Źródło: ESA/ A.Fujii Świat Konstelacji 135
Wstęp W pogodną bezksiężycową noc na niebie możemy dostrzec jasną łunę skupionych gwiazd. To nasza Galaktyka - Droga Mleczna. W rzeczywistości znajdujemy się w Drodze Mlecznej, a widoczna łuna to efekt patrzenia na gwiazdy do niej należące z boku. Zwłaszcza w okresie jesiennym - od września do grudnia, na niebie możemy ujrzeć wiele wspaniałych zjawisk, bo właśnie wtedy nocna strona Ziemi zwrócona jest do centrum Drogi Mlecznej, gdzie znajduje się najwięcej jej gwiazd. Poza Drogi Mleczną, na nocnym niebie możemy rozpoznać Źródło: Cecilia Scorza poszczególne gwiazdozbiory, zwane też konstelacjami. Te grupy gwiazd nie mają nic wspólnego ze sobą z punktu widzenia astronomicznego, choć zostały one uznane za ważne, gdyż przedstawiają istotne dla historii ludzkości postacie i zjawiska. Ludzie na niebie dostrzegli na przykład lwa (Lew, lewa rycina) lub wagę (Waga, górna rycina). Źródło: Cecilia Scorza Oficjalnie astronomowie reprezentowani przez Międzynarodową Unię Astronomiczną uznają 88 konstelacji. Poza oficjalnymi gwiazdozbiorami, niemal każda kultura stworzyła własne konstelacje. W Europie jedną z najbardziej znanych grup gwiazd jest Płóg. Nie jest on oficjalnie gwiazdozbiorem, a raczej częścią należącą do Wielkiej Niedźwiedzicy (Wielkiego Wozu). Mała Niedźwiedzica Gwiazda Polarna 136 Obserwując gwiazdy w nocy zauważymy, że gwiazdozbiory poruszają się na niebie. Co więcej poruszają się jak Słońce - ze wschodu na zachód. W przypadku Słońca wiemy, że efekt ten jest spowodowany obrotem Ziemi wokół własnej osi. Dokładnie tak samo jest w przypadku gwiazd. Aby sprawdzić kierunki świata, możemy użyć gwiezdnej sztuczki: Gwiazda Polarna jest zawsze dokładnie na północy! Pług Źródło: UNAWE / C.Provot Wielka Niedźwiedzica
Wiemy, że oś Ziemi jest nachylona o około 23 stopni w stosunku do płaszczyzny orbity, a Gwiazda Polarna dokładnie wskazuje północ. Niestety Gwiazda Polarna nie jest najjaśniejszą z gwiazd. Ale zapoznamy Was ze sztuczką, pozwalającą ją znaleźć: najpierw musimy znaleźć konstelację Pług, która jest jednym z najbardziej znanych gwiazdozbiorów półkuli północnej (patrz rysunek na poprzedniej stronie). Pług (oznaczony żółtymi kropkami) jest częścią gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy. Jeśli koncepcyjnie połączymy dwie gwiazdy tyłu Wielkiej Niedźwiedzicy (zaznaczone na czerwono) i wydłużymy tę linię pięć razy w górę, docieramy do Gwiazdy Polarnej w gwiazdozbiorze Małego Wozu! Wszystkie gwiazdy Małej Niedźwiedzicy są słabsze niż Gwiazda Polarna, możemy więc łatwo ją znaleźć! Już w czasach starożytnych żeglarze skorzystali z Gwiazdy Polarnej i gwiazdozbiorów w celu zorientowania się na morzu i znalezienia drogi powrotnej do domu. Wysokość Gwiazdy Polarnej nad horyzontem odpowiada szerokości geograficznej lokalizacji, z której ją obserwujemy. Co ciekawe, gwiazda ta jest jedyną gwiazdą o niezmiennej pozycji na niebie, ponieważ znajduje się na przedłużeniu osi Ziemi. Jest to bardzo szczęśliwy dla nas przypadek! Na półkuli południowej Gwiazda Północna jest niedostrzegalna. Źródło: F. Char/ESO Zdjęcie złożone z wielu ekspozycji wykonane z obserwatorium Cerro Armazones w Chile, położonego na 3060-m n.p.m. Miejsce to zostało wybrane przez Europejskie Obserwatorium Południowe (z ang. ESO) na lokalizację dla olbrzymiego teleskopu E-ELT (z ang. European Extremely Large Telescope). Ze względu na rotację Ziemi niebo nocne jawi się jako rotujące wokół południowego bieguna niebieskiego. 137
138
5.1 Widoczność gwiazdozbiorów Krótki Opis Wyznacz, które gwiazdozbiory są widoczne nocą o różnych porach roku przykładając banderolę z konstelacjami wokół Słońca i Ziemi. Słowa Kluczowe Gwiazdozbiory Słońce Potrzebne Materiały Banderola ze znakami zodiaku (w pudełku) Plastikowe planety (w pudełku) Plastikowe Słońce (w pudełku) Spinacz Cel Kształcenia Dowiedzieć się, jakie konstelacje poruszają się na niebie w ciągu roku. Kontekst Naukowy By odnaleźć gwiazdozbiory i inne ciekawe obiekty na nocnym niebie, wyobraźmy sobie tak jak astronomowie wyobrażali sobie przez setki lat sferę niebieską wokół naszego Układu Słonecznego, na której można odnaleźć wszystkie gwiazdy i obiekty Wszechświata, bez względu na to jak są daleko od nas. Należy pamiętać, że w rzeczywistości wszystkie te gwiazdy są w różnych odległościach. Gwiazdy w konstelacjach wydają się być razem ze sobą związane, ale większość z nich znajduje się w rzeczywistości setki lat świetlnych od siebie: mają dość podobną lokalizację na niebie, ale ich odległość od Ziemi może być zupełnie inna. Jednakże dla celów orientacyjnych przedstawiamy je na tej samej sferze niebieskiej. 139
Sfera Niebieska Gwiazda Polarna Oś Ziemi Pisces Aquarius Capricorn Libra Aries Taurus Gemini Leo Virgo Źródło: UNAWE / C.Provot Sfera niebieska ma dwie połowy: północna i południową. By rysunek pozostał zrozumiały przedstawiamy tylko Słońce, Ziemię i Marsa. Nie wszystkie gwiazdozbiory mogą być obserwowane w ciągu jednej nocy. Niektóre, jak Mały Wóz i Kasjopeja, znajdują się w pobliżu Gwiazdy Polarnej. W Europie można je dostrzec w ciągu całego roku i są nazywane konstelacjami okołobiegunowymi. Inne konstelacje są widoczne tylko w określonych porach roku. Na przykład Orion jest typowym gwiazdozbiorem zimowym w Europie, ale w Wenezueli jest to typowa konstelacja letnia, jednak tam bardziej przypomina motyla niż niebiańskiego myśliwego z powodu jego obróconej orientacji! To, jakie gwiazdozbiory są obecnie widoczne zależy w dużym stopniu od czasu i miejsca obserwacyjnego. Oczywiście gwiazdy znajdują się na niebie także w ciągu dnia. Po prostu nie możemy ich zobaczyć, ponieważ Słońce jest zbyt jasne. Tylko podczas zaćmienia Słońca, gdy Słońce jest zasłonięte przez Księżyc, można faktycznie zobaczyć gwiazdy w ciągu dnia. Pełny Opis Ułóż pasek z zodiakami wokół na niebieskim materiał i zepnij spinaczem. Wewnątrz ustaw Słońce i Ziemię Zapytaj dzieci, które gwiazdozbiory są widoczne z Ziemi. 140 By odpowiedzieć na to pytanie najpierw dzieci musza rozpoznać stronę dzienną i nocną Ziemi. Dlaczego wszystkiego gwiazdozbiory nie mogą być widocznej jednej nocy? Słońce zawsze przysłania jakąś konstelację, więc nie możemy jej obserwować. Po pół roku Ziemia przemierzy dystans połowy orbity wokół Słońca I inne gwiazdozbiory będą przez nie zakryte, a ich
obserwacja z Ziemi niemożliwa. W sytuacji przedstawionej na powyższym obrazku gwiazdozbiory Skorpion, Strzelec i Waga są widoczne na nocnym niebie. Gwiazdozbiory położone w kierunku Słońca, takie jak Bliźnięta czy Byk, nie są obserwowalne. By można było je dostrzec na nocnym niebie, Ziemie musi poruszać się po swojej orbicie przez kolejne kilka miesięcy. Podpowiedź: Na niebie rozpoznać można znacznie więcej gwiazdozbiorów niż wspomniane znaki zodiaku. Istnieje kilka metod, by sprawdzić które konstelacje widocznej są w danym czasie z danego miejsca jedną z nich jest obrotowa mapa nieba, czy choćby Internet. Dostępny internetowo bezpłatny program Stellarium (www. stellarium.org) ukazuje niebo widoczne o danej godzinie z każdego miejsca na Ziemi. Jeśli Źródło: Credit: Natalie Fischer taki widok wyświetlimy za pomocą rzutnika na ścianie, możemy poczuć się jak po morzem gwiazd! Można śmiało użyć tego programu do zaplanowania nocy obserwacyjnej. Powiązane ćwiczenia: 5.2 141
142
5.2 Znaki zodiaku i ruchy planetarne Krótki Opis Poznawanie pozycji gwiazdozbiorów względem planet I Słońca poprzez ustawienie banderoli z konstelacjami wokół Układu Słonecznego. Słowa Kluczowe Gwiazdozbiory Ruchy planet Potrzebne Materiały Banderola ze znakami zodiaku (w pudełku) Plastikowe planety (w pudełku) Plastikowe Słońce (w pudełku) Niebieski materiał (w pudełku) Spinacz Cel Kształcenia Nauczenie jak planety poruszają się wokół znaków zodiaku w ciągu roku. Kontekst Naukowy Wszędzie na sferze niebieskiej, gwiazdy i konstelacje mogą być widoczne. Na płaszczyźnie orbit planet istnieje 12 specjalnych konstelacji na sferze niebieskiej, które nazywamy znakami zodiaku. Właściwie obszar ten składa się z 13 znaków: konstelację Wężownika znajduje się nieco powyżej gwiazdozbiorów Skorpiona i Strzelca. Ze względów historycznych, nie należy ona do zodiaku. Konstelacje te są pomocne w znalezieniu planet na niebie. Obserwowana z Ziemi planeta Mars na w tle konstelację Raka. Ale ponieważ Mars obraca się wokół Słońca, dwa miesiące później znajdziemy go przed konstelacją Lwa. Więc obserwowany z Ziemi Mars wędruje poprzez znaki zodiaku. Wszystkie planety poruszają się w ten sposób. Nigdy więc nie znajdziemy planety w gwiazdozbiorze Wielkiej 143
Niedźwiedzicy, bo to nie leży w płaszczyźnie orbity planet wokół Słońca. Dokładnie to samo zjawisko może być obserwowane dla Słońca: obserwowane z Ziemi Słońce położone jest w kierunku gwiazdozbioru Panny, jak wskazuje rysunek. Ale w związku z ruchem Ziemi wokół Słońca, znajduje się ono w kierunku gwiazdozbioru Wagi miesiąc później. Słońce także porusza się po sferze niebieskie wzdłuż znaków zodiaku. By wykonać pełną drogę potrzebuje dokładnie rok! Źródło: Natalie Fischer Ruchy planet wokół Słońca względem gwiazdozbiorów nazywane są astronomią pozycyjną. Pełny Opis Połóż banderolę ze znakami zodiaku na kształt koła na niebieskim materiał i zepnij spinaczem. Do środka wstaw Słońce i Ziemię. Zauważ, że planety poruszają się niezgodnie z ruchem wskazówek zegara wokół Słońca. Poproś dzieci o opisanie położenia planet względem konstelacji znajdujących się w tle. Gwiazdozbiory zablokowane przez Słońce związane są z dziećmi, które obchodziły swe urodziny kilka tygodni wcześniej. Poproś każde dziecko o umiejscowienie Słońca i Ziemi w pozycji odpowiadającej jego urodzinom. Powiązane ćwiczenia: 5.1 144
5.3 Planisfera: Obrotowa mapa nieba Krótki Opis Stwórz obrotowa mapę nieba, dzięki której dostrzeżesz zjawiska na niebie danej nocy I o określonym czasie. Słowa Kluczowe Gwiazdozbiory Niebo Mapa Gwiazdy Planisfera - Mapa Gwiazd Położenie Potrzebne Materiały Planisfera - Mapa Gwiazd północnej/południowej półkuli (w Dodatkach) Przezroczysty papier Pinezka Nożyczki Klej Kolorowe pisaki Cel Kształcenia Dowiedzieć się, jak zorientować się na nocnym niebie przy użyciu obrotowej mapy nieba. Kontekst Naukowy Planisfera to okrągła mapa nocnego nieba. Gwiezdna mapa zawiera najjaśniejsze gwiazdy i gwiazdozbiory widoczne z Ziemi. To, co widzimy na nocnym niebie, zależy od tego czy obserwator znajduje się na północnej czy południowej półkuli oraz od jego szerokości i długości geograficznej. Planisfera 145
jest skonstruowana w ten sposób, aby swobodnie ją obracać wokół wspólnego punktu obrotu w jej środku. Planisfery zwykle posiadają przezroczyste okna przeznaczone dla konkretnej szerokości i długości geograficznej, aby pokazać tylko tę część nieba, która jest widoczna z danej szerokości geograficznej. Gwiazdy znajdujące się poniżej horyzontu nie są zaznaczone. Dwanaście miesięcy roku kalendarzowego jest oznaczonych na krawędzi mapy nieba. Pełen dobowy 24-godzinny cykl oznaczony jest na obrzeżu nakładki. Okno jest oznaczone, aby wskazać kierunek wschodniego i zachodniego Nazwy miesięcy - koło zewnętrzne Godziny w ciagu dnia- koło wewnętrze W Centrum Zenit: najwyższe miejsce w niebie Kierunki świata Wszystko co umieszczono w kole, widać na niebie Krawędź horyzontu Źródło: Uncle s Al & EU UNAWE Pełny Opis Poproś dzieci o zrobienie obrotowej mapy nieba z wykorzystaniem mapy gwiazd z Dodatków. Plastikowy model mapy znajdziesz w Puedłku. Dzieci powinny wyciąć nakładkę i mapę gwiazd. Wewnątrz nakładki wycinamy owalne okienko. Zauważ, że wielkość okienka zależna jest od szerokości i długości geograficznej, z której wykonujemy obserwacje. Im dalej od równika, tym bardziej okrągły jego kształt. Model plastykowy mapy nieba odpowiada współrzędnym Europy (północ) I Australii (południe). Wytnijcie kółko, którego kształt odpowiada waszym współrzędnym! Teraz część tylnej części nakładki pokryj klejem, a nakładaną folię przyklej do niej. 146 Ostrożnie odetnij części folii, które wystają poza krawędź nakładki. Obie części mapy połóż na siebie napisem do dołu (mapa z gwiazdami na spodzie).
Zrób dziurkę w środku obu części mapy i złącz je pinezką. Teraz nasza mapa nieba jest gotowa do użycia. Na dolnej części mapy, wokół gwiazd zaznaczone są miesiące i dni, na górnej części mapy z kolei widać godziny. Kierunki świata zaznaczone są wokół wyciętego okienka. Przez wycięte okienko widzimy część nieba, która jest widoczna z danego miejsca o danym czasie. Każdy gwiazdozbiór oznaczony jest jego nazwą, a jego najjaśniejsza gwiazda jest także oznaczona. Gdzie znajduje się Zodiak? Dzieci mogą go pokolorować. Jeśli odwrócimy nakładkę, inne obszary nocnego nieba będą widoczne. Czy istnieją gwiazdozbiory widoczne przez cały czas? Tak, np. Wielki Wóz, Kasjopeja, itp. Jak mam poprawnie przygotować mapę do użycia? To proste: musimy nastawić datę na dzień obserwacji (zewnętrzna część) oraz odpowiedni czas (wewnętrzna część). Uzyskamy wtedy widok na ten wycinek nieba, który jest widoczny. W jaki sposób trzymamy mapę? Na półkuli północnej odnajdujemy Gwiazdę Polarną. Mapę ustawiamy w taki sposób, by była widoczna. Następnie obracamy mapę (bez przesuwania jej części względem siebie), by napis Północ znajdował się przed nami. Mapę nieba wystawiamy w stronę Gwiazdy Polarnej. Wyobraź sobie, że mapa nieba to ogromy parasol rozciągający się nad twoją głową. Pineska odpowiada położeniu Gwiazdy Polarnej. Wszystkie gwiazdy, które znajdują się poniżej Gwiazdy Polarnej na mapie, znajdują się także poniżej jej na nocnym niebie. Możesz obrócić mapę w dowolnym kierunku świata. Wystarczy tylko przesunąć mapę z gwiazdami w ten sposób, by wskazany kierunek świata odpowiadał temu, który jest napisany na mapie. Czy musimy zmieniać obrót mapy w ciągu nocy? Ze względu na obrót Ziemie wokół własnej osi, niebo także wydaje się obracać, a nowe gwiazdozbiory ukazują się od strony wschodniej, by stare zaszły po stronie zachodniej. Ale zakres widoczności w okienku ukazującym niebo nie zmienia się znacząco w ciągu godziny. Pewnie spostrzegłeś: Obszar nieba wskazany na mapie dla danego dnia będzie również widoczny w przyszłym roku. Mapa nieba działa niezależnie od roku! Ten sam obszar nieba możesz zaobserwować w różne dni, ale o różnych godzinach (obszar widoczny 5 kwietnia o godz. 22 jest identyczny z tym, który zaobserwujesz 4 lutego o 2 w nocy lub 10 grudnia o 5:45 nad ranem). Podpowiedź: Dostępnych jest wiele świetnych aplikacja na telefony Apple, Android i Windows ukazujące nocne niebo w danym miejscu o danym czasie. 147
148 Wysuń telefon w kierunku nieba, a na ekranie pokażą się gwiazdy, planety i inne ciekawe obiekty widoczne w tym czasie nad twoją głową.
5.4 Kształty Gwiazdozbiorów Krótki Opis Zrób model gwiazdozbioru i spójrz na niego z różnych stron. Słowa Kluczowe Gwiazdozbiory Gwiazdy Perspektywa Potrzebne Materiały 5 gwiazd (w pudełku) 5 drewnianych listewek różnej długości Plastelina Cel Kształcenia Naucz się, jak naprawdę zbudowane są gwiazdozbiory i dostrzeż, że ich kształty różnią się w zależności od perspektywy z jakiej na nie spoglądamy. Kontekst Naukowy Konstelacje położone daleko od zodiaku - w północnej i południowej części sfery niebieskiej można zaobserwować o każdej porze roku. Na przykład, na półkuli północnej zawsze można ujrzeć Małą i Wielką Niedźwiedzicę (w tym Gwiazdę Polarną). Są to tak zwane gwiazdozbiory okołobiegunowe. Inne konstelacje znajdujące się bliżej zodiaku, są widoczne tylko w określonych porach roku, tak samo jak gwiazdozbiory z zodiaku. Na przykład Orion jest konstelacją zimową na półkuli północnej. 149
Light Years Źródło: UNAWE C.Provot Na powyższym rysunku Orion jest dostrzegalny po prawej stronie. Gwiazdy w tym gwiazdozbiorze wydają się być związane w jakiś sposób, ale czy tak jest naprawdę? Odpowiedź na to pytanie można znaleźć w lewej części rysunku: nie, gwiazdy te nie są ze sobą fizycznie związane. Po prostu znajdują się w tej samej części nieba, ale jeśli wziąć pod uwagę odległość od Ziemi, a także myśląc trójwymiarowo można zauważyć, że w rzeczywistości znajdują się daleko od siebie. Dziewczynka w dolnej części obraza stoi na ziemi i wpatruje się w niebo. Widzi konstelację, ponieważ z jej perspektywy wszystkie gwiazdy są rzutowane na sferze niebieskiej jako jeden obraz. Nie widzi, że gwiazdy są w różnych odległościach od niej. Nie wszystkie gwiazdy należące do jednej konstelacji mają taką samą jasność. Najjaśniejszą gwiazdę konstelacji zwykle nazywa się gwiazdą alfa i zawsze nadana jej jest specjalna nazwa. Na przykład w gwiazdozbiorze Lwa gwiazda alfa nazywa się Regulus, co oznacza mały król. To, co ludzie rozpoznają w grupie gwiazd na nocnym niebie zależy od kultury. Dlatego nazwy gwiazd i konstelacji odzwierciedlają historię przeszłych i obecnych kultur. Poniższa tabelka zawiera listę najjaśniejszych gwiazd z najbardziej znanych gwiazdozbiorach: 150
Gwiazdozbiór Skrót Gwiazda Alfa Bootes Greater Bear Little Bear Virgo Leo Aquila Lyra Cygnus Boo UMa UMi Vir Leo Aql Lyr Cyg Arcturus Dubhe Polaris Spica Regulus Altair Vega Deneb Pełny Opis Przyklej 5 gwiazdek do drewnianych patyczków różnej długości i przyczep je do stołu z użyciem plasteliny, w różnych odległościach od siebie, tak by spoglądając na nie z jednej strony tworzyły gwiazdozbiór Kasjopeji Pozwól dzieciom spojrzeć na gwiazdozbiór z różnych perspektyw, z przodu i z boku w zaciemnionym pomieszczeniu. Co widzą? Z przed gwiazdy wyglądają jak znany im gwiazdozbiór, ale oglądane z boku grupa gwiazd przybiera zupełnie innego kształtu. W zasadzie konstelacje przyjmują znany nam kształt tylko z perspektywy obserwatora znajdującego się na Ziemi. Jeśli zdołalibyśmy polecieć w kosmos i spojrzeć na grupy gwiazd z innej strony, zauważylibyśmy, że gwiazdy należące do tej samej konstelacji znajdują się w rzeczywistości w różnych odległościach od Ziemi. Podpowiedź: Wykonaj to samo ćwiczenie z innymi gwiazdozbiorami. Źródło: UNAWE / C.Provot Źródło: ESA / A.Fujii 151
152
5.5 Gwiazdozbiory z opowieści Pełny Opis Przeczytaj opowieści o gwiazdozbiorach i powiąż je z porami roku poprzez podejrzenie konstelacji za pomocą podglądacza. Słowa Kluczowe Gwiazdozbiory Karty Podglądacz gwiazdozbiorów Pory roku Opowieści Potrzebne Materiały Opowieści o konstelacjach (w Dodatkach) Podglądacz gwiazdozbiorów (w pudełku) Karty konstelacji (w pudełku) Cel Kształcenia Dowiedzieć się, jakie opowieści kryją się za gwiazdozbiorami i związanymi z nimi porami roku. Kontekst Naukowy Obrazy, które widzimy w zbiorach gwiazd powstawały w ludzkiej wyobraźni przez tysiące lat. To samo dotyczy nazw, które są przypisane do poszczególnych gwiazd. Odzwierciedlają one historię dawnych kultur. 153
Na zdjęciu po lewej widzimy grupę gwiazd widocznych latem. Niektóre dzieci widzą w nich wóz, ćwierć nuty lub sztylet. Z pomocą linii na rysunku po prawej łatwiej będzie nam się odgadnąć jaki gwiazdozbiór to jest. Niektóre dzieci wyobrażają sobie go jako węża ogrodowego, inne jako zjeżdżalnie, a jeszcze widzą wodospad. Co widzisz? To co widzimy zależy od tego, co jest nam znane. Panie nauczycielki mogą zobaczyć wysoki obcas, a umuzykalnione dzieci mogą - muzyczne nuty. Źródło: Cecilia Scorza Bardzo interesujące jest porównanie nazw konstelacji różnych kultur. Co zobaczyliby Indianie z obszaru Amazonki? Na pewno nie nutę! Pewnie węża wodnego Mieszkańcy Wenezueli widzieli na niebie kosz dla niemowląt. A co Grecy zobaczyli na niebie 3500 roku temu? Widzieli skorpiona! Źródło: Cecilia Scorza Pełny Opis Nawet w ciągu dnia można ćwiczyć rozpoznawania gwiazdozbiorów. Podglądacz konstelacji jest bardzo przydatny do tego celu. Umieść w nim zestaw kart konstelacji. Karty te mają otwory w pozycji gwiazd (dolny lewy obraz), o średnicy otworów odpowiadających jasności poszczególnych gwiazd. 154
Po pierwsze, pozwól dzieciom zapoznać się z opowieści o konstelacjach (w Dodatkach). Mogą je czytać na głos lub przysłuchiwać się tobie. Poproś dzieci, by przypisały karty konstelacji do odpowiednich opowieści: saga o Andromedzie, opowieść o Wielkiej Niedźwiedzicy, myśliwym Orionie itp. Każda opowieść zawiera konstelacje typowe dla danej pory roku: przez podział karty do opowieści, dzieci także dowiadują się z związaniu gwiazdozbiorów z odpowiednimi porami roku! Podpowiedź: Jedno dziecko wkłada kartę do podglądacza konstelacji. Inne dziecko nie widząc motywu karty zgaduje jaki to gwiazdozbiór. Tak więc dzieci wspólnie ćwiczą rozpoznawanie gwiazdozbiorów w ciemności. Źródło:: Natalie Fischer 155
156