1-2007 PROBLEMY EKSPLOATACJI 187 Halina GIELO-KLEPACZ, Małgorzata KĄKOL, Krystyna ŁAGOWSKA, Tomasz GOŁĘBIOWSKI Instytut Techniczny Wojsk Lotniczych, Warszawa Jarosław MOLENDA Instytut Technologii Eksploatacji PIB, Radom KSZTAŁTOWANIE WŁAŚCIWOŚCI UŻYTKOWYCH EKOLOGICZNYCH BAZ OLEJOWYCH ZŁOŻONYCH Z OLEJU RZEPAKOWEGO I PRODUKTÓW JEGO TRANSESTRYFIKACJI Słowa kluczowe Olej rzepakowy, estry metylowe wyższych kwasów tłuszczowych (FAME), ekologiczne środki smarowe, właściwości użytkowe. Streszczenie W pracy zbadano możliwość sterowania kluczowymi właściwościami eksploatacyjnymi ekologicznych baz olejowych poprzez zmianę zawartości oleju rzepakowego i estrów metylowych wyższych kwasów tłuszczowych (FAME). Stwierdzono, że istnieje zależność wielomianowa drugiego stopnia pomiędzy ilością poszczególnych składników bazy a jej lepkością kinematyczną oraz liniowa zależność pomiędzy zawartością komponentów a liczbą kwasową oleju bazowego. Ponadto wykazano, że na właściwości smarne i przeciwkorozyjne kompozycji nie ma wpływu ilość składników bazy olejowej. Stwierdzono także dobrą stabilność termooksydacyjną w łagodnych warunkach starzeniowych. Wprowadzenie Współczesne trendy światowe w zakresie intensyfikacji działań, dotyczących ochrony środowiska naturalnego, powodują wzrost zainteresowania wyko-
188 PROBLEMY EKSPLOATACJI 1-2007 rzystaniem olejów roślinnych i związków pochodnych do produkcji środków smarowych, zwłaszcza jeśli mają one bezpośredni kontakt z wodą, żywnością lub organizmami żywymi [1]. Oleje roślinne mogą być stosowane jako środki smarowe w formie naturalnej lub zmodyfikowanej, m.in. poprzez transestryfikację, epoksydację lub hydrogenację [2 4]. Charakteryzują się one doskonałą smarnością (znacznie lepszą niż oleje mineralne) [5 7] oraz bardzo wysokimi wskaźnikami lepkości (olej sojowy 223, oleje mineralne 90 100 [8]). Przy czym zmiany lepkości w funkcji temperatury nie są tak znaczne, jak w przypadku olejów mineralnych. Inną niewątpliwą zaletą olejów roślinnych jest wysoka temperatura zapłonu (olej sojowy 326 o C, oleje mineralne ok. 200 C [8]), niska toksyczność oraz łatwa biodegradowalność. Spośród dostępnych olejów roślinnych, o udowodnionej przydatności, najszersze zainteresowanie w krajach europejskich zyskał olej rzepakowy i jego pochodne, które mogą być stosowane jako oleje bazowe zarówno do komponowania ciekłych środków smarowych, jak również smarów plastycznych [9, 10]. Celem pracy było zbadanie możliwości sterowania parametrami eksploatacyjnymi ekologicznej bazy olejowej poprzez zmianę udziału ilościowego dwóch podstawowych komponentów, tj. oleju rzepakowego i estrów metylowych wyższych kwasów tłuszczowych pochodzenia rzepakowego oraz określenie wpływu termooksydacji na wybrane właściwości użytkowe tych kompozycji. 1. Obiekty i metody badań Do badań wytypowano następujące surowce naturalne: olej rzepakowy, 100-procentowy rafinat, o zawartości kwasu erukowego poniżej 2%, gęstości w temp. 20 C wynoszącej 0,916 g/cm 3 (prod. Zakładów Przemysłu Tłuszczowego w Warszawie), niezawierający komponentów uszlachetniających, oznaczony dalej symbolem O, estry metylowe wyższych kwasów tłuszczowych FAME, otrzymane w wyniku transestryfikacji oleju rzepakowego alkoholem metylowym, o gęstości w temp. 20 o C wynoszącej 0,879 g/cm 3 (prod. Ekonaft Sp. z o. o. w Trzebini), oznaczone dalej symbolem F. Scharakteryzowane komponenty stanowiły podstawowe składniki, wykorzystane do formułowania ekologicznych baz olejowych. Do dalszych badań przygotowano kompozycje, w których procentowe udziały masowe oleju rzepakowego do FAME wynosiły: 100:0, 80:20, 60:40, 40:60, 20:80 oraz 0:100% (m/m). Przygotowane kompozycje poddano również laboratoryjnemu starzeniu termooksydacyjnemu, które przeprowadzono według wymagań normy PN-C- -04365 Badanie działania korodującego i odporności na utlenianie olejów. Proces ten polegał na zanurzeniu w badanej kompozycji olejowej dwóch płytek
1-2007 PROBLEMY EKSPLOATACJI 189 katalitycznych, tj. miedzianej i stalowej, a następnie termostatowaniu próbki w temperaturze 50 o C, przez 18 h oraz 42 h, przy ciągłym przepływie powietrza 15 dm 3 /h. Badania były zorganizowane dla każdego czasu osobno. Dobrane warunki termooksydacji są symulacją warunków pracy olejów formowych oraz cieczy chłodząco-smarujących, które mogą być komponowane z wykorzystaniem badanych ekologicznych baz olejowych. Kompozycje wyjściowe oraz termooksydowane poddano analizom laboratoryjnym w następującym zakresie: badanie właściwości smarnych wg PN-76/C-04147, badanie lepkości w temperaturze 40 o C wg ASTM D 445, badanie temperatury płynięcia wg ASTM D 97, badanie korozji na miedzi wg PN-EN ISO 2160, badanie zdolności ochronnych przed korozją metodą Herberta wg PN-92/M- -55-783, badanie zdolności ochronnych przed korozją metodą Ford Test wg PN- -92/M-55-783, badanie liczby kwasowej wg PN-85/C-04066. Jako wynik badań przyjmowano średnią arytmetyczną co najmniej trzech rezultatów mieszczących się w przedziale niepewności, charakteryzującym precyzję poszczególnych znormalizowanych metod badawczych. 2. Wyniki badań i ich omówienie Przeprowadzono badania właściwości smarnych przygotowanych kompozycji, podczas których oceniano następujące parametry: obciążenie zespawania, wskaźnik zużycia pod obciążeniem oraz średnicę skazy zużycia. Uzyskane rezultaty badań wykazały, iż wszystkie kompozycje wyjściowe, jak również kompozycje po termooksydacji charakteryzują się obciążeniem zespawania wynoszącym 157 dan. W związku z powyższym nie jest możliwe wpływanie na ten parametr za pomocą ilości poszczególnych składników zastosowanych do przygotowania kompozycji olejowej. Niemniej jednak należy zauważyć, iż uzyskane charakterystyki wskazują na bardzo dobre właściwości smarne zbadanych kompozycji olejowych, na które proces termooksydacji nie ma negatywnego wpływu. Zmiana proporcji ilościowych mieszanek wyjściowych nie wpływa także na wielkość zużycia, wyrażoną średnicą skazy zużycia, co jest widoczne na rys. 1. Wartości zbadanego parametru dla próbek 100% F oraz 100% O wynoszą odpowiednio 0,67 mm i 0,65 mm, a wyniki dla poszczególnych mieszanek przed termooksydacją mieszczą się w zakresie od 0,66 mm do 0,70 mm. W czasie procesu starzenia zaobserwowano, z wyjątkiem jednego przypadku (60% F), charakterystyczne dla przemian oksydacyjnych, niewielkie zmniejszenia średnic skazy zużycia.
190 PROBLEMY EKSPLOATACJI 1-2007 średnica skazy zużycia [mm] 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 0 h 18 h 42 h 100% F 80% F 20% O 60% F 40% O 40% F 60% O 20% F 80% O 100% O Rodzaj kompozycji Rys. 1. Wpływ składu kompozycji olejowej oraz czasu jej termooksydacji na wielkość skazy zużycia Natomiast istnieje możliwość nieznacznego wpływania poprzez skład ilościowy mieszanki na wskaźnik zużycia pod obciążeniem, co jest widoczne na rys. 2. 30 wskaźnik zużycia pod obciążeniem [dan] 25 20 15 10 5 0 h 18 h 42 h 0 100% F 80% F 20% O 60% F 40% O 40% F 60% O 20% F 80% O 100% O Rodzaj kompozycji Rys. 2. Wpływ składu kompozycji olejowej oraz czasu jej termooksydacji na wskaźnik zużycia pod obciążeniem Analiza rezultatów zamieszczonych na rys. 2 wskazuje, że zbadane wartości mieszczą się w przedziale od 15 dan do 25 dan. Wynik 25 dan otrzymano dla oleju rzepakowego w stanie wyjściowym, a 15 dan dla FAME wyjściowego.
1-2007 PROBLEMY EKSPLOATACJI 191 Wyniki badań mieszanek w stanie wyjściowym układają się wewnątrz przedziału wartości składników wyjściowych. Termoksydacja powoduje wystąpienie pewnych zmian wyznaczonych wartości dla kompozycji przed starzeniem. Podwyższenie wskaźnika zużycia pod obciążeniem w wyniku termooksydacji jest obserwowane dla próbki 100% F. Natomiast wzrost udziału procentowego oleju rzepakowego w termooksydowanej próbce powoduje ograniczenie wzrostu wartości tego parametru. Reasumując wyniki badań smarnościowych, można stwierdzić, że zarówno olej rzepakowy, jak i FAME w postaci czystych komponentów oraz ich mieszanki w dowolnym stosunku wagowym wykazują bardzo podobną zdolność do zachowania właściwości przeciwzużyciowych w procesie starzenia. Analizie poddano także właściwości reologiczne sporządzonych kompozycji olejowych. Wyznaczono lepkość kinematyczną w 40 C oraz temperaturę płynięcia. Rezultaty badań lepkości kinematycznej poszczególnych próbek zestawiono na rys. 3. 36 32 0 h 18 h 42 h lepkość kinematyczna [mm 2 /s] 28 24 20 16 12 8 4 y = 1,3839x 2-3,8075x + 7,67 R 2 = 0,993 0 100% F 80% F 20% O 60% F 40% O 40% F 60% O 20% F 80% O 100% O Rodzaj kompozycji Rys. 3. Wpływ składu kompozycji olejowej oraz czasu jej termooksydacji na lepkość kinematyczną w temperaturze 40 C Wyniki badań lepkości kinematycznej w temperaturze 40 o C dla wyjściowych komponentów dość istotnie różnią się od siebie i tak dla oleju rzepakowego wartość parametru tego wynosi 35,4 mm 2 /s, a dla FAME 4,5 mm 2 /s. Wartość lepkości kinematycznej dla mieszanek wyjściowych wynosi odpowiednio: 80% F 6,5 mm 2 /s, 60% F 9,7 mm 2 /s, 40% F 13,6 mm 2 /s, 20% F 22,3 mm 2 /s. Bardzo zbliżone wyniki, a w niektórych przypadkach identyczne, otrzymano dla
192 PROBLEMY EKSPLOATACJI 1-2007 odnośnych próbek po przeprowadzonym procesie starzenia. Uzyskane rezultaty jednoznacznie wskazują, iż wzrost udziału procentowego oleju rzepakowego w kompozycji olejowej powoduje wzrost jej lepkości kinematycznej, a zależność tę można opisać wielomianem drugiego stopnia. Odnosząc się do wyników badań próbek poddawanych starzeniu termooksydacyjnemu należy stwierdzić, że zarówno w przypadku pojedynczych komponentów (FAME, olej rzepakowy), jak i ich mieszanek nie zachodzą zmiany ich właściwości lepkościowych. Wyniki badań temperatury płynięcia przygotowanych próbek olejowych przedstawiono na rys. 4. -45-40 0 h 18 h 42 h temperatura płynięcia [ o C] -35-30 -25-20 -15-10 -5 0 100% F 80% F 20% O 60% F 40% O 40% F 60% O 20% F 80% O 100% O Rodzaj kompozycji Rys. 4. Wpływ składu kompozycji olejowej oraz czasu jej termooksydacji na temperaturę płynięcia Uzyskane wyniki pokazują, że właściwości niskotemperaturowe obu komponentów zdecydowanie odbiegają od siebie: FAME charakteryzuje się wartością temperatury płynięcia 40 o C, podczas gdy temperatura ta dla oleju rzepakowego wynosi 20 C. Znamienne jest, że dla mieszanki zawierającej 80% F wartość temperatury płynięcia wzrasta aż do 7 o C i nieznacznie obniża się do 13 o C wraz ze wzrostem do 80% zawartości oleju w mieszance. Zaobserwowany efekt jest niekorzystny w aspekcie stosowania tego typu kompozycji jako olejów bazowych dla środków smarowych, pracujących w warunkach niskich temperatur. Dobór bazy, z punktu widzenia zachowania odpowiednich właściwości niskotemperaturowych, jest ważnym czynnikiem i jeżeli wymagania są ostrzejsze, niż wynika to z otrzymanych rezultatów badań, komponowanie produktów na bazie FAME oraz oleju rzepakowego wymaga użycia odpowiednich depresato-
1-2007 PROBLEMY EKSPLOATACJI 193 rów, poprawiających te właściwości. Przeprowadzony proces starzenia mieszanek nie spowodował istotnych zmian właściwości fizykochemicznych, wyrażonych wartościami ich temperatur płynięcia w stosunku do próbek wyjściowych. Należy uznać, iż niewielkie różnice, jakie wystąpiły w przypadku FAME i oleju rzepakowego, są spowodowane błędem metody badań. Oceniono także zdolności przeciwkorozyjne przygotowanych kompozycji wyjściowych oraz kompozycji poddanych termooksydacji. Wyniki badania korozji na miedzi, które dla wszystkich badanych próbek wynoszą 1, świadczą o zadowalającej zdolności obu komponentów oraz ich mieszanin do zachowania ochrony przed korozją. Wyniki badań zdolności ochronnych przed korozją w metodzie Herberta i Ford Teście potwierdzają we wszystkich przypadkach, podobnie jak przy korozji na miedzi, zadowalającą zdolność do ochrony przed korozją stopów żelaza. W związku z powyższym, nieznaczna zawartość związków o charakterze kwaśnym, na co wskazują wyznaczone liczby kwasowe poszczególnych kompozycji (rys. 5), nie mają negatywnego wpływu na sumaryczny efekt oddziaływania korozyjnego. 0,35 0,3 0 h 18 h 42 h liczba kwasowa [mgkoh/g] 0,25 0,2 0,15 0,1 0,05 y = -0,044x + 0,324 R 2 = 0,9965 0 100% F 80% F 20% O 60% F 40% O 40% F 60% O 20% F 80% O 100% O Rodzaj kompozycji Rys. 5. Wpływ składu kompozycji olejowej oraz czasu jej termooksydacji na liczbę kwasową Wyniki badań liczby kwasowej, zamieszczone na rys. 5, świadczą także, iż FAME charakteryzuje się około 4,5 razy wyższą wartością liczby kwasowej od oleju rzepakowego (F 0,28 mg KOH/g, O 0,06 mg KOH/g). W przypadku próbek, będących mieszaninami oleju rzepakowego i FAME, wartości liczb
194 PROBLEMY EKSPLOATACJI 1-2007 kwasowych są proporcjonalne do udziału poszczególnych składników w mieszankach i są zawarte od 0,11 mg KOH/g dla 20% F do 0, 24 mg KOH/g dla 80% F. Przeprowadzony proces modelowego starzenia termooksydacyjnego wskazuje na nieznaczną skłonność badanych kompozycji do wzrostu wartości liczb kwasowych. W związku z tym w recepturach nowych produktów, bazujących na mieszankach oleju rzepakowego oraz estrów metylowych wyższych kwasów tłuszczowych należy przewidzieć zastosowanie odpowiednich dodatków ograniczających ten efekt. W szczególności należy wprowadzić dodatki antyutleniające, działające na zasadzie wymiataczy wolnych rodników, a także dodatki podnoszące rezerwę alkaliczną, umożliwiające zneutralizowanie powstających związków kwasowych. Wnioski Podsumowując przeprowadzone badania można sprecyzować następujące wnioski: istnieje możliwość optymalnego doboru lepkości bazy olejowej na podstawie wyznaczonego modelu wielomianowego, stanowiącego relację pomiędzy lepkością kinematyczną a udziałem procentowym oleju rzepakowego lub estrów metylowych wyższych kwasów tłuszczowych w kompozycji olejowej, stwierdzono malejącą zależność liniową pomiędzy liczbą kwasową i udziałem procentowym FAME w kompozycji z olejem rzepakowym, wprowadzenie nawet kilkunastu procent oleju rzepakowego do FAME powoduje znaczne pogorszenie właściwości niskotemperaturowych kompozycji, co w praktyce oznacza konieczność stosowania depresatorów, skład bazowych kompozycji olejowych, zawierających olej rzepakowy i FAME nie wpływa istotnie na zmianę właściwości smarnych mieszanin, nie stwierdzono istotnego wpływu łagodnych warunków starzenia termooksydacyjnego na zmianę właściwości eksploatacyjnych bazowych kompozycji olejowych w odniesieniu do odpowiednich wielkości, charakteryzujących próbki przed starzeniem. Uzyskane wyniki badań wskazują, że poprzez dobór odpowiednich ilości oleju rzepakowego i FAME możliwe jest sporządzenie bazy olejowej, przeznaczonej dla ekologicznych płynów eksploatacyjnych o krótkim cyklu życia, użytkowanych w warunkach łagodnych wymuszeń zewnętrznych. W szczególności surowce te mogą być wykorzystane do wytwarzania cieczy formierskich, płynów chłodząco-smarujących lub olejów do pił łańcuchowych o określonych właściwościach eksploatacyjnych.
1-2007 PROBLEMY EKSPLOATACJI 195 Praca naukowa finansowana ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, wykonana w ramach realizacji Programu Wieloletniego pn.: Doskonalenie systemów rozwoju innowacyjności w produkcji i eksploatacji w latach 2004 2008. Bibliografia 1. Lal K., Carricj V.: Performance testing of lubricants based on high oleic vegetable oils. J. Synth. Lubr., 1994, 11, 3, 189 200. 2. Szałajko U., Fiszer S.: Modyfikacja chemiczna olejów roślinnych w aspekcie ich wykorzystania w produkcji paliw silnikowych i środków smarowych. Przemysł Chemiczny, 2003, 82,1, 18 21. 3. Żmudzińska-Żurek B., Buzdygan S.: Badania reakcji transestryfikacji triglicerydów oleju rzepakowego metanolem. Przemysł Chemiczny, 2002, 81, 10, 656 658. 4. Siwiec E., Grądkowski M.: Właściwości przeciwzużyciowe chemicznie modyfikowanego oleju rzepakowego. Tribologia, 2006, 4, 113 121. 5. Weller D.E., Perez J.M.: A study of the effect of chemical structure on friction and wear. Part 2 vegetable oils and esters. Lubr. Eng., 2001, 5, 20 26. 6. Arnsek A., Vizintin J.: Pitting resistance of rapeseed-based oil. Lubr. Eng., 2001, 3, 17 21. 7. Siwiec E., Grądkowski M.: Właściwości smarne produktów chemicznej modyfikacji oleju rzepakowego. Tribologia, 2005, 5, 131 139. 8. Honary L.A.T.: Biodegradable/biobased lubricants and greases. Machinary Lubr., 2001, 9 10. 9. Hreczuch W., Mittelbach M., Holas J., Soucek J., Bekierz G.: Produkcja i główne kierunki przemysłowego wykorzystania estrów metylowych kwasów tłuszczowych. Przemysł chemiczny, 2000, 79, 4, 111 114. 10. Kato N., Komiya H., Kiura A. Kiura H.: Lubrication life of biodegradable greases with rapeseed oil base. Lubr. Eng., 1999, 55, 8, 19 25. Recenzent: Andrzej KULCZYCKI
196 PROBLEMY EKSPLOATACJI 1-2007 Creation of operational properties of ecological lubricants based on rape-seed oil and its transestrification products Key words Rape-seed oil, fatty acid methyl esters (FAME), ecological lubricants, operational properties. Summary The possibility of controlling the fundamental properties of ecological base oils by changing rape-seed oil and FAME content was investigated. It was found that there is a quadratic dependence between the amount of the base oil components and its kinematic viscosity as well as a linear dependence between the amount of the base oil components and its total acid number (TAN). Lubricity and anticorrosive properties are not influenced by the amount of base oil components. It has also been observed that there is good thermooxidational stability under mild deterioration conditions.