Przyczyny konfliktu z Kartaginą Wojny Rzymu z Kartaginą i podboje na Wschodzie Zasadniczą przyczyną konfliktu między Rzymem a Kartaginą była rywalizacja o panowanie nad Morzem Śródziemnym. W III wieku p.n.e. imperium kartagińskie obejmowało obszary nadmorskie w Afryce Północnej, południową Hiszpanię, Sardynię, Korsykę oraz zachodnią część Sycylii. W Kartaginie panował oligarchiczny system władzy: dwóch najwyższych urzędników (sufetów) wybierano corocznie, kierując się ich urodzeniem i majątkiem stali oni na czele administracji państwowej. Wielka Rada, grupująca przedstawicieli rodów kupieckich, wybierała spośród siebie kolegium 30 arystokratów o szerokich kompetencjach ustawodawczych oraz sąd składający się ze 104 sędziów. Istniało również zgromadzenie ludowe, do którego rządząca arystokracja zwracała się o opinie w ważnych lub budzących kontrowersje sprawach. Rzymianie zdawali sobie sprawę, że chcąc zająć dominującą pozycję w zachodniej części Morza Śródziemnego, najpierw muszą pokonać Kartaginę. Ponadto bogactwo Kartaginy powodowało, że liczyli na duże łupy wojenne. Kartagina była kolonią założoną przez Fenicjan z Tyru około roku 800 p.n.e. W VI wieku była ona już niepodległym państwem, obejmującym obszar od wybrzeża dzisiejszej Tunezji do cieśniny gibraltarskiej. Około 600 roku p.n.e. Kartagińczycy rozpoczęli walkę z koloniami greckimi w zachodniej części Morza Śródziemnego, która trwała trzy wieki i zakończyła się zapewnieniem Kartaginie dominacji na morzu. Oprócz kolonii w Italii, w rękach Greków pozostała tylko wschodnia Sycylia. Dobrobyt Kartagińczyków pochodził z handlu morskiego i z eksploatacji bogactw naturalnych północnej Afryki. W V wieku p.n.e. Kartagińczycy zmonopolizowali handel kornwalijską cyną oraz złotem i kością słoniową z Afryki zachodniej. Od III wieku p.n.e. armia kartagińska składała się wyłącznie z cudzoziemców (pochodzących głównie z głębi kontynentu afrykańskiego), jedynie funkcje dowódcze pełnili Kartagińczycy. Pierwsza wojna punicka: 264-241 p.n.e. Bezpośrednią przyczyną wybuchu I wojny punickiej był konflikt o panowanie nad Sycylią, a pretekstem była sprawa Messany. Miasto to, rządzone przez dawnych najemników rzymskich z Kampanii, zaatakował władca greckich Syrakuz, Hieron. Messańczycy wezwali na pomoc Kartagińczyków, którzy pokonali Hierona, lecz następnie nie chcieli się wycofać z Messany. W konsekwencji miasto zdecydowało się wezwać na pomoc Rzym. Armia rzymska dowodzona przez konsula Appiusza Klaudiusza pokonała Kartagińczyków okupujących Messanę. W pierwszych latach wojny Kartagina miała przytłaczającą przewagę we flocie wojennej: około 120 ciężkich pięciorzędowców przeciwko kilku rzymskim lekkim okrętom, natomiast Rzym miał zdecydowaną przewagę w siłach lądowych. Rzymianie zdołali jednak w krótkim czasie zbudować ponad sto okrętów i zaczęli stosować na morzu sztukę abordażu (walkę wręcz na pokładzie przeciwnika). W roku 264 p.n.e., po zajęciu Messany, Rzymianie przez pół roku oblegali należące do Kartaginy miasto Agrigentum w zachodniej Sycylii. Oblężenie to skończyło się wzięciem przez Rzymian 25 tysięcy jeńców, którzy stali się niewolnikami. W roku 260 p.n.e. stoczono pierwszą bitwę morską koło Wysp Liparyjskich. Jej wynik był niepomyślny dla Rzymian, ale
już następna bitwa pod Mylae zakończyła się walnym zwycięstwem floty rzymskiej dzięki zastosowaniu ruchomych pomostów do abordażu. W r. 256 p.n.e. Rzymianie, nie mogąc zdobyć kilku obleganych miast kartagińskich na Sycylii, wyprawili się do Afryki, by bezpośrednio zaatakować kartagińską metropolię, ponieśli tam jednak klęskę. Walki ponownie przeniosły się na Sycylię, gdzie Rzymianie wkrótce uzyskali przewagę dzięki wygranej bitwie morskiej pod Enkomos. Pod koniec I wojny punickiej dowództwo sił kartagińskich objął Hamilkar Barkas. Od 247 p.n.e. dowodził siłami kartagińskimi na Sycylii. Jego zasługą było zwycięstwo Kartagińczyków w bitwie pod Górą Eryx na Sycylii (244 p.n.e.). Wynegocjował pokój z Rzymianami w roku 241 p.n.e. W latach 241-237 p.n.e. stłumił w Kartaginie bunt wojsk najemnych. Następnie walczył na Półwyspie Iberyjskim, podporządkowując jego południową część Kartaginie (m.in. kopalnie złota i srebra w górach Morena). Zginął w roku 228 p.n.e. w bitwie z plemieniem Oretanów w Hiszpanii. W roku 241 rok p.n.e. zawarty został pokój, na mocy którego Rzymianie uzyskali Sycylię, a Kartagina musiała wyrzec się wszelkich roszczeń wobec tej wyspy. Ponadto Kartagińczycy zostali zobowiązani do zapłacenia kontrybucji w wysokości 3,2 tys. talentów eubejskich, czyli około 81,3 tony srebra. W rok po podpisaniu pokoju w Kartaginie wybuchł bunt zdemobilizowanych najemników, którzy domagali się wypłaty wyższego żołdu. Do buntu przyłączyła się ludność libijska. Rzymianie wykorzystali tę sytuację i wymusili na Kartaginie w nowym traktacie pokojowym zawartym w roku 238 p.n.e. oddanie Sardynii i Korsyki oraz wypłatę dodatkowego odszkodowania (1,7 tys. talentów). Druga wojna punicka: 218-201 p.n.e. Po I wojnie punickiej Kartagina stopniowo zaczęła rozszerzać swoje posiadłości w Hiszpanii. Podbojów na Półwyspie Iberyjskim dokonywał najpierw Hamilkar Barkas (w latach 238-228 p.n.e.), potem jego zięć Hazdrubal (228-221 p.n.e.), a potem syn Hannibal (221-218 p.n.e.). Kartagińczycy zajęli obszar po rzekę Ebro. Główną bazą kartagińską stała się Carthago Nova (dziś Cartagena). Hiszpania była dla Kartaginy bardzo wartościowym terytorium z dwóch powodów: znajdowały się tam duże złoża złota i srebra, a miejscowi Iberowie chętnie zaciągali się do armii kartagińskiej. Hannibal objął dowództwo nad armią kartagińską po śmierci Hazdrubala, gdy miał 25 lat. Po ojcu odziedziczył nienawiść do Rzymu i chęć rewanżu. Drugą wojnę punicką sprowokował kartagińsko-rzymski zatarg o Sagunt. Mieszkańcy tego miasta leżącego na Półwyspie Iberyjskim w pobliżu rzeki Ebro, nie chcąc podporządkować się Kartaginie, zwrócili się o pomoc do Rzymu. Senat rzymski przyrzekł Saguntowi ochronę. Posłowie rzymscy odwiedzili w roku 219 p.n.e. Hannibala w Nowej Kartaginie z żądaniem, by trzymał się z dala od Saguntu. Hannibal postanowił wówczas sfinalizować przygotowania do wojny z Rzymem. W roku 218 p.n.e. Hannibal przeprawił się przez Alpy drogą nieznaną Rzymianom przeprowadzając przez góry ok. 26 tysięcy żołnierzy i zaczął pustoszyć Italię. Do pierwszej dużej bitwy doszło w 217 p.n.e. nad Jeziorem Trazymeńskim w Etrurii. Hannibal zaatakował armię rzymską z flanki i od tyłu. Większość spośród 25 tysięcy Rzymian zginęło na via Flaminia (słynnej strategicznej drodze), wzdłuż której biegła linia obrony, lub w wodach jeziora. Zwycięstwo to otworzyło Hannibalowi drogę do środkowej Italii, jednak do końca 217 p.n.e. nie zdobył on żadnego miasta italskiego, pustosząc jedynie obszary wiejskie. Dopiero w roku 216 p.n.e. doszło do bitwa pod Kannami w Apulii (południowo-wschodnia Italia). Rzymianie wystawili 80 tysięcy żołnierzy, Kartagińczycy o połowę mniej. Hannibal
wciągnął Rzymian w pułapkę, okrążając ich. Zginęło 40 tysięcy Rzymian i 7 tysięcy Kartagińczyków, 9 tysięcy Rzymian dostało się do niewoli. Na polu walki zmarł dowódca armii rzymskiej Lucjusz Emiliusz Paullus. Bitwa ta była jedynym w historii Rzymu przypadkiem zamknięcia w kotle armii liczebnie silniejszej przez armię słabszą. Prestiżowo była to największa klęska Rzymian w dobie republiki. Po bitwie pod Kannami zaczęły się jednak stopniowo wyczerpywać siły Hannibala w Italii. Nieudana okazała się odsiecz, jaką poprowadził przez Alpy jego brat Hazdrubal. Rzymianie przeprawili się w roku 204 p.n.e. do Afryki, armią rzymską dowodził Publiusz Korneliusz Scipio, zwany Scypionem Starszym. W roku 202 p.n.e. rozegrała się decydująca bitwa pod Zamą na terytorium Kartaginy. Obie strony dysponowały armiami liczącymi ok. 35-40 tysięcy żołnierzy. Hannibal, mający słabo wyszkoloną piechotę, uległ armii dowodzonej przez Scypiona, który za to zwycięstwo otrzymał od senatu zaszczytny przydomek Africanus, czyli Afrykański. Na mocy pokoju zawartego w roku 201 p.n.e. Kartagina utraciła wszystkie swoje posiadłości poza Afryką, musiała także wydać Rzymianom flotę wojenną z wyjątkiem dziesięciu okrętów przybrzeżnych. Zobowiązała się również, że nie będzie prowadzić wojen bez zgody Rzymu oraz że w ciągu pięćdziesięciu lat wypłaci Rzymowi reparacje wojenne w wysokości 10 tysięcy talentów złota. Trzecia wojna punicka: 149-146 p.n.e. Powodem wybuchu III wojny punickiej były starcia Kartagińczyków z królem numidyjskim Masynissą, co Rzym uznał za naruszenie warunków pokoju z roku 201 p.n.e. Na mocy postanowień tego pokoju król Masynissa został władcą całej Numidii (dzisiejszej Algierii). Dysponując pięćdziesięciotysięczną armią, nieustannie dążył do powiększania swojego terytorium, podporządkowując sobie kolejne obszary plemienne. Planował utworzenie regionalnego imperium, które obejmowałoby, oprócz Numidii, także terytoria dzisiejszej Libii i Tunezji. Realizując tę koncepcję, Masynissa zaczął sukcesywnie anektować tereny kartagińskie na wybrzeżu północnoafrykańskim, doprowadzając w konsekwencji w 150 roku p.n.e. do zbrojnej riposty Kartagińczyków. Początkowo senat rzymski skierował do Kartagińczyków ultimatum, żądając od nich przesiedlenia się w głąb lądu afrykańskiego, na odległość co najmniej 15 km od wybrzeża, władze kartagińskie jednak ten postulat odrzuciły. Wtedy stronnictwo antykartagińskie w senacie, na którego czele stał Marek Porcjusz Kato Starszy, przeforsowało decyzję o inwazji na Kartaginę. Katon Starszy w młodości walczył w II wojnie punickiej i od tamtego czasu żywił nienawiść do Kartaginy. Pogłębiła się ona, gdy wziął udział w poselstwie senatu do Kartaginy i stwierdził, że dawny wróg Rzymu odzyskał dobrobyt i może niebawem znów zagrozić. Katon wygłaszał w senacie przemówienia, które niezmiennie kończyły się wezwaniem do zniszczenia Kartaginy (ceterum censeo Carthaginem esse delendam). Oblężenie Kartaginy trwało trzy lata. Oddziałami rzymskimi dowodził w drugiej fazie wojny Publiusz Korneliusz Scipio Emilianus, zwany Scypionem Młodszym (adoptowany wnuk Scypiona Starszego). Początkowo Rzymianie nie byli w stanie sforsować murów obronnych, udało się to dopiero w roku 146 p.n.e. Najpierw sforsowane zostały zewnętrzne mury, a po tygodniu zażartych walk ulicznych zdobyta została cytadela. 50 tysięcy mieszkańców Kartaginy, którzy poddali się Rzymianom, sprzedano w niewolę. Miasto na mocy decyzji senatu zostało zrównane z ziemią, a jego teren poświęcono bogom podziemia, co oznaczało, iż na zawsze miał on pozostać niezamieszkany i niezagospodarowany. Na obszarze dawnego państwa kartagińskiego utworzono rzymską
prowincję Afryka, której granice oznaczono głębokim ciągłym rowem, fossa Scipionis. Stolicą prowincji zostało miasto Utyka. Wojny macedońskie W latach 229-219 p.n.e. Rzymianie podbili wybrzeże illiryjskie nad Morzem Adriatyckim (dzisiejsza Dalmacja). Ekspansja ta stała się przyczyną konfliktu z państwem Antygonidów, obejmującym tereny macedońsko-greckie. W latach 215-205 p.n.e. trwała I wojna macedońska, w wyniku której Illiria została podzielona między Rzym a Macedonię, w której panował Filip V. II wojna macedońska trwała w latach 200-196 p.n.e. Dowódcy rzymskiemu Titusowi Quinctiusowi Flamininusowi udało się pozyskać przychylność Greków, gdyż głosił on koncepcję ograniczenia panowania Antygonidów do terytoriów rdzennie macedońskich. Na mocy pokoju Filip V musiał zrzec się wszelkich roszczeń do panowania w Grecji, a Flamininus podczas ogólnogreckich igrzysk na Istmie Korynckim ogłosił wolność Hellenów. Przyczyną wybuchu III wojny macedońskiej (171-167 p.n.e.) było dążenie syna Filipa V, Perseusza, do uniezależnienia się od Rzymu oraz ekspansji na tereny Tracji i Grecji. Perseusza poparli demokraci greccy, krytyczni wobec rządów oligarchów związanych z Rzymem. W roku 168 p.n.e. wódz rzymski Lucjusz Emiliusz Paulus zniszczył armię macedońską w bitwie pod Pydną poległo ponad 20 tysięcy żołnierzy macedońskich, a 10 tysięcy dostało się do niewoli. Rzymianie ogłosili koniec monarchii Antygonidów. Macedonię podzielili na cztery zależne od Rzymu republiki, które musiały płacić coroczny trybut. W roku 149 p.n.e. niezadowolenie ludności macedońskiej z likwidacji monarchii wykorzystał Andriskos, podający się za syna obalonego króla Perseusza. Zdołał on ze swoimi zwolennikami pokonać rzymski legion w Tessalii, uległ jednak ekspedycji rzymskiej wspieranej przez siły króla Pergamonu Attalosa II. W roku 148 p.n.e. Macedonia została przyłączona do imperium rzymskiego jako prowincja. Rzymianie przeprowadzili także pacyfikację Grecji w roku 146 p.n.e. rozbili siły Związku Achajskiego, który występował przeciwko dominacji rzymskiej. Korynt, który stał na czele Związku, został zburzony, a jego mieszkańców Rzymianie sprzedali w niewolę. Wojna syryjska Przyczyną wojny syryjskiej było zaatakowanie przez Antiocha III, władcę monarchii Seleukidów, posiadłości egipskich na wybrzeżu syryjskim oraz zajęcie wielu miast greckich. Rzym uznał te działania za naruszenie przez Antiocha III równowagi sił na Bliskim Wschodzie i postanowił interweniować. W roku 190 p.n.e. do Azji Mniejszej przybyła armia rzymska dowodzona przez Lucjusza Korneliusza Scypiona. W bitwie pod Magnezją (189 p.n.e.) wojska Antiocha III poniosły druzgocącą klęskę, władca państwa Seleukidów musiał prosić o pokój. Na mocy jego postanowień Antioch III oddał znaczne obszary Pergamonowi i Rodos, które były sojusznikami Rzymu, zobowiązał się do wypłacenia Rzymowi 15 tysięcy talentów srebra w ciągu dwunastu lat (ok. 390 ton), do likwidacji floty z wyjątkiem dziesięciu okrętów i do zrezygnowania ze stosowania słoni bojowych. Następca Antiocha III, Antioch IV, zaatakował w roku 169 p.n.e. Egipt, jednak dyplomatyczna interwencja Rzymu zmusiła go do poniechania zdobyczy, między innymi Cypru.
Kwestia Pergamonu W roku 133 p.n.e. władca Pergamonu Attalos III zapisał w testamencie swoje państwo Rzymowi. Pergamon był monarchią hellenistyczną zajmującą obszar w zachodniej części Azji Mniejszej, słynął z wysoko rozwiniętej kultury (biblioteka w Pergamonie, druga po aleksandryjskiej, liczyła około 200 tys. zwojów). Od roku 205 p.n.e. był sojusznikiem Rzymu. Decyzja Attalosa III, ogłoszona po jego śmierci, wywołała jednak wybuch niezadowolenia wśród miejscowej ludności. Na czele powstania stanął Aristonikos, który ogłosił się królem jako Eumenes III. W roku 132 p.n.e. wybuchło w Pergamonie antyrzymskie powstanie. Buntownicy opanowali flotę pergamońską, dzięki czemu uzyskali przewagę nad Rzymianami na morzu. W roku 131 p.n.e. do Pergamonu wkroczyła armia rzymska dowodzona przez konsula Publiusza Licyniusza Krassusa, poniosła jednak klęskę, a sam konsul zginął na polu bitwy. Dopiero flota Efezu, sprzymierzona z Rzymem, zmusiła powstańców pergamońskich do wycofania się w głąb lądu. Powstanie nabrało charakteru ludowego, przyłączyła się do niego biedna ludność wiejska i niewolnicy. W roku 130 p.n.e. armia rzymskiego dowódcy Marka Perperny pokonała pod Stratonikają oddziały Aristonikosa, przywódca powstania jako jeniec trafił do Rzymu, gdzie został uduszony w więzieniu. Ostatecznej pacyfikacji Pergamonu dokonał konsul Manius Aquilius w roku 129 p.n.e. Obszar ten zostaje przekształcony w rzymską prowincję Azję.