Aktywność osadnicza grup mezolitycznych na obszarze wydm w Aleksandrowie i jej zapis w osadach przyległego torfowiska Rąbień

PRACE I MATERIAŁY MUZEUM ARCHEOLOGICZNEGO I ETNOGRAFICZNEGO W ŁODZI Seria archeologiczna nr 46: 2013 2015 Dominik Kacper Płaza, Jacek Forysiak, Ryszard Krzysztof Borówka, Daniel Okupny, Paweł Marosik, Milena Obremska, Danuta J. Michczyńska Aktywność osadnicza grup mezolitycznych na obszarze wydm w Aleksandrowie i jej zapis w osadach przyległego torfowiska Rąbień Wprowadzenie Na Niżu Polskim sąsiedztwo form eolicznych i mokradeł jest spotykane dość często, zwłaszcza w obszarach rozległych, kotlinowatych obniżeń lub w obrębie dolin rzecznych oraz pradolin. Migrujące w zimnych fazach późnego vistulianu formy wydmowe ulegały stabilizacji w okresach ociepleń, ale stosunkowo liczne zagłębienia z bagnami bądź zbiornikami jeziornymi były w stanie powstrzymać lub spowolnić migrację wydm, które wkraczając na obszar takich wilgotnych siedlisk zmieniały ich zasięg i deponowane osady (por. K. Wasylikowa 1964). Wydmy w Aleksandrowie Łódzkim i przyległe do nich torfowisko Rąbień są jednak położone w obrębie wysoczyzn, strefie wododziałowej, co jest sytuacją rzadką dla tak dużych kompleksów wydm, ale też dla występowania tak rozległych basenów akumulacji biogenicznej. Tym bardziej interesujący jest bogaty inwentarz artefaktów krzemiennych oraz zapis zmian środowiska zidentyfikowany w utworach jeziornych i torfach, datowany od późnego paleolitu po późny mezolit, a także co ciekawe, przy braku materiałów archeologicznych, również na neolit i epokę brązu. Bardzo liczne materiały krzemienne oraz dane z diagramów bazujących na wykopach archeologicznych i geologicznych dokumentują ślady wielokrotnego bytowania i gospodarowania grup ludzkich na wydmach. Bardzo istotną cechą jest ciągłość akumulacji osadów biogenicznych od najstarszego dryasu po okres subatlantycki. W prezentowanym artykule skonfrontowano informacje dotyczące opracowanych znalezisk archeologicznych ze

230 D. Płaza J. Forysiak R. Borówka D. Okupny P. Marosik M. Obremska D. Michczyńska ryc. 1. A - Położenie stanowisk archeologicznych. St. 1 i 1A badane wykopaliskowo (za E. Niesiołowska-Śreniowska i in. 2011) oraz lokalizacja profili badanych osadów biogenicznych; objaśnienia: 1 wykopy archeologiczne, 2 lokalizacja stanowiska nr 2, 3 lokalizacja profilu osadów analizowanych przez Balwierz (2011), 4 lokalizacja profili analizowanych w niniejszej pracy. B szkic geomorfologiczny otoczenia torfowiska Rąbień. Objaśnienia: 1 pagórki wodnolodowcowe; 2 równiny rzeczno-peryglacjalne; 3 dna dolin; 4 pola piasków eolicznych; 5 wydmy; 6 stoki; 7 doliny denudacyjne; 8 torfowisko; 9 cieki. Fig. 1. A Location of archaeological sites. Site 1 and 1A excavated (after E. Niesiołowska-Śreniowska et al. 2011) and location of the cross-sections of the explored biogenic sediments. Explanations: 1 archaeological trenches, 2 location of site 2, 3 location of deposits profile analyzed by Balwierz (2011), 4 location of studied profiles. B geomorphological sketch of the vicinity of the mire at Rąbień. Explanations: 1 fluvioglacial hillocks; 2 fluvial-periglacial plains; 3 valley bottoms; 4 aeolian sand sheets; 5 dunes; 6 slopes; 7 denudational valleys; 8 peatland; 9 streams.

Aktywność osadnicza grup mezolitycznych na obszarze wydm w Aleksandrowie... 231 stanowiska 1, uzupełnione o pierwsze obserwacje materiałów ze stanowiska 1A, których początki można datować na młodszy dryas oraz zidentyfikowane w utworach jeziornych i torfach zapisy śladów zmian środowiska przyrodniczego indukowane antropogenicznie od przełomu vistulian/holocen po początek okresu subborealnego. W zależności od stopnia antropopresji, form aktywności człowieka oraz lokalizacji zbiorników akumulacji biogenicznej w stosunku do prehistorycznego osadnictwa ślady paleobotaniczne i paleozoologiczne oraz zapis geochemiczny w osadach biogenicznych mogą wystąpić w różnej postaci i mieć zmienne natężenie (Hildebrandt-Radke i in. 2011; Pawłowski i in. 2015). Położenie stanowisk Torfowisko Rąbień położone jest w obrębie Wysoczyzny Łaskiej, około 11 km na zachód od centrum Łodzi. Niemal cała powierzchnia torfowiska leży w obrębie miejscowości Rąbień (objęta jest ochroną jako rezerwat torfowiskowy). Przylegający do torfowiska zespół wydm, gdzie prowadzono badania archeologiczne (ryc. 1A), leży już na terenie Aleksandrowa Łódzkiego. Torfowisko położone jest w owalnym, misowatym zagłębieniu bezodpływowym, zamkniętym poziomicą 190 m n.p.m. Wzdłuż kulminacji wzniesień polodowcowych, położonych na północny-wschód od badanego torfowiska przebiega dział wodny pierwszego rzędu, między dorzeczami Wisły i Odry. Niewielkie cieki okresowe wypływające z torfowiska w jego południowej części należą do systemu rzecznego Neru (Odry). Stanowiska archeologiczne znajdują się w obrębie wydm, leżących bezpośrednio na zachód od torfowiska. historia i zakres badań Stanowiska 1, 1A i 2 w Aleksandrowie Łódzkim zostały odkryte w 1990 roku przez Piotra Papiernika, a w latach 1991 1993 i 2001 mgr E. Niesiołowska-Śreniowska z Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi przeprowadziła tam badania wykopaliskowe. Stanowisko 1, znajduje się w południowej części wydmy przy zatorfionej zatoce jeziora, około 5 m powyżej zbiornika wodnego na wypłaszczeniu, które w miejscu zakładania obozowisk zajmowało około 500 m² powierzchni. Łączna powierzchnia założonych wykopów archeologicznych na tym stanowisku w latach 1991 1993 i 2001 wyniosła 290 m 2 (ryc. 2A) skąd ogółem uzyskano 3133 zabytki krzemienne oraz dużą ilość otoczaków kamiennych (E. Niesiołowska-Śreniowska i in. 2011). W latach 1991 2000 badane było, także przez mgr Ewę Niesiołowską-Śreniowską, drugie stanowisko w obrębie wydmy przy torfowisku określone jako 1A. Zlokalizowane jest ono po zachodniej stronie zbiornika na wale wydmowym w jego dość wą-

232 D. Płaza J. Forysiak R. Borówka D. Okupny P. Marosik M. Obremska D. Michczyńska skim fragmencie. Na tym obszarze założono jeden zwarty wykop o powierzchni ponad 650 m 2 i pozyskano znaczną ilość zabytków krzemiennych, które wraz z dokumentacją są w trakcie opracowania (ryc. 1A). W czasie trwania prac archeologicznych przeprowadzono także badania geomorfologiczne i geologiczne wydmy i przyległego torfowiska (P. Marosik 2011). W obrębie torfowiska wykonano kilkanaście sond, stwierdzając we wschodniej części torfowiska 3,25 m miąższość osadów biogenicznych. Pobrano tutaj rdzenie osadów do analizy palinologicznej (Z. Balwierz 2005) oraz do radiowęglowych oznaczeń wieku. Następnie w ramach programu badania torfowisk wysokich w Polsce (M. Kloss 2005, 2007; M. Kloss i S. Żurek, 2005; L. Kucharski, M. Kloss, 2005) także wykonano wiercenia na torfowisku, rozpoznając osady biogeniczne o zbliżonej miąższości do wymienionych powyżej. W 2010 roku wykonano sondowania miąższości złoża w obrębie całego torfowiska, co pozwoliło udokumentować osady biogeniczne o miąższości od 0,2 do 6,3 m. Do analiz paleoekologicznych pobrano kilka rdzeni (R-II, oraz R-3 R-7). Największą miąższość seria osadów biogenicznych wykazuje w centralnej części torfowiska, torfy osiągają tam miąższość 1,8 m, a zalegające poniżej osady jeziorne do 4,3 m. We wschodniej części torfowiska średnia miąższość osadów biogenicznych nie przekracza 1 metra, w zachodniej części obiektu miąższość torfu dochodzi do 1,4 m, a miąższość osadów jeziornych do 0,6 m. Rdzeń R II, pobrany w miejscu największej miąższości, poddano badaniom z zakresu: paleobotaniki, geochemii, wykonano oznaczenia wieku radiowęglowego oraz analizy paleozoologiczne. Utwory uzyskane z pozostałych rdzeni objęto analizami geochemicznymi. Analiza palinologiczna profilu R II ukazuje ciągły obraz sukcesji roślinnej od najstarszego dryasu po okres subatlantycki. Jedynie stropowa część profilu wykazuje zaburzenia oraz prawdopodobnie redukcję powierzchniowej części profilu. Podawane w niniejszej pracy wieki kalendarzowe uzyskano przy pomocy programu kalibracyjnego OxCal v.4.2.4 (C. Bronk Ramsey, S. Lee 2013) i krzywej kalibracyjnej IntCal13 (P. J. Reimer i in. 2013). Dodatkowo wieki kalendarzowe dla rdzenia R-II otrzymano poprzez skonstruowanie modelu wiek-głębokość z wykorzystaniem funkcji P_Sequence w programie OxCal (D. J. Michczyńska i in., w opracowaniu). Warunki geomorfologiczne i geologiczne Od północy i wschodu zagłębienie otaczają długie stoki wzgórz polodowcowych (rys. 1B). Wzniesienia te zbudowane są z piasków i żwirów wodnolodowcowych zlodowacenia warty, a ich podłoże z gliny zwałowej. W dolnych partiach stoków zalegają utwory deluwialne w postaci mułków i piasków, będące efektem procesów denudacyjnych w warunkach peryglacjalnych vistulianu, jak też antropogenicznych holocenu. Misę torfowiska od zachodu zamyka stok wspomnianego już zespołu wydm, o południkowym przebiegu, z kilkoma kulminacjami. Wydmy spoczywa-

Aktywność osadnicza grup mezolitycznych na obszarze wydm w Aleksandrowie... 233 ryc. 2. A mapa sytuacyjno-wysokościowa z naniesionymi wykopami archeologicznymi na stanowisku 1; B planigrafia krzemieni kultury świderskiej wraz z siecią składanek C planigrafia krzemieni z mezolitu. Kolor niebieski kultura janisławicka (za E. Niesiołowska-Śreniowska i in. 2011). Fig. 2. A land-survey and height map with marked archaeological trenches on the site 1; B spatial analysis of flints of the Swiderian Culture along with the network of composite tools C spatial analysis of flints from the Mesolithic. Blue colour marks the Janisławice Culture (after E. Niesiołowska-Śreniowska et al. 2011).

234 D. Płaza J. Forysiak R. Borówka D. Okupny P. Marosik M. Obremska D. Michczyńska ją na około dwumetrowej miąższości serii piasków średnio i drobnoziarnistych o dobrym wysortowaniu i dużym udziale ziaren eolizowanych, których akumulację można korelować z okresem najstarszego dryasu. Osady eoliczne złożone są na piaskach z mułkami denudacyjnego pochodzenia. Południowe sąsiedztwo torfowiska stanowi słabo zaznaczone, spłaszczone wzniesienie o wodnolodowcowej genezie, a jego południową część przykrywa kolejny kompleks form eolicznych. Na południowy-zachód od torfowiska i zespołu wydm zaznacza się obniżenie dolinne, będące źródłowym odcinkiem Bełdówki (dopływ Neru). Misę torfowiska wypełniają osady jeziorne i torfy. Bezpośrednie podłoże osadów biogenicznych stanowią piaski zawierające materiał organiczny i piaski różnoziarniste z domieszką żwirów. Obszar torfowiska jest silnie przekształcony przez eksploatację torfu w XX wieku. Kultura świderska Wyniki prac archeologicznych Materiały schyłkowo paleolityczne w zdecydowanej większości wykonane były z surowca czekoladowego, ponadto zalegały przeważnie w dolnej części warstwy kulturowej. Niewielka krzemienica z przewagą odłupków i okazów technicznych znajdowała się w północnej części wykopu i zajmowała obszar około 4 m². Planigrafia krzemieni wraz z lokalizacją skupiska kamieni wyznaczyły ślad po namiocie mieszkalnym (ryc. 2B). W skład materiałów kultury świderskiej zaliczono obok 1 rdzenia i półsurowca wiórowego i odłupkowego także 23 narzędzia w tym: pięć rylców, trzy fragmenty liściaków 4 wióry i odłupek z retuszem użytkowym, dwa drapacze wiórowe, półtylczak, oskrobywacz, piłkę, pazur oraz wiór z częściowo mikrołuskanymi krawędziami (ryc. 3). Grupa łowców świderskich przebywała na wydmie dość krótko. Świadczą o tym czytelne i stosunkowo zwarte pozostałości inwentarza krzemiennego. Czynności wykonywane w obozowisku były nastawione na zdobywanie i przetwarzanie przyniesionej zdobyczy oraz produkcję narzędzi. Wynika to z tego, że na miejscu postoju pozostawiono wyłącznie narzędzia uszkodzone lub zużyte. Względne datowanie obozowiska kultury świderskiej w Aleksandrowie jest trudne z powodu braku datowań bezwzględnych z obszaru obozowiska. Ogólne datowanie stanowisk świderskich na Niżu obejmuje być może schyłek allerødu, a z całą pewnością społeczność ta rozwijała się w młodszym dryasie. Schyłek tego ugrupowania także jest dyskutowany, i jak uważa część badaczy, być może sięga nawet samego początku okresu preborealnego (S. K. Kozłowski 1999; I. Sobkowiak-Tabaka 2011 i literatura tam cytowana). Wyniki datowania węgli drzewnych ze stanowisk z Polski Środkowej (D. K. Płaza i in. 2014) pokazują dość szeroki horyzont czasowy (R. Schild i in. 1999; K. Cyrek 1996; P. Papiernik, M. Wąs 2002; E. Niesiołowska-Śreniowska i in. 2011; D. K. Płaza i in. 2014) obejmujący wspominany powyżej okres końca vistulianu. W związku z dość dużym udziałem krzemienia czeko-

Aktywność osadnicza grup mezolitycznych na obszarze wydm w Aleksandrowie... 235 ladowego, analogicznie do innych stanowisk świderskich np.: Całowanie poziom V, Cichmiana czy Tychów (M. Chmielewska 1978; J. Kabaciński, I. Sobkowiak-Tabaka 2009; R. Schild (red.) 2014), należy czas funkcjonowania obozowiska w Aleksandrowie określić na okres młodszego dryasu, być może jego młodszą fazę zazębiającą się z samym początkiem okresu preborealnego. Społeczności mezolityczne Obszar zajęty pod osadnictwo mezolityczne był nieco większy niż teren aktywności kultury świderskiej (ryc. 2B). W zachodniej części wykopu gdzie znajdowało się skupienie zabytków nr 1 odkryto koncentrację kamieni oraz regularny zarys, w przybliżeniu prostokątny o wymiarach 5 3 m, który Ewa Niesiołowska-Śreniowska zinterpretowała jako pozostałość struktury mieszkalnej. We wschodniej części stanowiska znajduje się skupienie zabytków krzemiennych oznaczone numerem 2 (ryc. 2B). W tej części wykopu zaobserwowano nieregularne zaciemnienie wraz z dołkami posłupowymi układającymi się w półkole, które zinterpretowano jako obiekt zadaszony, umocniony żerdziami w typie osłony od wiatru i deszczu. Społeczność kultury komornickiej bazowała na eksploatacji lokalnych złóż krzemienia narzutowego oraz mniej licznie jurajskiego oraz czekoladowego. W materiale liczebnie dominują odłupki nad wiórami jednak to wióry były pierwszoplanowym celem eksploatacji zwłaszcza do produkcji zbrojników, o czym może świadczyć duża ilość rdzeni wiórowych i wiórowo-odłupkowych. Wśród narzędzi komornickich najliczniej odkrywano drapacze i skrobacze Analiza traseologiczna wybranych skrobaczy wykonana przez Katarzynę Pyżewicz (2011) wykazała, że grupa ta charakteryzuje się więcej niż jedną krawędzią pracującą, a w pojedynczych wypadkach ślady użytkowe rozciągają się niemal dookolnie. Narzędzia te pełniły funkcję narzędzi skrobiących lub szlifujących dość twarde, suche drewno lub mniej intensywnie świeży surowiec. Inne narzędzia komornickie to: rylce, pazury, wióry retuszowane oraz wióry i odłupki łuskane. Wśród zbrojników najliczniej wystąpiły trójkąty rozwartokątne nierównoramienne w tym kilka niezwykle małych rozmiarów oraz tylczaki Stawinoga i półtylczaki Komornica (ryc. 4). Położenie narzędzi odzwierciedla miejsca zróżnicowanej aktywności ludzi przebywających na stanowisku, a także upoważnia do określenia stosunkowo krótkiego czasu przebywania grupy w tym miejscu postoju. Dotychczas z zespołem komornickim łączono atlantyckie daty radiowęglowe uzyskane z węgli drzewnych z wykopu archeologicznego wskazujące na lata między 5800 a 5500 cal BC. Na tym etapie badań zaobserwowany w zespole komornickim brak trapezów oraz elementy, które można uznać za charakterystyczne dla tzw. kultury chojnicko-pieńkowskiej pozwala przesunąć to datowanie być może nawet na okres borealny. Kultura janisławicka Materiały, które zostały zaliczone do kultury janisławickiej nie są zbyt liczne, jednak bardzo charakterystyczne. Wydzielono je z całego inwentarza m.in.

236 D. Płaza J. Forysiak R. Borówka D. Okupny P. Marosik M. Obremska D. Michczyńska 3 1 2 4 5 6 7 ryc. 3. Przykładowe materiały krzemienne kultury świderskiej (za E. Niesiołowska-Śreniowska i in. 2011). 1 rdzeń wiórowy, 2 4 fragmenty liściaków, 5, 7 rylce, 6 skrobacz, 8 wiór od rdzenia dwupiętowego. Fig.3. sample flint materials from Swiderian Culture (after E. Niesiołowska-Śreniowska et al. 2011). 1 blade core, 2 4 fragments of tanged points, 5, 7 burins, 6 scrapers, 8 blade. 8 ze względu na surowiec, z którego zostały wykonane. Był to bardzo dobrej, jakości krzemień czekoladowy w odcieniach od jasnobrązowego aż po ciemnobrązowy, prawie czarny, matowy. Wszystkie zabytki wiórowe z tego rodzaju krzemienia czekoladowego odbite zostały od rdzeni jednopiętowych. Materiały janisławickie tworzą niewielkie skupienie o powierzchni około 6 m² (ryc. 2C). Obok

Aktywność osadnicza grup mezolitycznych na obszarze wydm w Aleksandrowie... 237 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 ryc. 4. Wybór materiałów krzemiennych kultury komornickiej (za E. Niesiołowska-Śreniowska i in. 2011). 1 5 rdzenie, 6 17 zbrojniki. Fig. 4. Selection of flint materials from the Komornica Culture (after E. Niesiołowska-Śreniowska et al. 2011). 1 5 microblade core, 6 17 microliths. nielicznych form technicznych, wiórów i odłupków do zespołu janisławickiego zaliczono kilka narzędzi. Były to: drapacz, połamany wiórowiec, wióry i odłupki mikrołuskane, 3 ostrza trapezowate, prostokątny trójkąt janisławicki, 2 bar-

238 D. Płaza J. Forysiak R. Borówka D. Okupny P. Marosik M. Obremska D. Michczyńska 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 ryc. 5. Wybór materiałów krzemiennych kultury janisławickiej (za E. Niesiołowska-Śreniowska i in. 2011). 1 7 zbrojniki, 8 13 rylcowce, 14 skrobacz. Fig. 5. Selection of flint materials from the Janisławice Culture (after E. Niesiołowska-Śreniowska et al. 2011). 1 7 microliths, 8 13 microburins, 14 scrapers. dzo regularne, długie rylczaki, oraz odkryte na niewielkiej przestrzeni 15 rylcowców (ryc. 5). Dotychczas ten epizod osadniczy nie był datowany. Wydaje się jednak, że z kulturą janisławicką można łączyć dwie daty z wykopów archeologicznych z północnej i środkowej części obszaru przebadanego Lod 1265: 6770±70 BP (5810 5550 cal BC, 95,4%) oraz Lod 1277: 6700±60 BP (5720 5520 cal BC, 95,4%), które wskazują na środkowy okres atlantycki około 5800 5500 cal BC. Dotychczas tak datowana była kultura komornicka, ale m.in. w związku z tym, że wyniki te są bardzo bliskie rezultatom datowania pochówku z Janisławic, który otrzymał wynik Gd 2432: 6580±80 BP (5650 5370 cal BC, 95,4%) (Z. Sulgostowska 1991), pozwala to rezultaty z Aleksandrowa łączyć z zespołem z młodszego mezolitu. Ponadto w profilu palinologicznym z wykopu 3 (Lod-1285), datowanym na 6830±70 BP (5900 5610 cal BC, 95,4%; ) np. pojawiły się drobne węgielki drzewne oraz spory Pteridium aquilinum, które informują o pożarach na wydmie w tym czasie (E. Niesiołowska-Śreniowska i in. 2011).

Aktywność osadnicza grup mezolitycznych na obszarze wydm w Aleksandrowie... 239 Materiały neolityczne Z młodszym horyzontem na wydmie w Aleksandrowie mogą być wiązane pojedyncze przedmioty krzemienne związane z eksploatacją łuszczniową. Ich przynależność kulturowa i chronologiczna jest trudna do określenia, ale ostrożnie można wiązać je z osadnictwem kultury pucharów lejkowatych (dalej KPL) lub z kulturą trzciniecką (dalej KT). Z wykopów badawczych, pomimo przesiewania wszystkich nawarstwień nie pozyskano żadnych fragmentów ceramiki, co nie wyklucza możliwej obecności człowieka w neolicie i wczesnej epoce brązu na wydmie. Z badań powierzchniowych z Polski Środkowej znamy liczne stanowiska KPL w tym także z Aleksandrowa Łódzkiego, oraz z Łodzi (H. Wiklak 1975). W ostatnich latach zostały zaprezentowane materiały krzemienne KPL z oddalonego od torfowiska Rąbień o kilka kilometrów stanowiska Lutomiersk-Koziówki, gdzie także w wykopach archeologicznych nie odkryto materiałów ceramicznych (P. Papiernik, D. K. Płaza 2012). Stanowiska KT odkrywano również w rejonie Aleksandrowa Łódzkiego m.in. w Placydowie na sąsiednim wale wydmowym (M. Gąsior 1975) a także w Lutomiersku-Koziówkach (P. Muzolf 2012). Świadczy to o tym, że w najbliższej okolicy torfowiska Rąbień przebywały społeczności, które mogły pozostawić po sobie pojedyncze artefakty związane z prowadzoną działalnością gospodarczą na wydmie nad jeziorem. Odbicie aktywności ludzkiej w osadach biogenicznych i mineralnych W analizowanych profilach osadów biogenicznych wyróżniono kilka etapów związanych z palinologicznymi i geochemicznymi wskaźnikami gospodarczej działalności człowieka. Reprezentują je m.in. wzrost allochtonicznej materii mineralnej, pierwiastków litofilnych (Na, K i Mg), wskaźnika erozji zlewni (Na+K+Mg/Ca) oraz metali ciężkich, a także zaburzona relacja między miedzią, cynkiem i ołowiem. Jednak bazując tylko na danych geochemicznych trudno jest jednoznacznie wykazać obecność człowieka prehistorycznego na badanym terenie, dlatego niezbędnym elementem jest jednoczesne stwierdzanie obecności ziaren pyłku roślin związanych z działalnością gospodarczą. Podstawowy badany profil R II położony jest, jak wspomniano, w środkowej części torfowiska, zawarte w utworach tam zdeponowanych dane paleoekologiczne ukazują ślady zdarzeń naturalnych i antropogenicznych w całej zlewni torfowiska. Profile położone w brzeżnych częściach, szczególnie w bezpośrednim sąsiedztwie zasiedlonej wydmy, charakteryzują się nieco innymi cechami geochemicznymi. Analiza osadów jeziornych datowanych na fazę młodszego dryasu i początek okresu preborealnego (D. J. Michczyńska i in, w opracowaniu), które odpowiadałyby wiekowo dobrze udokumentowanej w materiale krzemiennym kulturze świderskiej, nie daje na obecnym etapie badań możliwości ścisłego wskazania, jak zapisa-

240 D. Płaza J. Forysiak R. Borówka D. Okupny P. Marosik M. Obremska D. Michczyńska ła się działalność ludności bytującej na wydmach w cechach geochemicznych i spektrach pyłkowych. W późnym vistulianie, jak też na początku preboreału środowisko przyrodnicze cechowało się dużą dynamiką zmian klimatycznych, geomorfologicznych czy glebowych i uchwycenie w ich zapisie wpływów antropogenicznych jest bardzo trudne. Być może zakończenie trwających jeszcze analiz paleoekologicznych pozwoli zinterpretować w przyszłości zmiany jakie ludność kultury świderskiej wywołała w środowisku przyrodniczym otoczenia. Wyniki analizy geochemicznej oraz zastosowane wskaźniki dobrze ukazują zmiany natężenia holoceńskich procesów denudacyjnych w zlewni funkcjonującego jeziora, pierwszy taki wyraźny epizod jest zapisany w serii gytii drobnodetrytusowej, w odcinku od głębokości 360 340 cm. Sedymentacja zachodziła w warunkach wzmożonej dostawy allochtonicznej materii mineralnej (udział materii mineralnej dochodzi do 19%) oraz niewielkim wzroście pierwiastków litofilnych (tj. potasu do 0,85 mg/g, sodu do 0,14 mg/g oraz magnezu do 1,01 mg/g ryc. 6), które uważane są za wskaźniki wzmożonej denudacji mechanicznej (R. K. Borówka 1992, A. Wojciechowski 2000, D. Okupny i in. 2013). W obiegu geochemicznym po raz pierwszy pojawia się ołów (w granicach 5,5 36,1 ug/g). Koncentracje tego metalu nawet 7-krotnie przekraczają lokalne tło geochemiczne obliczone przez D. Okupnego (2013). W profilach R-3 i R-7 pierwsza faza wzmożonej działalności człowieka wyróżniona została na podstawie stopniowego wzrostu zawartości materii mineralnej (maksymalnie do 30 40% w osadach gytii drobnodetrytusowej) oraz pierwiastków litofilnych (potasu, magnezu i sodu). Znacząca i bardzo wysoka korelacja wymienionych wyżej pierwiastków z zawartością materii mineralnej pozwala sądzić, że dostawa tych składników do badanego zbiornika akumulacji biogenicznej odbywała się w sposób bierny wraz z powierzchniową warstwą gleby. Z tego powodu koncentracja wymienionych wyżej pierwiastków może stanowić miarę względnej koncentracji minerałów ilastych w osadach jeziornych (A. Cieśla i in. 1978, A. Cieśla i E. Stupnicka 1980, R. K. Borówka 1992, M. Woszczyk, W. Spychalski 2007). Ponadto stwierdzono podwyższoną zawartość miedzi i niklu, kilkukrotnie przekraczające wartości lokalnego tła geochemicznego. W obrazie pyłkowym zaznacza się jedynie niewielki udział orlicy (Pteridium aquilinum), który następuje po dużym udziale węgielków (w próbce z głębokości 355 cm, około 7000 lat cal. BC), co potwierdza istnienie epizodu pożarów. Mniejsze udziały węgielków zaznaczają się także poniżej. Wiekowo wskazaną warstwę można zawrzeć w przedziale około 7200 6400 lat cal. BC, co daje możliwość przyjęcia, że sedymentacja tego osadu zachodziła w okresie aktywności społeczności łowieckozbierackich określanych jako kultura komornicka lub janisławicka Geochemiczny zapis kolejnego okresu aktywności ludzkiej, stosunkowo słabo zaznaczonego w diagramie (głębokość 310 295 cm), wyraża się stopniowym spadkiem zawartości materii mineralnej (z 15,2 do 9,2%). Stwierdzono także wysokie wartości współczynnika zmienności (powyżej 10%) dla koncentracji takich pierwiastków jak żelazo czy cynk. Towarzyszące temu wahania zawartości wapnia (w gra-

Aktywność osadnicza grup mezolitycznych na obszarze wydm w Aleksandrowie... 241 ryc. 6. Stanowisko Rąbień (profil R-II) diagram geochemiczny na tle litologii osadów. 1 gytia drobnodetrytusowa, 2 gytia grubodetrytusowa, 3 torf mszarny przejściowy, 4 torf mszarny wysoki, 5 torf przejściowy zaroślowy, 6 torfowce (akrotelm). Fig. 6. Rąbień site (profile R-II) geochemical diagram with sediment lithology. 1 fine detrital gyttja, 2 coarse detrial gyttja, 3 moss peat, 4 bog moss peat, 5 sedge-moss peat, 6 Sphagnum peat.

242 D. Płaza J. Forysiak R. Borówka D. Okupny P. Marosik M. Obremska D. Michczyńska ryc. 7. Zmienność warunków sedymentacji pokrywy osadowej torfowiska Rąbień (profil R-II) oceniana na podstawie wielkości wskaźnika erozji zlewni (Na+K+Mg/Ca) oraz korelacji pomiędzy wynikami analiz. 1 gytia drobnodetrytusowa, 2 gytia grubodetrytusowa, 3 torf mszarny przejściowy, 4 torf mszarny wysoki, 5 torf przejściowy zaroślowy, 6 torfowce (akrotelm). Fig. 7. Variability of the conditions of sedimentation at the Rąbień (profile R-II) estimated on the basis of the catchment erosion ratio (Na+K+Mg/Ca) and correlations between measurement results. 1 fine detrital gyttja, 2 coarse detrial gyttja, 3 moss peat, 4 bog moss peat, 5 sedge-moss peat, 6 Sphagnum peat. nicach 5,3 do 10,2 ug/g) być może świadczą o obniżeniu poziomu wody w jeziorze i wypaleniem otoczenia zbiornika. Dowodzi tego także gwałtowna zmiana przebiegu krzywej, przedstawiająca wzrost wielkości wskaźnika [r], który ilustruje korelację pomiędzy wartościami składników oznaczonych w analizie geochemicznej (ryc. 7). Wskaźnik ten został po raz pierwszy obliczony przez Walanusa (2000) dla danych z osadów biogenicznych jeziora Gościąż. W przypadku torfowiska Rąbień wskaźnik [r] obliczany był dla 11 zmiennych (cech geochemicznych) na zasadzie średniej ruchomej. Jak podaje A. Walanus (2000), wysokie wartości [r] wskazują na okresy o dużej zmienności warunków sedymentacji, zaś niskie wartości [r] cechują okresy stabilizacji. Jednak inny wskaźnik, zaproponowany przez H. X. Weng a i in. (2003) wskazuje, że skład chemiczny powstałych w mezolicie osadów jeziornych jest wypadkową czynników o charakterze naturalnym (ryc. 8). W spektrum pyłkowym w próbce z głębokości 315 cm zaznacza się wzrost udziału ziaren Rumex acetosa, który po raz pierwszy pojawia się w diagramie, są też ziarna pyłku Pterudium aquilinum, Artemisia i Calluna vulgaris, nieznacznie obniża się suma pyłku drzew, wśród których zauważalny jest spadek udziału pyłku leszczyny i wzrost dębu i świerka. Sumaryczny diagram gatunków świadczących o wpływie człowieka osiąga tutaj wysoki wynik (ryc. 9), bardzo duży jest też udział węgli drzewnych. Można uznać te fakty za efekt

Aktywność osadnicza grup mezolitycznych na obszarze wydm w Aleksandrowie... 243 stosunkowo silnego oddziaływania antropogenicznego. Po wyraźnym wycofaniu się wspomnianych gatunków roślin wskazujących na gospodarkę ludzką, ponownie na głębokości 295 cm pojawia się w diagramie węgiel drzewny, a po nim wzrost udziału orlicy. Akumulacja gytii grubodetrytusowej z głębokości 290 275 cm zachodziła w warunkach obniżonego poziomu wody w ówczesnym jeziorze oraz przy zwiększonej dostawie materii mineralnej ze zlewni zbiornika. Dotychczas przyjmowano, że tę warstwę z dwoma wyraźnymi epizodami zwiększonej antropopresji, korelowaną czasowo na podstawie datowań między około 5600 a 4500 lat cal. BC można łączyć z działalnością tzw. kultury janisławickiej. Wydaje się, że z dużą ostrożnością można przyjąć, że zwiększenie antropopresji w tym czasie mogło być związane z obecnością w Polsce Środkowej społeczności wczesno rolniczych, określanych jako kultura ceramiki wstęgowej rytej lub grupa brzesko-kujawska kultury lendzielskiej. W analizowanym rdzeniu osadów z zachodniej strefy torfowiska powyżej omówionego wcześniej epizodu stwierdzono kolejne dwa okresy w których udokumentowano wyraźny wzrost udziału materii mineralnej (maksymalnie do 10%) i wskaźnika erozji zlewni w rdzeniu R-7, poprzedzony zaburzoną relacją między koncentracją metali ciężkich oraz około dwukrotnym wzrostem udziału krzemionki biogenicznej, stwierdzono w serii gytii grubodetrytusowej oraz słabo rozłożonego torfu turzycowo-mszystego. Zdaniem D. Okupnego (2013) sedymentacja wymienionych wyżej osadów biogenicznych zachodziła w okresie borealnym oraz atlantyckim i być może należy ją korelować podobnie jak opisaną warstwę w rdzeniu R II z okresem kultury janisławickiej. W spektrum pyłkowym stwierdzonym w próbce z głębokości 275 cm brak roślin wiązanych z gospodarką ludzką, tuż powyżej widoczny jest ponowny wzrost ich udziału, ponownie podwyższony jest udział pyłku Pterudium aquilinum, Artemisia i Calluna vulgaris oraz Rumex. Poziom ten zamyka się w odcinku 270 220 cm, czasowo odpowiadającym przedziałowi 4200 3000 cal. BC i powinien być korelowany z okresem społeczności neolitycznej kultury pucharów lejkowatych. W diagramie geochemicznym, w próbce z głębokości 270 cm około trzydziestokrotnie wzrasta udział miedzi oraz dwukrotnie cynku, zaś w obiegu geochemicznym ponownie pojawił się ołów. Wartość wskaźnika charakteryzującego zmienność warunków sedymentacyjnych w zbiorniku wynosi r=0,27 i jest zbliżona do wartości przypisanej kulturze janisławickiej. Kolejny poziom wyraźnie zaznaczony w wynikach analizy geochemicznej dla profilu R-II stwierdzono na głębokości 180 140 cm, udokumentowano w nim wyraźny wzrost koncentracji metali ciężkich (np. miedzi do 762 ug/g czy cynku do 243 ug/g), poprzedzony jest dwukrotnym wzrostem wskaźnika erozji zlewni, przy niewielkim spadku udziału materii organicznej. Odpowiada on warstwie zbudowanej z torfu mszarnego przejściowego oraz torfu mszarnego wysokiego, zaś czasowo można go ująć w przedział 2400 1900 lat cal. BC i korelować z okresem wpływów społeczności późno neolitycznych oraz związanych z wczesną epoką brązu z kulturą mierzanowicką oraz kulturą trzciniecką. Sedentacja autochtonicznej materii orga-

244 D. Płaza J. Forysiak R. Borówka D. Okupny P. Marosik M. Obremska D. Michczyńska nicznej w warunkach siedliskowych typowych dla torfowisk wysokich została prawdopodobnie dwukrotnie zaburzona gospodarczą działalnością człowieka. Okres ten charakteryzuje się największą dynamiką procesów sedymentacyjnych ze względu na najwyższą w całym profilu wartość korelacji pomiędzy wynikami składu chemicznego (r>0,5). We wspomnianym odcinku rdzenia R II zaznacza się wzrastający udział pyłku roślin świadczących o działalności ludzkiej. Poza wymienionymi już wcześniej, znaczny udział ma Plantago, pojawia się Urtica, a w górnej części także pyłek Cerealia. Suma pyłku drzew wykazuje niewielkie wahania, ale utrzymuje się generalnie na wysokim poziomie. O wyraźnym ożywieniu procesów denudacyjnych w okresie subborealnym w brzegowej części badanego torfowiska świadczy niemal dwukrotny wzrost wskaźnika erozji zlewni, udokumentowany na głębokościach 77 75 cm (profil R-3) oraz 22 20 cm (profil R-7) w serii średnio i silnie rozłożonego torfu turzycowo-mszystego. W poziomach tych gwałtownie spada stosunek Fe/Mn, wskazując na pogorszenie się warunków wodnych na torfowisku. rosnącą przewagę denudacji mechanicznej w zlewni ekosystemów. Według Z. Balwierz (2011) w osadach z tego okresu, położonych w brzeżnej części kopalnego jeziora brak jest pyłku roślin wodnych. Niewykluczone, że doszło do przerwy w narastaniu osadu. Wzrost zawartości krzemionryc. 8. Relacje między zawartością wybranych metali ciężkich w osadach biogenicznych z profilu R-II (wartości wewnątrz obszaru otoczonego linią przerywaną uznawane są przez H. X. Weng a i in. 2003 za naturalne). Fig. 8. Relationships between the content of selected heavy metals in the sediments of the profile R-II (values within the area surrounded by dashed hexagon are considered for natural by H. X. Weng et al. 2003).

Aktywność osadnicza grup mezolitycznych na obszarze wydm w Aleksandrowie... 245 ryc. 9. Uproszczony diagram pyłkowy rdzenia R-II Fig. 9. Simplified pollen diagram of R-II core.

246 D. Płaza J. Forysiak R. Borówka D. Okupny P. Marosik M. Obremska D. Michczyńska ki biogenicznej można tłumaczyć dostawą do torfowiska substancji biogennych wymywanych z gleb po wypalonej pokrywie leśnej, zaś wzrost udziału krzemionki terygenicznej przypuszczalnie wiąże się z fazą znacznego odlesienia zlewni i uruchomieniem procesów spłukiwania powierzchniowego oraz nawiewania materii mineralnej. W poziomach tych oznaczono podwyższone wartości koncentracji metali ciężkich (maksymalnie do 80 ug/g), co pozwala okres ten korelować z drugą wyraźną fazą wzmożonej działalności człowieka, zapisaną w profilu R-II na głębokości 180 140 cm. W stropowej części złoża profili R-3 i R-7 dwukrotnie udokumentowano spadek udział materii organicznej przy jednoczesnym wzroście wskaźnika erozji zlewni. Sedentacja przypowierzchniowej warstwy torfu zachodziła w warunkach wzmożonej dostawy potasu, który zdaniem A. Kwiatkowskiego (1971) i Rydelka (2013) stanowi jeden z najważniejszych nieorganicznych elementów osadów torfowych, zaś jego udział może być dwojakiego pochodzenia: z rozkładu substancji roślinnej (np. trzciny) oraz z minerałów obcych (naniesionych do złoża, niezależnie od jego naturalnego rozwoju). Koncentracja metali ciężkich w analizowanych profilach nawet kilkakrotnie przekracza średnią zawartość tego metalu obliczoną przez I. Bojakowską i D. Lecha (2008) dla torfów na terenie Polski. Podsumowanie Badania archeologiczne w Aleksandrowie Łódzkim pozwoliły przybliżyć historię zasiedlenia tej części Polski Środkowej od przełomu vistulianu i holocenu, kiedy była systematycznie penetrowana przez różne grupy migrujące, w tym głównie związane z kulturą świderską, komornicką oraz janisławicką. Tereny Polski Środkowej ze swoimi słabymi glebami, porosłymi lasami mieszanymi, dużą ilością małych cieków wodnych i terenów podmokłych takich jak torfowisko i wydmy w Rąbieniu stanowiły atrakcyjny obszar dla mobilnych grup zbieracko-łowieckich w starszej, środkowej oraz młodszej epoce kamienia. Zauważalne zmiany środowiska spowodowane gospodarczą działalnością człowieka zapisały się w utworach centralnej części mokradła, ale silniej zaznaczyły się w brzegowej części torfowiska, gdzie sedymentacja organogeniczna była przerywana wzmożoną dostawą pierwiastków litofilnych oraz akumulacją osadów mineralnych związanych z procesami eolicznymi i denudacyjnymi (P. Marosik 2011; D. Okupny 2013). Procesy te mogły być następstwem niszczenia szaty roślinnej pokrywającej pagórki wydmowe w wyniku pożarów (Z. Balwierz 2011). Zastosowana statystyczna analiza danych geochemicznych pozwoliła wyznaczyć zmiany natężenia procesów denudacyjnych w otoczeniu zbiornika oraz fazy zmienności warunków sedymentacyjnych począwszy od mezolitu aż po epokę żelaza. W analizowanych rdzeniach utworów wyraźne odbicie mają bowiem także neolityczne poziomy kulturowe, których materialne ślady na badanych archeologicznie stanowiskach są nieliczne, mimo tego można zakładać użytkowanie badanego terenu także przez przedstawicieli kultury pucharów lejkowatych czy kultury trzcinieckiej

Aktywność osadnicza grup mezolitycznych na obszarze wydm w Aleksandrowie... 247 Badania osadów biogenicznych torfowiska Rąbień zostały zrealizowane w ramach projektów badawczych N N306 276735 NN306 034040 finansowanych przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Literatura Balwierz Z., 2011, analiza palinologiczna osadów organogenicznych w aleksandrowie Łódzkim [w:] E. Niesiołowska-Śreniowska i in. (red.) obozowiska ze starszej i środkowej epoki kamienia na stanowisku 1 w aleksandrowie Łódzkim w kontekście analizy środowiska naturalnego, Łódź, s. 11 35. Bojakowska I., Lech D., 2008, zróżnicowanie zawartości pierwiastków śladowych w torfach występujących na obszarze Polski. Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, Seria Górnictwo, 285, s. 31 41. Borówka R. K., 1992, Przebieg i rozmiary denudacji w obrębie śródwysoczyznowych basenów sedymentacyjnych podczas późnego vistulianu i holocenu, UAM, Poznań, Seria Geografia, 54, ss. 177. Bronk Ramsey C., Lee S., 2013, recent and Planned Developments of the Program oxcal, Radiocarbon vol. 55(2 3), 720 730. Chmielewska M., 1978, Późny paleolit pradoliny warszawsko berlińskiej, Warszawa Cieśla A., Ralska-Jasiewiczowa M., Stupnicka E., 1978, Paleobotanical and geochemical investigations of the lacustrine deposits at Woryty near olsztyn (ne Poland), Polskie Archiwum Hydrobiologii, 25, 1 2, s. 61 73. Cieśla A., Stupnicka E., 1980, Wpływ osadnictwa na skład chemiczny osadów jeziornych, APolski, t. 24, s. 7 17. Cyrek K., 1996, osadnictwo schyłkowopaleolityczne w zakolu załęczańskim doliny Warty, Łódź. Forysiak J., Borówka R. K., Kloss M., Obremska M., Okupny D., Żurek S., 2012, geologiczna i geomorfologiczna charakterystyka torfowiska rąbień oraz wstępne wyniki badań osadów biogenicznych, Acta Geogr. Lodz. nr 100, s. 65 76. Gąsior M., 1975, Kultura trzciniecka w Polsce środkowej. PMMAE, s.a., nr 22, s. 100 121. Hildebrandt-Radke I., Spychalski W., Lutyńska M., 2011, regionalna wymowa procesów antropogenizacji regionu środkowej obry na podstawie badań osadów jeziora Wonieść. Landform Analysis, vol. 16: 92 97. Kabaciński J., Sobkowiak-Tabaka I., 2009, Późny paleolit i mezolit basenu środkowej Warty, Ratownicze Badania Archeologiczne Instytutu Archeologii i Etnologii PAN Oddział w Poznaniu, t. 1, Poznań. Kloss M., 2005, identification of subfossil plant communites and paleohydrological changes in a raised mire development. Monogr. Bot., t. 94, s. 81 116. 2007, roślinność subfosylna na tle historii wysokich torfowisk mszarnych w północno-wschodniej i środkowej Polsce oraz w Sudetach, Sękocin Stary. Kloss M., Żurek S., 2005, geology of raised mire deposits. Monogr. Bot., vol. 94, s. 65 80. Kozłowski S. K., 1999, The tanged points complex [w:] S. K. Kozłowski, J. Gurba, L. Zaliznyak (red.) Tanged Points cultures in europe. read at the international archaeological Symposium lublin, September, 13 16, 1993, Lublin, s. 28 35. Kucharski L., Kloss M., 2005, contemporary vegetation of selected raised mires and its preservation, Monogr. Bot., s. 94: 37 63. Kwiatkowski A., 1971, nieorganiczne składniki torfu, Biuletyn Torf 4, t. 31, s. 1 17. Marosik P., 2011, Wydma i torfowisko rąbień w aleksandrowie Łódzkim w świetle badań geomorfologicznych. [w:] obozowiska ze starszej i środkowej epoki kamienia na stanowisku 1 w aleksandrowie Łódzkim w kontekście analizy środowiska naturalnego, red. E. Niesiołowska-Śreniowska, D.K. Płaza, P. Marosik, Z. Balwierz., Łódź, s. 11 35.

248 D. Płaza J. Forysiak R. Borówka D. Okupny P. Marosik M. Obremska D. Michczyńska Michczyńska D. J., Forysiak J., Borówka R.K., Brooks S.J., Luoto T.P., Michczyński A., Nevalainen L., Obremska M., Okupny D., Pawłowski D., Payron O., Płóciennik M., Self A., Słowiński M., Lamentowicz M., Witkowski A., Żurek S., w opracowaniu, response of bio and geochemical proxies to late glacial and early-holocene climatic fluctuations recorded in rąbień paleolake sediment (Poland). Muzolf P., 2012, Kultura trzcienicka [w:] Grygiel R. (red.) lutomiersk-koziówki stanowisko 3 a c, pow. pabianicki woj. łódzkie. Wielokulturowy zespół osadniczy od schyłki paleolitu po okres nowożytny, Biblioteka Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi nr 39, Łódź, s. 58 113. Myślińska E., 2001, grunty organiczne i laboratoryjne metody ich badania, Warszawa. Niesiołowska-Śreniowska E., Płaza D. K., Marosik P., Balwierz Z., 2011, obozowiska ze starszej i środkowej epoki kamienia na stanowisku 1 w aleksandrowie Łódzkim w kontekście analizy środowiska naturalnego, Łódź. Okupny D., 2013, zmiany środowiska geograficznego w regionie łódzkim w świetle cech geochemicznych osadów wybranych torfowisk. Maszynopis rozprawy doktorskiej, Katedra Geomorfologii i Paleogeografii UŁ, Łódź, s. 173. Okupny D., Fortuniak A., Tomkowiak J., 2013, cechy denudacji w regionie łódzkim w późnym vistulianie w świetle chemicznych badań osadów torfowiskowych. Acta Geogr. Lodz., nr 101, s. 89 99. Papiernik P., Płaza D. K., 2012, Materiały krzemienne ze stanowiska 3 a c w lutomiersku Koziówkach [w:] grygiel r., (red.) lutomiersk Koziówki stanowisko 3 a c, pow. pabianicki woj. łódzkie. Wielokulturowy zespół osadniczy od schyłki paleolitu po okres nowożytny, Biblioteka Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi nr 39, s. 39 52. Papiernik P., Wąs M., 2002., osadnictwo późnopaleolityczne, [w:] Grygiel, R. (red.) Wyniki ratowniczych badań wykopaliskowych na terenie odkrywki Szczerców KWB Bełchatów S.a. na stanowisku nr 11 w grabku, gm. Szczerców, woj. łódzkie, Łódź, s. 33 74. Pawłowski D., Milecka K., Kittel P., Woszczyk M., Spychalski W., 2015, Palaeocological record of natural changes and human impact in small river valley in central Poland, Quaternary International, 370, 12 28. Płaza D. K., Kittel P., Petera-Zganiacz J., Dzieduszyńska D.A., Twardy J., 2014, late Palaeolithic settlement pattern in palaeogeographical context of the river valleys in the Koło Basin (central Poland), Quaternary International, 370, s. 40 54. Pyżewicz K., 2011, Badania traseologiczne wybranych skrobaczy i drapaczy krzemiennych pozyskanych ze stanowiska aleksnadrów Łódzki 1, pow. zgierski [w:] obozowiska ze starszej i środkowej epoki kamienia na stanowisku 1 w aleksandrowie Łódzkim w kontekście analizy środowiska naturalnego. red. E. Niesiołowska-Śreniowska, Łódź. Reimer, P. J., Bard, E., Bayliss, A., Beck, J. W., Blackwell, P. G., Bronk Ramsey, C., Grootes, P. M., Guilderson, T. P., Haflidason, H., Hajdas, I., HattŽ, C., Heaton, T. J., Hoffmann, D. L., Hogg, A. G., Hughen, K. A., Kaiser, K. F., Kromer, B., Manning, S. W., Niu, M., Reimer, R. W., Richards, D. A., Scott, E. M., Southon, J. R., Staff, R. A., Turney, C. S. M., van der Plicht, J., 2013, intcal13 and Marine13 radiocarbon age calibration curves 0 50,000 Years cal BP, Radiocarbon vol. 55(4), s. 1111 1150. Rydelek P., 2013, origin and composition of mineral constituents of fen peats from eastern Poland,. Journal of Plant Nutrition 36, s. 911 928. Schild, R., Tobolski, K., Kubiak-Martens, L., Pazdur, M.F., Pazdur, A., Vogel, J.C., Stafford, T., 1999, Stratigraphy, palaeoecology and radiochronology of the site of ca1owanie, Folia Quaternaria, vol. 70, s. 239 268. Schild, R., Królik, H., Tomaszewski, A., J., Ciepielewska, E., 2011, rydno. a stone age red ochre quarry and socioeconomic center. a century of research, Warsaw, ss. 467. Schild R., (red.) 2014, całowanie. a Final Paleolithic and early Mesolithic Site on an island in the ancient Vistula channel, Warszawa. Sobkowiak-Tabaka I., 2011, Społeczności późnego paleolitu w dorzeczu odry, Poznań, ss. 416.

Aktywność osadnicza grup mezolitycznych na obszarze wydm w Aleksandrowie... 249 Sulgostowska, Z., 1991, The Janisławice burial from Poland; radiocarbon Dating, Mesolithic Miscellany 11 (2), s. 2 5. Walanus A., 2000, istotność statystyczna wniosków z analiz ilościowych na przykładzie badań górnego czwartorzędu, Geologia, Kwartalnik AGH, t. 26, z. 4, s. 1 59. Wasylikowa K., 1964, roślinność i klimat późnego glacjału w środkowej Polsce na podstawie badań w Witowie koło Łęczycy, Biul. Perygl., vol. 13: 261 417 Weng H.X., Zhang X.M., Chen X.H., Wu N.Y., 2003, The stability of the relative content ratios of cu, Pb and zn in soils and sediments, Environmental Geology, t. 45, s. 79 85. Wiklak H., 1975, neolit w Polsce środkowej. PMMAE, s.a., nr 22, s. 67 99. Wojciechowski A., 2000, zmiany paleohydrologiczne w środkowej Wielkopolsce w ciągu ostatnich 12 000 lat w świetle badań osadów jeziornych rynny Kórnico-zaniemyskiej, Wyd. Nauk. UAM, Poznań, Seria Geografia, 63, ss. 236. Woszczyk M., Spychalski W., 2007, czynniki czasowej zmienności zawartości wybranych metali ciężkich w osadach Jeziora Sarbsko (nizina gardzieńsko-łebska) na tle genezy zbiornika, Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych, t. 31, s. 485 496. Dominik Kacper Płaza, Jacek Forysiak, Ryszard Krzysztof Borówka, Daniel Okupny, Paweł Marosik, Milena Obremska,Danuta J. Michczyńska Settlement Activity Of mesolithic groups On the AReA On the AReA Of dunes At AlekSAndRów And its RecORd in the Sediment Of the nearby mire At Rąbień Summary The provided results are an effect of research carried out for over twenty years on archaeological sites Aleksandrów Łódzki 1 and 1a, situated on the area of dunes and geomorphological and paleoecological ones on a nearby mire at Rąbień. The archaeological research carried out by Ewa Niesiołowska- Śreniowska recorded flint materials dated to the late-paleolithic Swiderian Culture and a numerous and varied assemblage of artefacts from the Mesolithic, connected with the Komornica and Janisławice Culture. Additionally, human activity in the vicinity of the researched sites of the Neolithic Culture and communities connected with the Early Bronze Age has also been recorded. Thanks to paleoecological analyses and radiocarbon dating it can be indicated that biogenic sediment of the mire at Rąbień contains layers which reveal traces of the influence of anthropogenic factors on the natural environment of the marsh and its vicinity. The first clear inhabitation incident is connected with the period of huntersgatherers in the Mesolithic. The older one, relatively weakly distinguished from the later one, can be correlated with the Komornica and Janisławice Culture. It is evident from the chemical composition of biogenic sediment and the presence of charcoals and pollen, which are considered to be indicators of human activity. Unfortunately, at the present stage of research it is not possible to prove how the activity of the Swiderian Culture community (which resided on the dunes in Younger Dryas) is recorded in geochemical features and pollen spectra. A distinct layer of sediment deposited in the mire can be correlated with the Neolithic Funnel-Beaker Culture. Above, there is discernible sequence of the recorded human impact on the environment, linked with the Mierzanowice and Trzciniec Cultures. The compari-

250 D. Płaza J. Forysiak R. Borówka D. Okupny P. Marosik M. Obremska D. Michczyńska son of the results of archaeological research, which record the presence of human communities on the sandy area around the mire, with the incidents of human impact on the natural environment recorded in biogenic sediments makes it possible to correlate the age of subsequent settlement phases. Dominik Kacper Płaza Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi Plac Wolności i 14 91 415 Łódź dominik.plaza@maie.lodz.pl Jacek Forysiak Uniwersytet Łódzki Wydział Nauk Geograficznych Katedra Geomorfologii i Paleogeografii Ul. Narutowicza 88 90 139 Łódź jacekfor@interia.eu ryszard Krzysztof Borówka Uniwersytet Szczeciński Wydział Nauk o Ziemi Zakład Geologii i Paleogeografii ul. Mickiewicza 18 70 383 Szczecin ryszard@univ.szczecin.pl Daniel okupny Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN Instytut Geografii Zakład Ekorozwoju i Kształtowania Środowiska Geogrficznego ul. Podchorążych 2 30 084 Kraków daniel@up.krakow.pl Paweł Marosik Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi Plac Wolności 14 91 415 Łódź Milena obremska Polska Akademia Nauk Instytut Nauk Geologicznych, ul. Twarda 51/55 00 818 Warszawa mobremska@twarda.pl Danuta J. Michczyńska Politechnika Śląska Instytut Fizyki CND Zakład Zastosowań Radioizotopów ul Konarskiego 22B 44 100 Gliwice danuta.michczynska@polsl.pl