OBRAZ II WOJNY ŚWIATOWEJ W PAMIĘCI

OBRAZ II WOJNY ŚWIATOWEJ W PAMIĘCI POLAKÓW Warszawa, luty 2000 Największy odsetek Polaków 30% badanych postrzega historię naszego kraju w okresie II wojny światowej jako czas ogólnoludzkiej tragedii i śmierci wielu ludzi. Co piąty rodak (20%) kojarzy ten okres dziejów z represjami okupanta niemieckiego. Podobnie liczna (18%) jest grupa osób, którym wojna przywodzi na myśl obozy koncentracyjne. Wśród wymienionych w badaniu faktów mogących symbolizować II wojnę światową jedna czwarta respondentów wskazywała dzień agresji niemieckiej na naszą ojczyznę lub obóz Oświęcimski. Prawie co szóstej osobie (15%) II wojna światowa kojarzy się zaś głównie z obroną Westerplatte, co ósmej (12%) z Powstaniem Warszawskim. Jedynie nieznaczna część naszego społeczeństwa, bo co piąty Polak (20%), wiedziała, iż 27 stycznia obchodzona była rocznica wyzwolenia obozu Oświęcimskiego. Niemal trzy czwarte respondentów (74%) z tego faktu sprawy sobie nie zadawało, a 6% badanych skojarzyło tę datę z innymi wydarzeniami. OBOP Ośrodek Badania Opinii Publicznej Sp. z o.o. ul. Dereniowa 11, 02 776 Warszawa Tel: (48 22) 648 2044 (-46), 644 9995 Fax: (48 22) 644 9947 e-mail: obop@obop.com.pl www.obop.com.pl Biura w ponad 30 krajach Grupa Taylor Nelson Sofres

Ośrodek Badania Opinii Publicznej Sp. z o. Obraz II wojny... sondaż z 29-31.01. 2000 r. Cytowanie, publiczne odtwarzanie, kopiowanie oraz wykorzystywanie w innej formie danych, informacji i opracowań zawartych w tej publikacji jest dozwolone pod warunkiem podania źródła. * * * Pod koniec stycznia bieżącego roku OBOP, na zlecenie dr Marka Kuci z Uniwersytetu Jagiellońskiego, przeprowadził kolejny sondaż dotyczący II wojny światowej 1. Pytano w nim Polaków o ich skojarzenia związane z tym tragicznym okresem historii naszego kraju i świata a także o świadomość 55 rocznicy wyzwolenia obozu Oświęcimskiego. II wojna światowa w oczach Polaków Największy odsetek Polaków 30% badanych postrzega historię naszego kraju w okresie II wojny światowej w sposób raczej ogólny. Jest to więc dla nich okres ogólnoludzkiej tragedii i śmierci wielu ludzi. Co piąty rodak (20%) kojarzy zaś II wojnę światową z represjami okupanta niemieckiego. Podobnie liczna (18%) jest grupa osób, którym ten okres historii przywodzi na myśl obozy koncentracyjne. Dla co siódmego respondenta (14%) wspomnienia o II wojnie światowej koncentrują się na dniu agresji Niemiec na Polskę, zaś dla jednej dziesiątej badanych (11%) wojna silnie skojarzona jest z obozem w Oświęcimiu lub po prostu z ciężkimi czasami dla ludzi wówczas żyjących. W porównaniu do pomiaru z połowy stycznia bieżącego roku rozkład najczęściej pojawiających się skojarzeń w większości nie uległ znaczącym zmianom: zmalał jedynie (o 9 punktów procentowych) odsetek osób postrzegających historię naszego kraju w okresie II wojny światowej przez pryzmat ogólnoludzkiej tragedii, przy czym należy zauważyć, iż ponownie jest to najczęstsze wśród Polaków skojarzenie; wzrosła (o 7 p.p.) liczba badanych, których myśli o tym okresie w dziejach Polski krążą wokół 1 września 1939. 1 Sondaż Ośrodka Badania Opinii Publicznej z 29-31 stycznia 2000 r., przeprowadzony na reprezentatywnej, losowej 1111 osobowej, ogólnopolskiej próbie osób powyżej 15 roku życia. Maksymalny błąd statystyczny dla takiej wielkości próby wynosi +/-3%, przy wiarygodności oszacowania równej 95%. Badanie zostało sfinansowane przez RSS/OSSF, grant nr 198/1999. 2

Ośrodek Badania Opinii Publicznej Sp. z o. Obraz II wojny... sondaż z 29-31.01. 2000 r. Dane w % Gdy myśli Pan(i) o historii Polski w okresie II wojny światowej, co przychodzi Panu(i) przede wszystkim na myśl?* 15-17. 01 29-31.01 1. Tragedia ogólnoludzka i śmierć wielu ludzi 39 30 2. Represje okupanta niemieckiego (lub okupanta w ogóle) w 19 20 stosunku do Polaków 3. Obozy koncentracyjne (bez egzemplifikacji) 17 18 4. Agresja niemiecka na Polskę 1 września 1939 7 14 5. Oświęcim 7 11 6. Ciężkie czasy dla ludzi, którzy żyli w czasie wojny 13 10 7. Powstanie warszawskie 6 8 8. Walka Polaków przeciw okupantowi 9 6 9. Osoby oprawców, ideologia 5 6 10. Zniszczenia wojenne 7 5 11. Osobista tragedia respondenta 6 5 12. Holocaust/zagłada (Żydów) 3 5 13. Obrona Westerplatte 3 4 14. Agresja sowiecka 17 września 1939 3 3 15. Miejsca bitew nie wyszczególnionych w tabeli 2 3 16. Wyzwolenie Polski przez armię radziecką 1 3 17. II wojna światowa jako nauczka na przyszłość 4 2 18. Represje okupanta radzieckiego w stosunku do Polaków 3 2 19. Skutki wojny 5 1 20. Katyń 3 1 21. Brak pomocy dla Polski ze strony państw zachodnich 3 1 22. Atak z dwóch stron 1 1 23. Powstanie w getcie warszawskim 0 1 24. Bitwa o Monte Cassino 1 0 25. Bitwa pod Lenino 0 0 26. inne 6 10 27. trudno powiedzieć nie wiem, nie pamiętam 4 5 28. nic mi nie przychodzi do głowy, z niczym mi się nie kojarzy 2 1 * procenty nie sumują się do ponieważ respondenci mogli podać więcej niż jedno skojarzenie Uwarunkowania społeczno-demograficzne: Okres II wojny światowej w historii Polski jako ogólnoludzką tragedię postrzegają przede wszystkim osoby między 20 a 39 rokiem życia, badani z wykształceniem zasadniczym zawodowym, robotnicy oraz bezrobotni. Represje okupanta niemieckiego wobec Polaków to skojarzenie pojawiające się, na myśl o wojnie, szczególnie często u najstarszych badanych (60 i więcej lat). Co oczywiste osoby, które z racji wieku najprawdopodobniej doświadczyły okropności wojny również częściej niż inni widzą ją jako ciężkie czasy dla ludzi żyjących w tym okresie. 3

Ośrodek Badania Opinii Publicznej Sp. z o. Obraz II wojny... sondaż z 29-31.01. 2000 r. Obozy koncentracyjne, jako skojarzenie z II wojną światową, stają zaś głównie przed oczami badanych miedzy 30 a 39 rokiem życia, osobom z wykształceniem średnim oraz pracownikom szeregowym. W naszym sondażu ustalaliśmy również hierarchię wydarzeń, które w świadomości naszego społeczeństwa mogą symbolizować okres II wojny światowej. II wojna światowa kojarzy się Polakom przede wszystkim z dwoma faktami: dniem agresji niemieckiej na Polskę oraz obozem w Oświęcimiu. Pierwsza z wymienionych konotacji jest udziałem co czwartego badanego (25%), druga jest charakterystyczna także dla niemalże jednej czwartej rodaków (24%). Prawie co szóstej osobie (15%) II wojna światowa kojarzy się głównie z obroną Westerplatte, co ósmej z Powstaniem Warszawskim. Dla około jednej dziesiątej Polaków (11%) symbolem tej wojny są destrukcyjne działania Związku Radzieckiego wobec naszego kraju, przy czym 6% respondentów wskazuje tu na fakt sowieckiej agresji, 5% zaś na zbrodnie mające miejsce w Katyniu. W porównaniu do poprzedniego pomiaru odnotowaliśmy spadek liczby respondentów, dla których okres II wojny światowej kojarzy się przede wszystkim z dniem jej wybuchu lub z obozem Oświęcimskim 2. Wzrósł zaś odsetek osób, dla których podstawowym skojarzeniem jest obrona Westerplatte. Warto tu jednak zauważyć, iż wskazane powyżej fakty oraz Powstanie Warszawskie to podobnie jak w ostatnim badaniu wydarzenia najczęściej symbolizujące II wojnę światową w świadomości Polaków. Dane w % A oto przygotowana przez nas lista faktów z historii Polski w okresie II wojny 2 Analiza tej zmiany w kontekście obchodzonej przed czasem realizacji badania 55 rocznicy wyzwolenia obozu Oświęcimskiego w kolejnym punkcie raportu. 4

Ośrodek Badania Opinii Publicznej Sp. z o. Obraz II wojny... sondaż z 29-31.01. 2000 r. światowej. Gdy myśli Pan(i) o tym okresie historii Polski, który z tych faktów przychodzi Panu(i) przede wszystkim na myśl? 15-17.01 29-31.01 1. Agresja niemiecka na Polskę 1 września 1939 30 25 2. Oświęcim 31 24 3. Obrona Westerplatte 9 15 4. Powstanie Warszawskie 12 12 5. Agresja sowiecka 17 września 1939 7 6 6. Katyń 4 5 7. Bitwa o Monte Casino 2 4 8. Wyzwolenie Polski przez armię radziecką 1 4 9. Powstanie w getcie warszawskim 1 1 10. Bitwa pod Lenino 0 1 Uwarunkowania społeczno-demograficzne: Dzień agresji niemieckiej na Polskę jest symbolem II wojny światowej szczególnie dla osób z wykształceniem wyższym. Obóz Oświęcimski jest podstawowym skojarzeniem związanym z ówczesnymi czasami dla kobiet, badanych z wykształceniem zawodowym, robotników i respondentów raczej nie interesujących się polityką. Mężczyźni, osoby w wieku 15-19 i 30-39 lat, uczniowie i studenci oraz badani o poglądach centroprawicowych częściej niż inni wskazują zaś jako symbol tej wojny obronę Westerplatte. Powstanie Warszawskie to natomiast fakt z tego okresu dziejów Polski, który wydaje się szczególnie ważny dla osób z wykształceniem wyższym, ankietowanych bardzo interesujących się sprawami politycznymi oraz zwolenników centrolewicy. Świadomość 55 rocznicy wyzwolenia obozu oświęcimskiego Jedynie nieznaczna część naszego społeczeństwa, bo co piąty Polak (20%), wiedziała, iż 27 stycznia obchodzona była rocznica wyzwolenia obozu Oświęcimskiego. Niemal trzy czwarte respondentów (74%) z tego faktu sprawy sobie nie zadawało, a 6% badanych skojarzyło tę datę z innymi wydarzeniami. Dane w % Jaką rocznicę obchodziliśmy 27 stycznia? 1. wyzwolenie obozu Oświęcimskiego 20 2. inne skojarzenia 6 5

Ośrodek Badania Opinii Publicznej Sp. z o. Obraz II wojny... sondaż z 29-31.01. 2000 r. 3. nie wiem/trudno powiedzieć 74 Uwarunkowania społeczno-demograficzne: Świadomość obchodzonej 27 stycznia 55 rocznicy wyzwolenia obozu Oświęcimskiego była tym powszechniejsza im wyższe było wykształcenie respondenta oraz im bardziej interesował się on polityką. Ponadto częściej niż inni o symbolice tej daty wiedziały osoby między 30 a 39 rokiem życia, badani z miast od 101 do 500 tys. mieszkańców oraz pracownicy szeregowi. Na zakończenie niniejszego opracowania interesujące powinno być przedstawienie skojarzeń dotyczących II wojny światowej w aspekcie rocznicy wyzwolenia obozu Oświęcimskiego. Wydaje się bowiem, iż być może na skutek pojawiających się w mediach informacji poruszających temat obozu Oświęcimskiego (np. wypowiedzi Ojca Świętego, relacji ze sztokholmskiej konferencji na temat Zagłady), zmieniła się nieco percepcja tego obozu koncentracyjnego. Oto bowiem osoby, które wiedziały, iż 27 stycznia obchodzona była rocznica jego wyzwolenia, rzadziej niż reszta społeczeństwa wymieniały Oświęcim jako ich podstawowe skojarzenie wobec okresu II wojny światowej (odpowiednio 18% i 25% wskazań). Innymi słowy być może traci on swój tylko narodowy (polski) charakter, a staje się także lub przede wszystkim symbolem męczeństwa innych narodowości. 6

A oto przygotowana przez nas lista faktów z historii Polski w okresie II wojny światowej. Gdy myśli Pan(i) o tym okresie historii Polski, który z tych faktów przychodzi Panu(i) przede wszystkim na myśl? ODPOWIEDZI W % Obrona Westerplatte Powstanie Warszawskie Agresja sowiecka 17 września 1939 Bitwa o Monte Casino Agresja niemiecka na Polskę 1 września 1939 Oświęcim Wyzwolenie Polski przez armię radziecką Powstanie w getcie warszawskim Katyń Bitwa pod Lenino trudno powiedzieć Liczba osób OGÓŁEM 15 12 6 4 25 24 4 1 5 1 3 1104 PŁEĆ mężczyzna 20 12 7 6 25 16 5 1 5 1 2 527 kobieta 11 12 6 3 25 31 2 2 5 1 3 577 15-19 23 6 3 2 28 27 2 1 7 1 114 20-29 14 12 4 3 23 27 5 4 5 3 207 WIEK 30-39 22 11 5 3 25 25 2 3 1 3 193 40-49 17 14 7 4 21 28 0 2 5 1 2 226 50-59 12 14 9 8 26 17 3 1 7 1 2 137 60 + 5 12 9 5 29 19 8 1 5 2 4 227 podstawowe 11 10 6 5 25 27 6 1 4 1 4 321 WYKSZTAŁCENIE zasadnicze zawodowe 19 8 7 4 20 29 4 1 6 1 1 296 średnie i pomaturalne 16 13 6 4 28 20 2 2 6 1 3 367 wyższe z niepełnym 10 20 6 7 30 17 3 2 1 3 117 wieś 13 12 5 3 23 27 5 2 5 1 3 409 MIEJSCE ZAMIESZKANIA miasto do 100 tys. 18 11 6 4 24 24 2 1 5 1 4 356 miasto 101-500 tys. 13 10 9 5 30 19 3 1 6 1 2 211 miasto pow. 500 tys. 14 17 6 8 24 23 3 1 3 1 129 GRUPA SPOŁECZNO- ZAWODOWA kierownicy, specjaliści 13 22 8 4 33 16 2 1 2 62 prywatni przedsiębiorcy 22 12 11 15 26 1 9 3 39 rolnicy 14 19 8 6 13 23 10 7 61 robotnicy 18 10 6 3 18 31 5 1 3 1 4 175 pracownicy szeregowi 19 12 7 2 32 21 2 2 1 3 135 gospodynie domowe 10 14 7 1 14 44 3 6 44 emeryci i renciści 8 11 8 6 28 20 7 1 6 1 4 297

uczniowie i studenci 24 8 3 4 24 24 3 1 7 1 1 146 bezrobotni 13 10 4 8 29 23 3 3 5 2 134 dobra 18 11 5 2 28 26 3 1 4 0 2 175 SYTUACJA MATERIALNA średnia 16 13 7 5 24 22 3 2 5 1 3 605 zła 12 10 6 5 25 26 5 2 6 1 3 321 w ogóle się nie 14 8 3 5 29 24 3 2 4 0 8 181 ZAINTERESOWANIE POLITYKĄ raczej się nie 16 12 6 3 20 29 4 1 6 1 1 400 trochę się 16 11 7 5 28 20 4 2 5 1 2 447 bardzo się 7 22 13 5 23 19 3 1 3 2 2 72 regularne 16 11 7 4 23 25 4 1 4 1 3 661 PRAKTYKI RELIGIJNE nieregularne 14 13 6 4 26 23 3 2 6 1 3 302 niepraktykujący 15 9 4 9 25 21 2 2 8 1 3 111 lewicowe 17 10 4 5 24 24 8 1 3 2 2 231 centrolewicowe 13 18 4 4 24 25 2 2 4 1 4 96 POGLĄDY POLITYCZNE centroprawicowe 23 9 6 1 25 22 1 5 9 83 prawicowe 17 15 12 6 19 18 5 1 5 1 2 214 trudno powiedzieć 12 10 5 4 28 27 2 1 6 1 4 475 Gdy myśli Pan(i) o historii Polski w okresie II wojny światowej, co przychodzi Panu(i) przede wszystkim na myśl? ODPOWIEDZI W % Liczb a osób Powstanie warszawskie Agresja niemiecka na Polskę 1 września 1939 trudno powiedzieć Oświęcim Holocaust Represje okupanta niemieckie go w stosunku do Polaków Ciężkie czasy dla ludzi, którzy żyli w czasie wojny Tragedia ogólno ludzka i śmierć wielu ludzi Osobista tragedia respondenta Zniszczenia wojenne Walka Polaków przeciw okupantowi Obozy koncentracyjne Osoby oprawców, ideologia OGÓŁEM 5 8 13 11 5 20 10 5 30 5 6 18 6 1105 PŁEĆ WIEK mężczyzna 3 11 18 11 5 19 6 3 26 5 6 15 7 527 kobieta 6 6 9 10 5 20 14 7 34 5 5 21 5 578 15-19 6 6 9 13 6 22 5 28 7 8 17 17 114 20-29 6 8 17 11 9 11 6 2 36 7 3 19 9 207 30-39 3 10 17 11 2 20 6 1 35 4 6 23 4 193 40-49 6 13 11 13 4 15 10 2 28 4 9 19 4 226

50-59 2 7 11 12 4 19 13 6 30 5 4 19 5 137 60 + 4 5 12 6 3 30 19 15 25 3 5 10 4 228 podstawowe 7 3 11 9 4 23 14 8 28 4 6 13 6 322 WYKSZTA- ŁCENIE zasadnicze zawodowe średnie i pomaturalne wyższe z niepełnym 5 8 16 12 2 17 10 2 36 5 5 18 2 297 4 11 13 11 5 20 8 5 30 6 6 23 10 367 1 14 16 11 13 15 9 5 20 4 6 16 5 117 wieś 5 7 14 10 2 21 10 5 32 6 3 17 5 409 MIEJSCE ZAMIESZKANIA miasto do 100 tys. miasto 101-500 tys. miasto pow. 500 tys. 6 10 13 12 5 17 10 5 31 4 8 18 5 356 4 9 13 11 6 18 11 4 29 5 8 17 10 211 1 7 12 9 10 23 9 8 25 5 6 19 6 129 kierownicy, specjaliści 16 25 6 11 13 8 3 22 1 3 21 10 62 prywatni przedsiębiorcy 2 11 6 20 3 26 9 25 5 20 11 39 rolnicy 9 5 15 7 3 25 10 4 32 4 5 19 2 61 robotnicy 4 10 14 13 3 18 4 2 35 4 5 15 4 175 GRUPA SPOŁECZNO- ZAWODOWA pracownicy szeregowi gospodynie domowe 4 9 9 11 5 21 9 4 34 4 13 24 5 135 1 12 10 16 22 10 39 5 2 24 7 44 emeryci i renciści 3 6 15 8 3 24 17 12 25 4 4 11 3 297 uczniowie i studenci 7 8 12 12 9 17 4 27 8 5 20 16 146 bezrobotni 9 8 13 13 6 12 9 1 35 8 6 23 5 134 dobra 7 11 14 7 9 17 7 2 23 7 3 15 15 175 SYTUACJA MATERIALNA średnia 4 9 15 11 4 20 10 6 32 5 6 20 5 606 zła 3 6 11 12 4 21 13 6 31 4 7 16 4 321 ZAINTERESO- WANIE POLITYKĄ w ogóle się nie raczej się nie trochę się 13 1 11 6 4 19 10 6 26 4 2 15 3 182 4 7 11 11 4 19 10 4 34 4 6 19 6 400 2 11 17 12 6 21 10 5 29 6 6 19 7 447 bardzo się 2 14 10 12 4 20 10 5 24 3 7 8 8 72 PRAKTYKI regularne 4 6 11 10 4 23 13 6 33 5 6 17 5 662

RELIGIJNE nieregularne 6 11 19 13 6 16 8 3 27 5 4 17 8 302 niepraktykujący 4 7 12 8 8 16 5 5 27 1 9 20 6 111 lewicowe 1 11 17 12 4 19 10 6 34 5 7 14 3 231 POGLĄDY POLITYCZNE Centrolewicowe Centroprawicowe 1 12 14 9 7 23 10 7 24 3 9 22 6 96 1 12 13 14 11 25 7 3 35 11 4 28 5 83 prawicowe 3 9 15 10 5 20 10 5 28 6 8 17 8 215 trudno powiedzieć 8 5 11 10 3 18 12 4 30 4 4 18 7 476 JAKĄ WAŻNĄ ROCZNICĘ OBCHODZILIŚMY 27 STYCZNIA? wyzowlenie obozu oświęcimskiego ODPOWIEDZI W % inne skojarzenia nie wiem LICZBA OSÓB OGÓŁEM 20 6 74 1101 PŁEĆ mężczyzna 23 7 70 525 kobieta 17 5 78 576 15-19 11 6 82 114 20-29 18 3 78 205 WIEK 30-39 26 4 70 191 40-49 19 6 74 225 50-59 21 7 72 137 60 + 21 7 72 228 podstawowe 12 5 83 321 WYKSZTAŁCENIE zasadnicze zawodowe średnie i pomaturalne wyższe z niepełnym 21 2 77 295 23 8 69 366 30 9 61 117 wieś 17 2 81 406 MIEJSCE ZAMIESZKANIA miasto do 100 tys. 18 6 76 355 miasto 101-500 tys. 31 11 58 211 miasto pow. 500 tys. 20 6 74 129

kierownicy, specjaliści prywatni przedsiębiorcy 21 18 61 62 23 4 73 39 rolnicy 21 1 78 60 robotnicy 20 4 76 175 GRUPA SPOŁECZNO- ZAWODOWA pracownicy szeregowi gospodynie domowe 27 3 69 134 17 83 44 emeryci i renciści 20 8 71 297 uczniowie i studenci 16 6 78 146 bezrobotni 14 3 82 133 SYTUACJA MATERIALNA dobra 18 5 77 173 średnia 22 6 72 603 zła 18 5 77 321 ZAINTERESOWANIE POLITYKĄ w ogóle się nie raczej się nie trochę się bardzo się 10 4 87 180 17 4 79 400 25 8 67 446 36 3 61 72 regularne 21 5 74 659 PRAKTYKI RELIGIJNE nieregularne 17 8 75 300 niepraktykujący 18 5 77 111 lewicowe 24 5 71 231 POGLĄDY POLITYCZNE centrolewicowe 27 6 68 96 centroprawicowe 19 5 76 83 prawicowe 23 7 71 215 trudno powiedzieć 16 6 79 472