Marta Żydek Pederastia grecka w ikonografii malarstwa wazowego Ikonografia waz greckich w dużej mierze przedstawia życie codzienne, wierzenia, obyczajowość mieszkańców Hellady. Nie może więc na nich zabraknąć i seksualności, erotyki, a co za tym idzie różnych form, które ona przybierała. iększość z waz przedstawiających Wstosunki homoseksualne oraz lwia część tych, które w jakiś sposób wiążą się z zagadnieniami związanymi z homoseksualnością, powstała między 570 a 470 r. p.n.e.. To one są zatem podstawą interpretacji, także związków pederastycznych. Przy analizie waz pojawia się jednak pewien problem. Na wielu z nich widzimy mężczyznę rozmawiającego z chłopcem, dającego mu prezenty lub trzymającego go za rękę. Takie zachowania nie powinny wzbudzać podejrzeń i nie ma żadnych podstaw do ich interpretacji pod kątem związków homoseksualnych. Ludzką rzeczą jest bowiem gest czy dotyk. Każdy może obdarować innego upominkiem, przytulić bądź chwycić za rękę. Nie wiemy też, czy osoby przedstawione na wazie są spokrewnione czy nie, to również zmienia bowiem postać rzeczy. Można zatem sądzić, że dane osoby obdarowują siebie nawzajem ze zwykłej życzliwości. Przykładowo, mężczyzna na wazie nr 1, chwytający młodzieńca podczas procesji, nie musi mieć wcale zdrożnych zamiarów. Może być przecież jego ojcem, który upomina syna lub może jest jego wychowawcą i przekazuje mu pewne informację lub wskazówki, jak ma K.J. Dover, Homoseksualizm grecki, przeł. J. Margański, Kraków 2004, s. 19.
Grecja się zachowywać podczas uroczystości, chwalić go lub o coś prosić. Jednakże istnieją pewne przesłanki do przyjęcia innej interpretacji. Keeneth Dover badając i porównując wiele waz z tego okresu stwierdził, że chłopcy w scenach, w których zachodzi prawdopodobieństwo, że mogą mieć charakter seksualny, mają mimikę twarzy oraz gestykulację podobną do kobiet w przedstawieniach o wydźwięku erotycznym. Jako zobrazowanie przykładu może posłużyć ilustracja z wazy nr 2 (gdzie widzimy kobietę) oraz nr 3 (przedstawiająca młodzieńca). Oboje mają taką samą postawę. Łączą ich też podobieństwa fizyczne oraz wyraz twarzy. Istotne jest także przedstawienie koloru skóry odmiennego dla mężczyzny i młodzieńca. W scenach erotycznych ukazanych na niektórych wazach, mężczyzna ma skórę ciemną, a kobieta czy też chłopiec białą. Jest tak w wielu przedstawieniach innych kultur. To ważne dla podkreślenia kto pełni w związku rolę czynną, a kto bierną. Dla przykładu, wyraźnie tę różnicę widać na wazie nr 4, gdzie kopulują pary heteroseksualne. Kobiety przyjmujące postawę bierną mają jasną skórę, zaś aktywni mężczyźni ciemną. Waza nr 5 stanowi wyjątek. Widzimy tu obok par heteroseksualnych jedną parę homoseksualna, znajdującą się z lewej strony, niestety słabo widoczną. Mimo że chłopcy w stosunkach erotycznych z mężczyznami przyjmowali rolę bierną, to ich skóra w tym wypadku też jest ciemna. Przykład ten może sugerować sposób, w jaki Grecy odnosili się do homoseksualizmu. Skoro obok par heteroseksualnych została ukazana też homoseksualna, może to stanowić o tym, iż takie związki i akty były powszechne. Inną wskazówką, którą wskazuje Dover, na to czy mamy do czynienia ze sceną o wydźwięku erotycznym, może być: krawędź łoża przedstawiona gdzieś w tle, postać Erosa znajdująca się w rogu sceny bądź między uczestnikami, czy w końcu rodzaj podarunku jaki mężczyzna wręcza chłopcu (np. kogut czy zając), o których istocie mowa będzie niżej. Istnieją przedstawienia związane z mitologią, z których wiemy, że postaci ukazane na wazie łączy miłość. Popularne jest przedstawienie Zeusa i Ganimedesa, który był synem króla Troi, Trosa. Zeus, pragnąc aby Ganimedes został jego kochankiem, przystroił się w orle pióra, a następnie zleciał wprost nad trojańską równinę i porwał go unosząc na Olimp. Tu uczynił go swoim podczaszym, aby ten usługiwał mu podczas uczt. Ganimedes z Hebe rozdawali ambrozję i rozlewali do złotych pucharów nektar. Przeważnie Zeus ukazany jest jako brodaty, dojrzały mężczyzna próbujący chwycić i porwać chłopca, który próbuje przed nim uciekać lub się opierać (waza nr 6). Czasem widzimy ich także podczas igraszek. Kochankowie chcący sprawić przyjemność swojemu ukochanemu często porównywali ich urodę do Ganimedesa, gdyż był on tak piękny, że zakochał się w nim sam bóg. Powszechnie znaną parą, zarówno wśród starożytnych Greków, jak i dziś, jest Achilles i Patrokles. Są oni uważani za parę kochanków, jednakże nie wiadomo, czy Homer pisząc o nich, też tak myślał. Nawet Ajschines zaznacza, że Homer nie mówi otwarcie o ich miłości i nie nadaje imienia ich przyjaźni ( ) 2. Jednakże dla niego jest oczywiste, że był to związek homoseksualny. Za dowód podaje tu wielką rozpacz Achillesa po śmierci Patroklesa 3 i chęć zemsty na Hektorze, mimo przepowiedni, że jeśli go zabije sam też niebawem umrze. Współcześni badacze raczej nie popierają tego stanowiska twierdząc, że związki pederastyczne były Homerowi całkowicie nieznane. Dopiero później narodziła się tylko taka interpretacja ich przyjaźni. Często powołują się na wielki gniew Achillesa, gdy Agamemnon odebrał mu jego brankę Bryzeidę i odstąpił od walki. Znaczy to, że kobieta była mu bliska i łączyła ich miłość. Dyskusyjna jest także sprawa, czy jeśli faktycznie był to związek pederastyczny, to kto jaką w nim pełnił funkcję. Achilles był bowiem młodszy od Patroklesa i to on powinien odgrywać rolę biernego partnera, jednakże posiadał wyższą pozycję społeczną, a tym samym powinien być partnerem aktywnym. W Uczcie Platona porusza ten temat Fajdros, który zaprzecza słowom Ajschylosa, który jako pierwszy ukazał ich jako kochanków. Mówi on: Ajschylos bredzi, kiedy powiada, że to Achilles był miłośnikiem Patrokla, bo przecież on był piękniejszy nie tylko od Patrokla, ale i od wszystkich bohaterów, i brody jeszcze nie miał ( ) 4. 2 Ajschines, Przeciw Timarchosowi, przeł. W. Lengauer, Warszawa 2004, s. 99. 3 ( ) popiół dłoni, sypię na głowę, wściekły z tak bolesnej strat., Homer, Iliada, przeł. J. Paszkowski, Kraków 2009, s. 199. 4 Platon, Fajdros, przeł. W. Witwicki, Warszawa 2004, s. 80. 22
Kultura Jaki zamysł miał autor kreując te postacie nie mamy pewności. Faktem jest, że zostali oni uznani za najsławniejszą parę kochanków świata antycznego, a najpopularniejsze ich przedstawienie znajduje się na wazie nr 7, gdy siedzą obok siebie, w pełnym uzbrojeniu, a Achilles opatruje swojego przyjaciela. Zapewne scena ta rozgrywa się podczas wojny trojańskiej. Inne kryteria interpretacji relacji, jakie łączą mężczyzn [ukazanych] na wazach, przybliża Ch.A.M. Hupperts powołując się na J.D. Beazleya, który wyróżnił trzy grupy przedstawień ukazujące pary pederastyczne na wazach czarno-figurowych. Pierwsza z nich przedstawia mężczyzn w tzw. pozycji góra-dół. Jest to jedna z najbardziej popularnych konfiguracji w zalotach homoseksualnych 5. Możemy się jej przyjrzeć na wazie nr 8, (zbliżenie waza nr 8a), gdzie dorosły mężczyzna przymilając się do chłopca, pochyla się do niego, jedną ręką chwytając go za genitalia, drugą dotykając jego ramienia (spotyka się także, że dotyka jego twarzy). Na scenie poniżej widzimy już jak młodzieniec, wyraźnie podniecony, rzuca się na szyję mężczyzny, który nie przerywa pieszczot. Warte podkreślenia jest, że eromenos czyli ukochany (określenie chłopca) w takich scenach jest zawsze nagi. Drugi rodzaj przedstawień to sceny, gdzie eromenos obdarowywany jest prezentami ( traditional lovegifts 6 ) przez erastesa, czyli kochającego (określenie mężczyzny; oba określenia wyjaśnione w artykule Pederastia grecka w wybranych źródłach antycznych 7 ). Wśród nich wymienia wieńce i zające. Mężczyźni zabiegający o względy chłopca lub chcący sprawić mu przyjemność obdarowywali go różnymi prezentami. Niektóre z nich (wieńce lub gałązki), były czystym wyrazem sympatii i uwielbienia. Jednakże często dawano też akcesoria związane z uprawianiem sportu, np. piłkę czy skrobaczkę, lub z nauką, np. tabliczkę do pisania. Dużym powodzeniem cieszyły się ptaki, np. sikorki lub przepiórki. Większość 5 K.J. Dover, op. cit., s. 116. 6 Ch.A.M. Hupperts, Greek love: Homosexuality or Pederasty? Greek love in black figure vase-painting, Proceedings of the 3 rd symposium on Ancient Greek and Related Pottery. Copenhagen, August 31 September 4, 1987, edited by Jette Chrostiansen and Torben Melander, Copenhagen 1988, s. 261. 7 M. Żydek, Pederastia grecka w wybranych źródłach antycznych, [dostęp: 10.01.2012]. Dostępny w World Wide Web: <http://www.starozytnosci.pl/index. php?action=spist2> tych prezentów miała rozbudzić zamiłowanie do nauki, zachęcić do ćwiczeń fizycznych, polowań i doskonalenia siebie. Niektóre kryły w sobie podtekst erotyczny, jak np. kogut, który był w starożytnej Grecji synonimem walki, a także ucieleśnieniem męskiej potencji seksualnej 8. Dawano także zwierzęta, które nie służyły do zabawy, lecz miały istotną funkcję dydaktyczną. Zając był przeznaczony do polowań z psami, dzięki niemu chłopiec uczył się łowiectwa i cierpliwości. Podobnie kogut, wykorzystywany do walki kogutów, ukazywał współzawodnictwo i rywalizację. Chłopcom dawano także zwierzęta łowne, np. sarny, jelenie, psy myśliwskie. Wszystkie miały spełniać tę samą funkcję. Należy więc pamiętać, że posiadanie eromenosa było bardzo kosztowne, bowiem kochanek chcąc zachować przychylność ukochanego i prześcignąć konkurentów musiał ciągle wręczać mu prezenty. Sceny obdarowywania są przedstawione na wazie nr 9, gdzie młodzieńcy dostają od swych adoratorów takiego rodzaju upominki. Młodzieniec po lewej stronie trzyma wieniec, a w scenie środkowej mężczyzna wręcza chłopcu zająca. Popularne było także, wspomniane przeze mnie wyżej, wręczanie kogutów, co widzimy w scenie na wazie nr 10 i 10a (zbliżenie). Tu dodatkowo zobrazowane osoby przedstawione są w chwili tańca. Trzecią grupę stanowią przedstawienia, na których widzimy kopulujące pary, podnieconych mężczyzn gotowych do stosunku, zalecających się do innych. Często sceny takie mają miejsce podczas sympozjonów, uczt, zabaw i tańców, jak to widzimy na wazie nr 11. Przy takich przedstawieniach nie ma już nic do interpretacji. Widzimy wszystko dokładnie i nie trzeba doszukiwać się żadnych przesłanek. W tym miejscu należy podkreślić, że sam akt seksualny był tematem bardzo drażliwym. Jedynym dopuszczalnym rodzajem homoseksualnego aktu płciowego był stosunek udowy ( ). Wydaje się, że uznawano go za zgodny z obowiązującymi normami 9. Była to najprzyzwoitsza forma stosunku ponieważ uznano, że nie naruszała nietykalności chłopca. Oczekiwano od niego całkowitej obojętności seksualnej i nie dopuszczania do penetracji. Natomiast powszechnie wiadome jest, że uprawiano też seks analny, co 8 C. Reinsberg, Obyczaje seksualne starożytnych Greków, przeł. B. Wierzbicka, Gdynia 1998, s. 132. 9 Ibidem, s. 145. 23
Grecja było tematem tabu. Nie wypowiadano się na ten temat w towarzystwie. Uważano to za nietakt. Warto nadmienić, że autorzy waz dla jasności wprost podpisują scenę (np. Pozwól, Przestań 10 ). Znajdują się tu też napisy wyrażające zachwyt nad urodą chłopca bądź wyznania miłosne, o których wspomniano wcześniej. Jak widać, często interpretacja waz nie jest dosłowna. Należy jednak znać pewne kanony, dzięki którym można prawidłowo odczytać właściwe intencje artysty. W początkowym okresie, kiedy pederastia była bardzo popularna, sceny takie były dosłowne. Później, kiedy stawała się coraz bardziej tematem tabu, często treści takie przekazywano w sposób zakamuflowany i aby je odczytać należało znać pewne kanony. Znane są też sceny o zbliżonej tematyce, które można spotkać na ścianach domów lub grobowców. Przykład taki znajduje się w grobowcu w Pestum w południowych Włoszech, datowany na początek V w. p.n.e. (ilustracja nr 12). Widzimy tu scenę rozgrywającą się podczas sympozjonu. Jest ona trójdzielna. Z lewej strony znajduje się mężczyzna leżący na posłaniu, który ma wychyloną rękę z czarą, prawdopodobnie czekający na niewolnika aby mu ją napełnił. W środku na posłaniu leżą dwaj mężczyźni, jeden jest w podobnej pozie jak pierwszy i pokazuje wyraźnie puste naczynie. Za nim leży inny mężczyzna, który zwraca się w kierunku mężczyzn leżących za nim. Możemy tu zauważyć różnicę wieku między nimi. Mężczyzna z czarą ma delikatniejszy zarost, co może świadczyć o tym, że jest młodszy od leżącego za nim, który posiada brodę. Z prawej strony widzimy dwóch mężczyzn, a raczej młodzieńca (bez brody) i mężczyznę, leżących na posłaniu. Są ukazani w chwili zbliżania się do siebie, prawdopodobnie aby się pocałować. Młodzieniec trzyma swoją rękę na piersi mężczyzny, a ten obejmuje go jedną ręką w pół. Scena ta może nam posłużyć jako zobrazowanie prawdziwych sytuacji mających miejsce podczas sympozjonów. Miłośnicy wielbili swych lubych w najróżniejszy i bardzo wymyślny sposób. Często zamawiali u malarzy naczynia z ich wizerunkami i miłosnymi dedykacjami. Napisy opiewające piękno chłopców można odnaleźć także na przedmiotach codziennego użytku, np. na taboretach, skrzyniach, szkatułach itp. Często wypisywano imię kochan- 10 K.J. Dover, op. cit., s. 18. ka na kolumnach, pniach drzew i w miejscach zwyczajowo uczęszczanych. Przykładowo napisy takie znajdują się na ateńskim Akropolu, gdzie można przeczytać, cytując za Doverem: Lizjasz jest piękny, Piękny jest Archias, czy Fajstos jest piękny, twierdzi Ogestenes, który [to] napisał 11. Była to swoista forma wyznania miłosnego. Zdarzało się, że garncarze sami zamieszczali na swoich wyrobach imiona i wizerunki najpiękniejszych i najpopularniejszych chłopców, aby w ten sposób łatwiej znaleźć nabywców i sprzedać swój towar. Niekiedy luby otrzymywał zapłatę pieniężną, jednakże ta forma była bardzo ryzykowna. W ogóle zbyt częste otrzymywanie jakichkolwiek prezentów mogło skierować na eromenosa podejrzenia, że pobiera zapłatę za usługi seksualne, co spotykało się z potępieniem i wykluczeniem z grona obywateli. Przedstawione przykłady są tylko wybraną częścią całości. Mają posłużyć za zobrazowanie przedstawień o tematyce erotycznej i pomoc w ich analizie. Jak widać, nie tylko na wazach poruszany jest temat seksualności. Fakt, że nawiązanie do niego było dość powszechne, może świadczyć o swobodnym podejściu Greków i otwartości na tematy seksu, także w różnych jego odmianach. Jak wspomniano w pierwszym artykule dotyczącym pederastii Pederastia grecka w wybranych źródłach antycznych, ta forma seksualności była dość powszechna wśród Hellenów. Nie posiadali oni żadnych zbiorów praw określających zachowania erotyczne, nie uważali więc form homoseksualnych za złe. Była ona poniekąd częścią obyczajowości i wiązała się z formą wychowania młodzieńców. Przez nią kształtowano w nich postawę przyszłych obywateli i żołnierzy oraz przekazywano tradycje tej grupy społecznej. Nie należy jednak zapominać o wątku cielesnym, który był nie mniej ważny, o czym świadczą liczne źródła, w tym zaprezentowane w niniejszym artykule wazy ukazujące akty seksualne. 11 Ibidem, s. 137. 24
Kultura 1. Waza attycka czarnofigurowa, Muzeum Archeologiczne, Frankfurt. 2. Waza italska czarnofigurowa, Muzeum Archeologiczne, Schwerin. 3. Waza italska czerwonofigurowa, Muzeum Archeologiczne, Schwerin. 4. Waza attycka czarnofigurowa, zbiory Uniwersytetu w Heidelbergu. 5. Waza attycka czarnofigurowa, Staatliche Museum, Berlin. 6. Waza attycka czerwonofigurowa, Muzeum Archeologiczne, Ferrara. 25
Grecja 7. Waza czerwonofigurowa, Altes Museum, Berlin. 8. Waza attycka czerwonofigurowa, Museum of Fine Arts, Boston. 8a. Waza attycka czerwonofigurowa, Museum of Fine Arts, Boston. 9. Amfora, British Muzeum, Londyn. 10. Amfora z Wulki, Rijksmuseum, Amsterdam. 10a. Amfora z Wulki, Rijksmuseum, Amsterdam. 26
Kultura 11. Amfora z Terry, Antikensammlungen, Munchen. 12. Greckie malowidło naścienne z II połowy V w. p.n.e., Pestum. 27
Bibliografia Źródła Ajschines, Przeciw Timarchosowi, przeł. W. Lengauer, Warszawa 2004. Homer, Iliada, przeł. J.Paszkowski, Kraków 2009. Platon, Uczta, przeł. Władysław Witwicki, Warszawa 2004. Opracowania Dover K.J., Homoseksualizm grecki, przeł. Janusz Margański, Kraków 2004. Fijałkowski P., Seksualność, psyche, kultura, Warszawa 2007. Fijałkowski P., W kręgu miłośników i lubych. Homoseksualiści w życiu społecznym i kulturze Aten w VI IV w p.n.e., [dostęp 17.09.2011]. Dostępny w World Wide Web: <http://psr.racjonalista. pl/kk.php/s,4100> Foucault M., Historia seksualności, przeł. B. Banasiak, Warszawa 2000. Hupperts Ch.A.M., Greek love: Homosexuality or Pederasty? Greek love in black figure vasepainting, Proceedings of the 3 rd symposium on Ancient Greek and Related Pottery. Copenhagen August 31 September 4, 1987, edited by Jette Chrostiansen and Torben Melander, Copenhagen 1988. Lengauer W., Od haniebnego występku do gender studies. Badania nad grecką paiderastia w XX wieku, [w:] Przegląd Historyczny, nr 3, Warszawa 2007. Reinsberg C., Obyczaje seksualne starożytnych Greków, przeł. Bożena Wierzbicka, Gdynia 1998.