Wielka Wojna w krajobrazie kulturowym Mazur Twierdza Pokoju, Giżycko 26 maja 2014
Wielka Wojna w krajobrazie Mazur
Wielka Wojna w krajobrazie Giżycka 1914-2014 dr Robert Kempa
W początkowym okresie kampanii na froncie wschodnim stronie rosyjskiej zależało na zrealizowaniu zobowiązań wobec Francji. Zadanie opanowania Prus Wschodnich otrzymały: 1. Armia Niemien gen. Pawła Rennenkampfa oraz 2. Armia Narew gen. Aleksandra Samsonowa wchodzące w skład tzw. frontu północno zachodniego, którym dowodził gen. Jakow Żyliński. Siły rosyjskie liczyły dziewiętnaście dywizji piechoty oraz osiem i pół dywizji kawalerii. Obu armiom wyznaczono zdobycie Prus Wschodnich, a po likwidacji sił nieprzyjacielskich lub wyparciu ich za Wisłę stworzenie korzystnej sytuacji do dalszej ofensywy w kierunku berlińskim.
8 Armię gen. Maxa von Prittwitz und Gaffron tworzyły cztery korpusy armijne (dalej: KA): I KA gen. Hermanna von Francois, XVII KA gen. Augusta von Mackensena, XX KA gen. Friedrich von Scholtza i I Rezerwowy KA (dalej: Rez.KA) gen. Otto von Belowa oraz 1 Dywizja Kawalerii (dalej: DKaw.) gen. Hermanna Brechta, 3 Rez. Dywizja Piechoty (dalej Rez.DP) gen. Kurta von Morgena. Całość uzupełniały 2.,6. i 70. Brygada Landwehry (dalej: BLw.). Łącznie 9 dywizji piechoty, jedna kawalerii oraz bataliony Landwehry i Landsturmu o łącznej wartości ok. sześciu dywizji drugorzutowych.
Podstawowym zadaniem twierdzy Boyen w pierwszym tygodniu wojny było zabezpieczenie mobilizacji. Wykorzystując łączność telefoniczną z posterunkami granicznymi oraz wysyłając codziennie patrole konne, wodne i samochodowe w kierunku Węgorzewa, Orzysza, Ełku i Olecka, Komendantura Twierdzy stale monitorowała sytuację na wschodnim pograniczu. Podstawową obawę budziły powszechnie oczekiwane rajdy kawalerii rosyjskiej.
7 sierpnia Giżycko opuściły baterie dywizjonu 82 pułku artylerii polowej. Następnego dnia odeszły III. Batalion (2. Mazurskiego) 147 Pułku Piechoty pod dowództwem mjr Tölpe oraz II. Batalion 59 Rezerwowego Pułku Piechoty pod dowództwem mjr Senglier. W tej sytuacji pod dowództwem płk Busse pozostawały: Batalion Zapasowy 147 Pułku Piechoty, IV. batalion 18 Pułku Landwehry, 10 kompanii Landsturmu zorganizowanych w dwa improwizowane bataliony ochotnicze: Lötzen I" oraz Lötzen II", 11. forteczny oddział karabinów maszynowych, 11. zapasowy szwadron Dragonów, 6 pieszych baterii artylerii, 2 baterie Landwehry, forteczny oddział saperów Landwehry. Łącznie ok. 4000 ludzi, w tym większość to Landwehra i Landsturm.
Od 23 sierpnia załoga twierdzy przez dwa tygodnie walczyła w całkowitym okrążeniu. Odparła siedem szturmów rosyjskich organizując jednocześnie wypady i rozpoznanie na kierunki Kruklanki-Orzysz oraz Kętrzyn-Mrągowo. Oddziały XVII Korpusu powróciły do Giżycka 6 września.
Dzięki aktywnej obronie załoga Feste Boyen skutecznie związała siły rosyjskiego II Korpusu Armijnego gen. Siergieja Scheidemanna (26 i 43 DP, 2 DKaw.) oraz artylerię forteczną z Osowca. Informacja o sukcesie gen. Hindenburga pod Tannenbergiem dotarła do Giżycka 29 sierpnia. 7 września atakiem z Giżycka rozpoczęła się bitwa nad Jeziorami Mazurskimi.
Wojna, a przekształcenia w zabudowie miasta (Źródło: www.gizycko-lotzen.pl)
Giżycko 1912
Przybyły 16 sierpnia do Giżycka dowódca 3. pomorskiej Dywizji Rezerwowej gen. Morgen nakazał zrównanie z ziemią całego miasta. Interwencja i argumentacja płk Bussego ocaliła miasto, a pas zniszczeń objął folwark Stary Dwór, Villę Nova, zabudowania pomiędzy obecną ul. Sikorskiego i Owsianą, a kanałem. Wysadzono m.in. kompleks stajni i hipodrom koszar artylerii przy ul. Sikorskiego, a także siedzibę Starostwa na rogu ul. Owsianej i Olsztyńskiej. Dodatkowo wyburzono cały pas zabudowań gospodarczych zlokalizowanych na zapleczu zabudowy wzdłuż południowej pierzei ul. Olsztyńskiej, Placu Grunwaldzkiego i Warszawskiej. Pas wyburzeń pomiędzy kanałem, a ul. Sikorskiego i Owsianą
Giżycko 1915
1914 Okolice mostu obrotowego i ul. Olsztyńskiej 2014 1934 Fot. R. Kempa
Nowa zabudowa ul. Olsztyńskiej po 1914 r.
Miejsca pamięci cmentarze wojenne
Cmentarz wojskowy zlokalizowany nad brzegiem jeziora Popówka Mała, przy ul. Moniuszki. Założony w końcu 1914 r. Według tablicy informacyjnej miejsce spoczynku 243 żołnierzy armii niemieckiej i 175 żołnierzy armii rosyjskiej poległych, którzy zginęli w latach 1914/15. Na cmentarzu dokonywano również pochówków jeńców wojennych z obu wojen światowych oraz żołnierzy garnizony giżyckiego do 1945 r.
Plan cmentarza przy Popówce Małej
Kwatera wojenna (Heldenfriedhof) w wydzielonej części cmentarza miejskiego przy ul. Warszawskiej. Miejsce spoczynku 264 żołnierzy armii niemieckiej oraz 17 żołnierzy armii rosyjskiej. Kwatera została zniszczona po 1945 r. Na jej terenie dokonywano nowych pochówków, dopóki nie założono cmentarza komunalnego w północnej części miasta.
Miejsca pamięci pomniki
Obok kwatery przy ul. Warszawskiej znajdował się pomnik w formie głazu z żelaznym krzyżem i inskrypcją "UNSEREN HELDEN 1914-1918". Napisy zostały usunięte po 1945 r.
W 1993 r. na pomniku umieszczono tablicę: Dla upamiętnienia miejsca spoczynku 264 żołnierzy niemieckich i 17 rosyjskich poległych w czasie I wojny światowej. GIŻYCKO 08.1993 r.". Wokół obelisku ułożono część betonowych płyt nagrobnych (tzw. poduszek) spoczywających pierwotnie na grobach żołnierzy.
Pomnik 82. pułku artylerii polowej w lesie miejskim (2. Masurisches Feldartillerie- Regiment Nr. 82). Autorem pomnika był Georg Fuhg z Pieniężna. "DEM GEDÄCHTNIS UNSERER GEFALLENEN KAMERADEN DAS KÖNIGL. PR. 2. MAS. FELDARTILLERIE REGIMENT No. 82".
Pomnik żołnierzy 5. oddziału karabinów maszynowych (Maschinengewehr-Abteilung Nr. 5) znajdujący się przed budynkiem poczty. Odsłonięty 1 czerwca 1924 r. Obecnie w tym miejscu znajduje się fontanna z trzema rybami. "Verein ehem. Angehöriger der M.G-G.-Abt.5 Lötzen, und handschriftl. eingetragen Zur frdl.erinnerung an den 1. Juni 1924"
Pomnik odsłonięty we wrześniu 1924 r. przed skrzydłem mieszkalnym giżyckiego zamku. Für die Gefallenen der ehemaligen Kriegsbesatzung der Feste Boyen.
Pomnik załogi twierdzy zlokalizowany na majdanie Feste Boyen.
Miejsca pamięci muzeum
Muzeum zostało otwarte 27 lutego 1916 r. jako - Vaterländische Gedenkhalle der Stadt Lötzen und der Feste Boyen. Ekspozycja obejmowała 5 działów, w większości poświęconych działaniom wojennym minionej wojny.
Miejsca pamięci świątynia Kościół katolicki konsekrowany w 1938 r. otrzymał nazwę St.-Bruno-Gedächtniskirche. Drugi człon nazwy miał upamiętnić żołnierzy niemieckich poległych na wschodzie w czasie I wojny światowej. Kościół był przesiąknięty symboliką wojenną m.in. kształt wieży, miecze na tarczy zegara, monumentalna płaskorzeźba nad wejściem do kościoła ukazująca św. Brunona po środku, po jego lewej stronie brata-rycerza krzyżackiego, zaś po prawej współczesnego żołnierza niemieckiego z karabinem (autorstwa Leo Landmanna z Gdańska). Po drugiej wojnie światowej zastąpiono ją drewnianym krzyżem, a w 1975 r. mozaiką Z. Konarzewskiego ukazującej św. Brunona w otoczeniu wojów pruskich.
Miejsca pamięci budynki, przestrzeń publiczna
Ev. Gemeidehaus Soldatenheim Giżyckie Centrum Kultury W okresie wojny w ewangelickim domu parafialnym funkcjonowało schronisko dla żołnierzy
Zamek Komendantura Twierdzy Zamek jako siedziba Komendantury twierdzy i regionalnego muzeum
Twierdza Boyen Twierdza jako bohater walk obronnych 1914 r., lazaret wojenny (koszarowiec donjonu) oraz obiekt koszarowy (koszarowce Miecz i Hermann ).
Koszary Hindenburga Koszary 82 pułku artylerii polowej przy ul. Sikorskiego, obecnie siedziba II LO oraz Studium Medycznego. Ponadto kompleks koszarowy pomiędzy ul. Nowowiejską i Al. 1 Maja.
Dom Jackoby ego
Od lutego do września 1915 r. dom towarowy Jakoby ego był siedzibą dowództwa wojsk niemieckich na froncie wschodnim.
Dom Hindenburga i Ludendorffa Od lutego do września 1915 prywatna kwatera gen. Hindenburga i Ludendorffa w Giżycku
Kawiarnia Hindenburga
Dworzec kolejowy (Wilhelm II, adm. Tirpitz, Fryderyk Franciszek IV Wlk.Ks. Meckl. i Schwerinu)
Plac Grunwaldzki Miejsce patriotycznych uroczystości z nasadzeniem w kształcie litery V - Victoria
Od Barbary i Masovii do Loewentina 1914-2014
Dziękuję za uwagę dr Robert Kempa