ZACHOWANIA DOTYCZĄCE PALENIA TYTONIU W ŚRODOWISKU RODZINNYM UCZESTNIKÓW KONKURSU RZUĆ PALENIE I WYGRAJ W WIEKU PRODUKCYJNYM

Medycyna Pracy 2009;60(2):125 129 Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi http://medpr.imp.lodz.pl Alina Kowalska Wojciech Drygas ZACHOWANIA DOTYCZĄCE PALENIA TYTONIU W ŚRODOWISKU RODZINNYM UCZESTNIKÓW KONKURSU RZUĆ PALENIE I WYGRAJ W WIEKU PRODUKCYJNYM SMOKING-RELATED BEHAVIOR IN THE FAMILIES OF PERSONS AT THE PRODUCTIVE AGE WHO PARTICIPATED IN THE QUIT AND WIN COMPETITION Uniwersytet Medyczny, Łódź Katedra Medycyny Społecznej i Zapobiegawczej PRACA ORYGINALNA Streszczenie Wstęp: Spalanie tytoniu w postaci papierosa, fajki lub cygara w wysokiej temperaturze jest procesem chemicznym. Wszystkie związki szkodliwe są wprowadzane do organizmu palacza, a także do organizmów osób przebywających w zadymionym środowisku. Celem badania było poznanie zachowań dotyczących palenia tytoniu w czasie przebywania w domu uczestników konkursu Rzuć palenie i wygraj będących w wieku produkcyjnym. Materiał i metody: Materiał stanowi fragment długofalowego badania 1700 uczestników konkursu Rzuć palenie i wygraj rozpoczętego w 1996 roku. Przedmiotem analizy jest materiał empiryczny uzyskany drogą ankiety pocztowej w sierpniu 2006 roku. Odpowiedzi nadesłało 648 osób, co stanowi 38,1% wszystkich uczestników konkursu. Wśród respondentów 80,4% (521 osób) stanowiły osoby w wieku produkcyjnym. Wyniki: Wśród 521 respondentów 74,7% badanych (389 osób) stwierdziło, że nie paliło papierosów w ogóle przynajmniej w okresie ostatnich 7 miesięcy, a 25,3% (132 osoby) odpowiedziało, że nie udało im się zerwać z nałogiem. Wśród 132 nadal palących 15,1% (20 osób) w czasie przebywania w domu na czas palenia papierosa wychodziło poza mieszkanie, a 84,9% (112 osób) odpowiedziało, że paliło papierosy na terenie mieszkania. Wnioski: Zdecydowana większość nadal palących uczestników konkursu Rzuć palenie i wygraj, będących w wieku produkcyjnym, paliła w czasie przebywania w domu, narażając domowników na palenie bierne. Med. Pr. 2009;60(2):125 129 Słowa kluczowe: palenie tytoniu, bierne palenie, rodzina, wiek produkcyjny Abstract Background: Tobacco combustion at high temperature in the form of a cigarette, pipe or cigar is a chemical process. All chemical compounds go into the smoker s body, as well as into the body of everyone who remains in the polluted environment. The aim of the research was to learn about smoking-related behavior at home among persons at the productive age who participated in the Quit and Win competition. Materials and Methods: The material is an element of a long-term study carried out on 1700 participants of the Quit and Win competition initiated in 1996. The subject of the analysis was the material obtained through a postal survey in August 2006. The completed questionnaire was returned by 648 people, which makes 38.1% of all the competition participants. Among the respondents, 521 people (80.4%) were at the productive age. Results: Of the 521 respondents, 389 persons (74.7%) claimed not to have been smoking at all for at least seven recent months and 132 people (25.3%) stated that they had failed to quit smoking. Of the 132 ever smokers 20 persons (15.1%) reported that they had smoked outside home and 112 people (84.9%) smoked in their homes. Conclusions: A vast majority of ever smokers at the productive who participated in the Quit and Win competition smoked at home, exposing the other household members to the danger of passive smoking. Med Pr 2009;60(2):125 129 Key words: tobacco smoking, passive smoking, family, productive age Adres autorów: Katedra Medycyny Społecznej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, ul. Żeligowskiego 7/9, 90-752 Łódź, e-mail: alina.kowalska@vp.pl Nadesłano: 26 stycznia 2009 Zatwierdzono: 16 lutego 2009 WSTĘP Spalanie w wysokiej temperaturze tytoniu w postaci papierosa, fajki lub cygara jest procesem chemicznym. W jego wyniku powstaje wiele groźnych dla zdrowia trucizn (1,2).Dym tytoniowy składa się * Praca finansowana przez Uniwersytet Medyczny w Łodzi z pracy własnej nr 502-16-855 w ramach tematu Ocena długofalowej skuteczności wybranych metod profilaktyki antytytoniowej w dużych populacjach. Kierownik tematu: dr med. Alina Kowalska. Praca została wygłoszona na XI Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej im. prof. Franciszka Venuleta pt. Palący i niepalący koegzystencja czy konflikt?, 13 14 listopada 2008 r., Łódź z około 4000 związków chemicznych, w tym ponad 40 to substancje rakotwórcze (3 5). Liczba związków szkodliwych dla zdrowia, w tym rakotwórczych wdychanych przez palacza, oraz emitowanych na zewnątrz jest wprost proporcjonalna do liczby wypalonych papierosów. Szkodliwe jest zarówno palenie czynne jak i bierne (6 11).Z badań wynika, że oddychanie powietrzem z zawartością dymu tytoniowego prowadzi do występowania wielu chorób, a nawet zgonów

126 A. Kowalska, W. Drygas Nr 2 (12,13). Dym tytoniowy uwalniany do otoczenia to boczny strumień z żarzącego się końca papierosa oraz główny strumień dymu wydychany przez palacza, powstający w czasie aktywnego palenia papierosa. Dym pochodzący ze strumienia bocznego zawiera więcej związków rakotwórczych w porównaniu z dymem ze strumienia głównego, ale ich stężenie jest mniejsze. Stwierdzono, że palacze bierni wdychają 1/3 do 1/2 zawartości bocznego strumienia dymu tytoniowego rozchodzącego się w pomieszczeniu w którym przebywają palący. Dym pochodzący z końca papierosa zawiera wiele toksycznych składników, także kancerogennych. Niektóre z nich mają 30-krotnie wyższe stężenie w strumieniu bocznym, czyli unoszącym się z końca papierosa, niż w strumieniu głównym, wdychanym przez osobę palącą. Według danych statystycznych bierne wdychanie dymu tytoniowego powoduje rocznie 79 tys. zgonów w Europie oraz 65 tys. zgonów w Ameryce. W Polsce na wdychanie dymu tytoniowego narażonych w domu jest około 34% niepalących, w miejscu pracy 46%, oraz 60% dzieci do lat 15 i 42% młodzieży w wieku 16 19 lat. Szacuje się, że w Polsce każdego roku z powodu biernego palenia tytoniu umiera około 1000 osób (14). Bierne palenie tytoniu jest problemem społecznym.celem badania było poznanie zachowań dotyczących palenia tytoniu w domu uczestników konkursu Rzuć palenie i wygraj będących w wieku produkcyjnym. pomocy współczynnika współzależności C-Pearsona. Prawdopodobieństwo popełnienia błędu przyjęto na poziomie p < 0,05. WYNIKI Wśród 521 respondentów będących w chwili badania w wieku produkcyjnym 74,7% (389 osób) stwierdziło, że nie paliło w ogóle papierosów, fajki ani cygara przynajmniej w okresie 7 miesięcy poprzedzających badanie, natomiast 25,3% (132 osoby) odpowiedziało, że w ciągu 10 lat nie udało im się zaprzestać palenia. Większość nadal palących, tj. 58,3% (77 osób), w ciągu doby wypalało od 11 do 40 i więcej sztuk papierosów, a 41,7% ankietowanych (55 osób) odpowiedziało, że wypalało do 10 sztuk (ryc. 1). Nadal palących po upływie 10 lat od przystąpienia do konkursu Rzuć palenie i wygraj zapytano, MATERIAŁ I METODY Materiał stanowi fragment długofalowego badania rozpoczętego po zakończeniu II Międzynarodowej Kampanii Antytytoniowej Quit & Win, w Polsce w 1996 roku wśród 1700 uczestników konkursu Rzuć palenie i wygraj. Przedmiotem analizy jest wybrany fragment materiału empirycznego uzyskanego drogą ankiety pocztowej w sierpniu 2006 roku. Odpowiedzi nadesłało 648 osób, co stanowi 38,1% wszystkich uczestników konkursu. Wśród respondentów 521 osób (80,4%) w chwili prowadzenia badania było w wieku produkcyjnym. Do osób w wieku produkcyjnym zaliczono kobiety w wieku 18 59 lat oraz mężczyzn w wieku 18 64 lata.w opracowaniu statystycznym zastosowano metody opisowe oraz statystyczne metody wnioskowania. Do opisu badanych grup respondentów obliczono wskaźniki struktury. W przypadku analizowania małych podgrup wskaźniki przedstawiono w postaci frakcji (f), w pozostałych przypadkach wyrażano je procentowo. Posłużono się testem niezależności chi 2, a siłę zależności oceniano przy Ryc. 1. Liczba papierosów wypalanych przez respondentów w wieku produkcyjnym w ciągu doby. Fig. 1. Number of cigarettes smoked by the respondents at the productive age during a 24-hour period. Ryc. 2. Miejsce palenia papierosów w domu przez nadal palących respondentów w wieku produkcyjnym. Fig. 2. Place where cigarettes were smoked by ever smoking respondents at the productive age.

Nr 2 Zachowania dotyczące palenia tytoniu 127 Ryc. 3. Miejsca palenia papierosów w domu przez nadal palących respondentów w wieku produkcyjnym wg płci. Fig. 3. Places where cigarettes were smoked at home by ever smoking respondents at the productive age by gender. jak obecnie najczęściej zachowują się w czasie palenia papierosa w domu. Zdecydowana większość, tj. 84,8% (112 osób), stwierdziła, że pali papierosy w mieszkaniu, a 15,2% (20 osób) odpowiedziało, że wychodzi z papierosem poza nie najczęściej na balkon lub na korytarz. Spośród osób palących w mieszkaniu połowa badanych (56 ankietowanych) stwierdziła, że najczęściej pali w pokoju, także połowa najczęściej pali w kuchni lub łazience (ryc. 2). Wśród 66 palących kobiet 40 respondentek (f = 0,60) stwierdziło, że najczęściej paliło papierosa w mieszkaniu, tj. w pokoju (28 osób; f = 0,42) lub w kuchni (12 osób, f = 0,19). Tylko 26 respondentek (f = 0,39) odpowiedziało, że w czasie palenia papierosa najczęściej przebywały poza mieszkaniem, np. na balkonie, tarasie lub korytarzu. W grupie 66 mężczyzn 36 badanych (f = 0,54) odpowiedziało, że najczęściej paliło papierosa w mieszkaniu, a 30 osób (f = 0,46) stwierdziło, że w tym czasie najczęściej wychodziło poza nie (ryc. 3). Zachowania w czasie palenia papierosów w domu badano również pod kątem wykształcenie ankietowanych. Wyniki analizy wykazały, że w grupie osób nadal Ryc. 4. Miejsca palenia papierosów w domu przez nadal palących respondentów w wieku produkcyjnym wg wykształcenia. Fig. 4. Places where cigarettes were smoked by ever smoking respondents at the productive age by education. Ryc. 5. Miejsce palenia papierosów w domu przez nadal palących respondentów w wieku produkcyjnym mieszkających z członkami rodziny szczególnie wrażliwymi na dym tytoniowy. Fig. 5. Places where cigarettes were smoked by ever smoking respondents at the productive age, living with their family members particularly sensitive to tobacco smoke.

128 A. Kowalska, W. Drygas Nr 2 Ryc. 6. Odpowiedzi badanych w wieku produkcyjnym na pytanie Czy nie boi się Pan/Pani konsekwencji wpływu dymu tytoniowego na stan zdrowia własnego i najbliższych osób?. Fig. 6. Answers given by the respondents at the productive age to the question: Aren t you afraid of tobacco smoke health effects on yoursself and your family?. palących, legitymujących się wyższym wykształceniem, udział osób najczęściej wychodzących w czasie palenia papierosa poza mieszkanie był najwyższy (20 osób, f = 0,69). Wśród osób z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym oraz tych z wykształceniem średnim udział palących poza mieszkaniem był mniejszy (odpowiednio: f = 0,37 i f = 0,33). Zaobserwowane różnice są istotne statystycznie (chi 2 = 11,4; p < 0,05). Wśród 76 osób, które w czasie palenia papierosów najczęściej pozostawały w mieszkaniu wykształcenie podstawowe lub zasadnicze zawodowe miało 19 osób (f = 0,25), wykształcenie średni 48 osób (f = 0,63), a wykształcenie wyższe 9 ankietowanych (f = 0,11) (ryc. 4). Analiza wyników badania wykazała również, że w grupie 50 osób zamieszkujących z członkami rodziny szczególnie wrażliwymi na dym tytoniowy tj. z dziećmi w wieku przedszkolnym, kobietami w ciąży oraz młodzieżą do 17 lat 20 osób (f = 0,40) stwierdziło, że wychodziło zapalić papierosa poza mieszkanie, a 30 osób (f = 0,60), że paliło na jego terenie (ryc. 5). Nadal palących zapytano, czy nie boją się złego wpływu dymu tytoniowego na stan zdrowia własny i najbliższych osób. Zdecydowana większość ankietowanych, 68,9% (91 osób), odpowiedziała, że obawiają się choroby, natomiast 19,7% (26 osób) nie zastanawiało się nad tym problemem, a 11,4% (15 osób) sądziło, że nie zachorują ani oni, ani ich najbliżsi (ryc. 6). OMÓWIENIE Prawie 58% nadal palących respondentów stwierdziło, że po pracy paliło papierosy w mieszkaniu. Prawie połowa kobiet i prawie połowa mężczyzn najczęściej paliła papierosa w pokoju. Mężczyźni w porównaniu z kobietami częściej twierdzili, że na czas palenia papierosa wychodzili poza mieszkanie. Kobiety częściej w porównaniu z mężczyznami inhalowały dym tytoniowy w kuchni lub łazience. Na czas palenia papierosa poza mieszkanie częściej wychodziły osoby z wyższym wykształceniem w porównaniu z badanymi mającymi wykształcenie podstawowe i zasadnicze zawodowe oraz z respondentami z wykształceniem średnim.na terenie mieszkania paliła również większość respondentów mieszkających z dziećmi w wieku przedszkolnym oraz z młodzieżą do 17. roku życia. Choć większość palących stwierdziła, że obawia się choroby spowodowanej paleniem tytoniu, to w praktyce w ciągu 10 lat nie potrafiła zrezygnować z nałogu. Z wielu prowadzonych badań wynika, że na bierne wdychanie dymu tytoniowego narażonych jest wiele osób dorosłych, a także znacząca część populacji w wieku rozwojowym. Z badań przeprowadzonych w Polsce w 2003 roku w ramach międzynarodowego projektu KIDSCREEN wśród dzieci i młodzieży wynika, że w Polsce odsetek palących papierosy matek dzieci w wieku 12 16 lat wynosił 23,6% (15). Odsetek inhalujących dym tytoniowy ojców był zdecydowanie wyższy i wynosił 40,2%. Częstość regularnego palenia tytoniu przez matki w Polsce w porównaniu z 10 wybranymi krajami europejskimi utrzymywał się na poziomie średnim, natomiast ojcowie palili zdecydowanie częściej. Częściej narażali swoje dzieci na wdychanie dymu tytoniowego tylko palący ojcowie w Grecji (16,17). W czasie badań przeprowadzonych w Opolu wśród rodziców dzieci w wieku przedszkolnym odpowiedziało, że w środowisku domowym dzieci mieszkają osoby palące tytoń 44% ankietowanych. Aż 80,5% palaczy stanowili rodzice badanych. W rodzinach przedszkolaków najczęściej wypalano 20 papierosów dziennie. Prawie 60% palących rodziców odpowiedziało, że najczęściej paliło papierosa w mieszkaniu (18). Bierne palenie tytoniu w Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach, jest istotnym problemem społecznym. WNIOSKI 1. Większość nadal palących po upływie 10 lat od przystąpienia do konkursu Rzuć palenie i wygraj inhalowała dym tytoniowy na terenie mieszkania.

Nr 2 Zachowania dotyczące palenia tytoniu 129 2. Palenie papierosa, fajki lub cygara w mieszkaniu najczęściej odbywało się w pokoju, tj. pomieszczeniu, w którym rodzina często w ciągu doby przebywa najdłużej. 3. Większość palących kobiet i mężczyzn na wdychanie dymu tytoniowego narażała również dzieci, kobiety w ciąży oraz młodzież. 4. Wśród wszystkich praw, cenionych przez człowieka i zapisanych w międzynarodowym ustawodawstwie, znajduje się prawo do zdrowia, dlatego należy podjąć wielokierunkowe działania w celu zabezpieczenia niepalących przed skutkami wywołanymi paleniem tytoniu, szczególnie dotyczy to dzieci, kobiet ciężarnych i młodych ludzi. PIŚMIENNICTWO 1. Cekiera C.: Tytoń. Wydawnictwo KUL, Lublin 2005 2. Seńczuk W.: Toksykologia współczesna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005 3. Florek E., Przewoźniak K., Zatoński W.: Wybrane substancje toksyczne i kancerogenne w papierosach sprzedawanych w Polsce w latach 1983 1995. W: Zatoński W., Przewoźniak K. [red.]. Palenie tytoniu w Polsce. Postawy, następstwa zdrowotne i profilaktyka. Centrum Onkologii Instytut, Warszawa 1999, ss. 69 71 4. Florek E.: Biologiczna aktywność dymu tytoniowego. W: Zatoński W., Przewoźniak K. [red.]. Palenie tytoniu w Polsce. Postawy, następstwa zdrowotne i profilaktyka. Centrum Onkologii Instytut, Warszawa 1999, ss. 75 76 5. Florek E.: Co tkwi w dymie? Porad. Aptekarski 2006;6:22 25 6. Florek E., Piekoszewski W.: Ocena narażenia płodu, noworodka i dziecka na dym tytoniowy. Ginekol. Prakt. 2002;10(4):12 14 7. Grzywa A., Karakuła E.: Nikotynizm a zdrowie psychiczne. W: Malinowski J. [red.] Palenie tytoniu. Wpływ na zdrowie i program walki z nałogiem. Bifolium, Lublin 2001, ss. 45 49 8. Mazurkiewicz M.: Nowotwory tytoniozależne jako problem społeczny. W: Malinowski J. [red.]. Palenie tytoniu. Wpływ na zdrowie i program walki z nałogiem. Bifolium, Lublin 2001, ss. 65 66 9. Słomka M., Cichoż-Lach H.: Wpływ palenia tytoniu na układ trawienny. W: Malinowski J. [red.]. Palenie tytoniu. Wpływ na zdrowie i program walki z nałogiem. Bifolium, Lublin 2001, ss. 149 154 10. Zatoński W.: Zdrowie dzieci a bierne palenie. Centrum Onkologii Instytut, Warszawa 2000 11. Pirogowicz I., Bujnowska-Fedak M., Piorek M.: Wpływ biernego palenia na częstość infekcji dróg oddechowych, alergii i astmy oskrzelowej u dzieci. Przegl. Lek. 2004;61:1061 1063 12. Mania M., Przybysz A., Kurylak A.: Bierne palenia tytoniu a częstość występowania objawów ze strony układu oddechowego u dzieci od 0 7 lat. Przegl. Lek. 2006;63(10): 831 833 13. WHO International Agency of Research on Cancer: Tobacco Smoke and Involuntary Smoking. IARC Monogr. Eval. Carcinog. Hum. 2004;83:1320 1325 14. Stachura J., Domagała W.: Patologia, znaczy słowo o chorobie. T. 1. Patologia ogólna. Polska Akademia Umiejętności, Kraków 2003 15. Mazur J.: Budowa i wstępna analiza psychometryczna polskiej wersji kwestionariusza do badania jakości życia dzieci i młodzieży (KIDSCREEN-52). Med. Wieku Rozwoj. 2004;8:513 534 16. Ravens-Sieberer U., Gosch A., Abel T.: Quality of life in children and adolescents a European public health perspective. Soz. Preventivmed. 2001;46(5):294 302 17. Kowalewska A., Mazur J.: Palenie tytoniu przez członków rodziny w domu a zdrowie subiektywne nastolatków. Przegl. Lek. 2008;65(10):549 552 18. Pirogowicz I., Joniec Ł., Guzikowski W., Gwiazda E.: Wpływ palenia tytoniu na rozwój dziecka i jego stan zdrowotny. Przegl. Lek. 2008;65(10):427 431