Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej Rok 10 8 (2010) (2012) Zeszyt 32
Rada Naukowa Rocznika Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej Rada Naukowa Stanisław Bieleń (Warszawa), Teresa Chynczewska-Hennel (Warszawa), Rocznika Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej Jarosław Isajewycz (Lwów), Adolf Juzwenko (Wrocław), Jūratė Kiaupienė (Wilno), Gerard Labuda (Poznań), Jan Malicki (Warszawa), Andrzej Nowak (Kraków), Marek Pietraś (Lublin), Stanisław Bieleń (Warszawa), TeresaJūratė Chynczewska-Hennel (Warszawa), NataliaDaniel Yakovenko, Adolf Juzwenko, Kiaupienė, Adam Rotfeld (Warszawa), Wojciech Sadurski (Sydney), Jarosław IsajewyczAlexei (Lwów), Adolf Juzwenko (Wrocław), Jūratė Kiaupienė (Wilno), Andreas Lawaty, Miller, Antony Polonsky, Henryk Samsonowicz (Warszawa), Adam Daniel Rotfeld, Henryk Samsonowicz, Gerard Labuda (Poznań), Jan Malicki (Warszawa), Andrzej Sulima Kamiński (Georgetown Warszawa), Aleksander Smolar, Oleksiy Tolochko, Andrzej Nowak (Kraków), Marek Pietraś (Lublin), Henryk Szlajfer (Warszawa), Piotr S. Wandycz (New Haven), Piotr S.Daniel Wandycz, Jerzy Wyrozumski Adam Rotfeld (Warszawa), Wojciech Sadurski (Sydney), Stanisław Wójcik (Lublin), Jerzy Wyrozumski (Kraków), Jan Zielonka (Oxford) Henryk Samsonowicz (Warszawa), Andrzej Sulima Kamiński (Georgetown Warszawa), Henryk Szlajfer (Warszawa), Piotr S. Wandycz (New Haven), Stanisław Wójcik (Lublin), Jerzy Wyrozumski (Kraków), Jan Zielonka (Oxford) Kolegium Redakcyjne Komitet Redakcyjny Rocznika Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej Środkowo-Wschodniej Kolegium Redakcyjne Jerzy Kłoczowski (redaktor naczelny), (przewodniczący), Rocznika Instytutu Europynaczelnego), Środkowo-Wschodniej Andrzej GilFilipowicz (zastępca(zastępca), redaktora Mirosław Anna Paprocka (sekretarz), Mirosław Filipowicz, Andrzej Kapuśniak, Gil, Tomasz Jerzy Kłoczowski (redaktor naczelny), Hubert Łaszkiewicz, Hubert Łaszkiewicz, Andrzej Gil (zastępca redaktora naczelnego), Tomasz Stępniewski Grzegorz Głuch, Mirosław Filipowicz, Anna Paprocka (sekretarz redakcji) Tomasz Kapuśniak, Hubert Łaszkiewicz, Grzegorz Głuch, Anna Paprocka (sekretarz redakcji)
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej Rok 10 (2012) Zeszyt 3 Polska w realiach zimnej wojny 1943-1989/91 Redakcja Mirosław Filipowicz Jerzy Kłoczowski Lublin 2012
Czasopismo recenzowane Projekt okładki i opracowanie graficzne całości Amadeusz Targoński www.targonski.pl Skład Korekta Tłumaczenia z języka francuskiego Maria Juran Agnieszka Zajdel Iwona Goral, Urszula Paprocka-Piotrowska, Sebastian Piotrowski Fotografia na okładce i stronach tytułowych przedstawia fragment muru berlińskiego joachimplehn Fotolia.com Wydanie publikacji zostało sfinansowane przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych Opinie wyrażone w publikacji prezentują wyłącznie poglądy autorów i nie mogą być utożsamiane ze stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2012 ISSN 1732-1395 Wydawca Instytut Europy Środkowo-Wschodniej ul. Niecała 5, 20-080 Lublin tel. (48) 81 534 63 95 e-mail: wydawnictwo@iesw.lublin.pl www.iesw.lublin.pl Drukarnia Akapit www.akapit.biz
Spis treści Mirosław Filipowicz Wstęp 7 I. Polska w realiach zimnej wojny 1943-1989/91 Jerzy Kłoczowski Georges-Henri Soutou i jego historia zimnej wojny wojny pięćdziesięcioletniej 1943-1990 11 Georges-Henri Soutou O Polsce 27 Georges-Henri Soutou Stosunki francusko-polskie. Złudzenia i rzeczywistość epoki zimnej wojny 55 Piotr H. Kosicki Pluralism, Reform, and the Path to Civil Society : Polish Elite Thinking about the Political and the Social from Martial Law to the Round Table 79 Pluralizm, reforma i droga do społeczeństwa obywatelskiego : myślenie polskich elit o domenie politycznej i domenie społecznej między stanem wojennym a Okrągłym Stołem Mirosław Filipowicz Dwie jakże różne opowieści. O III Rzeczypospolitej przedstawionej piórem Aleksandra Halla i Roberta Krasowskiego 105 II. Z najnowszych badań nad Europą Środkowo-Wschodnią Antony Polonsky Jews in Poland-Lithuania from the End of the Fifteenth to the Middle of the Eighteenth Century 113 Żydzi w Rzeczypospolitej Obojga Narodów od końca XV do połowy XVIII wieku Hanna Bazhenova Historycy w Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. Próba portretu zbiorowego 139 Историки Императорского Варшавского университета. Попытка коллективного портрета
Wstęp Zeszyt trzeci Rocznika IEŚW za rok 2012, który przedstawiamy Czytelnikom, koncentruje się na ważnej kwestii polskiego miejsca w europejskiej zimnej wojnie, ale też na istotnym momencie końca owej epoki i polskiego dochodzenia do demokracji. Temat ma nie tylko historyczne, lecz i współczesne znaczenie, wszak i dziś trwają gorące spory, przeradzające się często wręcz w eskalację nienawiści, dotyczące genezy III RP, oceny jej głównych twórców, jak również oceny tych polityków obozu władzy sprzed 1989 r., którzy, po nieudanym doświadczeniu stanu wojennego i późniejszych aspektowych reform, podjęli próbę porozumienia z opozycją. Tom otwiera obszerne omówienie syntezy Georges a-henri Soutou, jednego z najbardziej znanych francuskich historyków naszych czasów, profesora Sorbony i członka Instytutu Francji, który od lat bada dzieje XIX i zwłaszcza XX w. Jego obszerna praca o zimnej wojnie, uwzględniająca również dorobek historiografii światowej w tym zakresie, nie była dotąd w Polsce znana poza wąskim gronem specjalistów. A szkoda choćby dlatego, że autor poświęca w niej sporo uwagi przypadkowi polskiemu. Również oryginalny sposób ujęcia kwestii powstania warszawskiego przez francuskiego historyka zasługuje na przemyślenie. Tekst Piotra Kosickiego, młodego amerykańskiego historyka o polskich korzeniach, absolwenta uniwersytetów Stanforda i Princeton, a obecnie profesora Uniwersytetu Virginii, dotyczy sprawy, która jak sam autor stwierdza rzuca światło na źródło kłopotów czy wręcz klęsk, jakie dotknęły w minionym ćwierćwieczu zarówno obóz postkomunistyczny, jak i zwycięski w 1989 r. obóz postsolidarnościowy. Kosicki oparł się na obszernym, przez lata gromadzonym materiale, w tym na relacjach uzyskanych od czołowych bohaterów polskich przemian 1989 r., co czyni jego tekst tym godniejszym uwagi.
Za warte odnotowania uznaliśmy też dwie prace poświęcone III RP, jakie wyszły w minionych miesiącach: osobistą, pełną wspomnień, ale też i gdzie trzeba dystansu, książkę Aleksandra Halla, bliskiego współpracownika Tadeusza Mazowieckiego w czasach jego premierostwa, a także polemiczną i błyskotliwie napisaną, choć trudną do zaakceptowania książkę Roberta Krasowskiego, stanowiącą pierwszą część planowanej przez autora trylogii. W dziale Z najnowszych badań na Europą Środkowo-Wschodnią prezentujemy dwa teksty. Pierwszy wyszedł spod pióra jednego z najbardziej szanowanych współczesnych historyków, twórcy pierwszej nowoczesnej i przy tym obszernej syntezy dziejów Żydów w Polsce i w Rosji od wieku XIV po współczesność i wydawcy jakże cennego Polinu. Antony Polonsky przybliża nam, w syntetycznym ujęciu, problematykę dziejów Żydów w dawnej Rzeczypospolitej. O ile nie brak ostatnio licznych fascynujących ujęć monograficznych (jak np. monografii Haliny Zaremskiej o Żydach krakowskich, by wspomnieć tylko o historii dawnej), nowoczesne ujęcie syntetyczne jest ewenementem, tym bardziej że jest to ujęcie autorskie. Drugi tekst tego działu wprowadza, podobnie jak w przypadku Soutou i Kosickiego, nieco równowagi pokoleniowej. Autorką jest młoda badaczka ukraińska, Hanna Bazhenova, absolwentka CEU w Budapeszcie i doktorantka KUL. Przedmiotem jej badań jest od kilku już lat środowisko historyków rosyjskiego Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Ówczesne władze zaborcze widziały w nim jedno z narzędzi skutecznej rusyfikacji. Ale czym innym są oczekiwania władz, a czym innym jest postawa konkretnych uczonych. Próba zbiorowego portretu tej zróżnicowanej społeczności pokazuje, jak bardzo niejednoznaczna i daleka od funkcjonujących po dziś dzień stereotypów była ówczesna warszawska rzeczywistość. Mirosław Filipowicz
I. Polska w realiach zimnej wojny 1943-1989/91
Jerzy Kłoczowski Georges-Henri Soutou i jego historia zimnej wojny wojny pięćdziesięcioletniej 1943-1990 G.-H. Soutou, członek Institut de France, emerytowany profesor Sorbony (Paris IV), znany historyk stosunków międzynarodowych w Europie XIX-XX w., w książce pt. La guerre de cinquante ans. Les relations Est-Ouest 1943-1990 przedstawił syntezę swych wieloletnich badań nad jakże ważnymi dziejami wojny europejskiej i światowej zarazem w latach jak przyjmuje 1943-1990. W obecnym tomie Rocznika publikujemy polskie tłumaczenie kilku fragmentów tej książki, które uzupełniamy artykułem autora poświęconym miejscu powstania warszawskiego 1944 r. w zimnej wojnie oraz problematyce totalitaryzmów w Europie Środkowo-Wschodniej. W przedstawieniach lat 1943 (czy 1939) 1990 (czy 1991) mamy do czynienia z bardzo różnymi ujęciami historyków z wielu punk- W przedstawionym artykule daję tylko bardzo zwięzły zarys poglądów G.-H. Soutou i rzadko odwołuję się bezpośrednio do tekstu jego książki. Mam nadzieję, że publikacja w języku polskim tej cennej syntezy da podstawy do szczegółowej analizy m.in. ujęć autora związanych ze sprawami polskimi. Publikujemy wybrane fragmenty z książki G.-H. Soutou, która ukazała się w dwóch wydaniach: wyd. I: La guerre de cinquante ans. Les relations Est-Ouest 1943-1990, Paris, Fayard 2001; wyd. II: La guerre froide 1943-1990. Postface inédite, Libraire Arthène Fayard-Plurid 2011. Drugie wydanie zawiera dodatkowo obszerne zakończenie, w którym autor przedstawia aktualny stan badań. W tłumaczeniu wykorzystano oba tomy. Numery stron odwołują się do wydania pierwszego. Dopełnieniem przygotowanych przez redakcję fragmentów autorstwa G.-H. Soutou jest ważny tekst nadesłany przez autora specjalnie do obecnego tomu Rocznika jako uzupełnienie publikowanych w nim ujęć. Tekst poświęcony jest relacjom polsko-francuskim jako ilustracji rzeczywistości zimnej wojny. Szeroko, bardzo rzeczowo i krytycznie ujęty i oparty o najnowsze badania obraz stosunków polsko-francuskich dobrze uzupełnia naszą wiedzę o miejscu Polski w dramatycznych latach zimnej wojny (zob. s. 55-77 Rocznika ).
12 Jerzy Kłoczowski tów widzenia. Krańcowo inaczej przedstawiała te dzieje przez lata strona sowiecka, a inaczej amerykańska czy, w różnych wersjach, zachodnia. Dzisiaj, wraz z lepszym dostępem do archiwów, szeroko rozbudowaną problematyką badawczą, zmianami w sytuacji świata i rosnącym dystansem wobec tamtych lat, w coraz większym stopniu rozwijają się poważne badania porównawcze. Ważną i ciągle aktualną zaletą syntezy G.-H. Soutou jest bardzo dobra znajomość dorobku naukowego wielu krajów. W grę wchodzą przede wszystkim najbardziej rozbudowane nurty badań w Stanach Zjednoczonych Ameryki, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Rosji oraz we Włoszech i Francji. Autor uwzględnia problematykę polską w tym międzynarodowym kontekście, na co zwrócimy, rzecz jasna, szczególną uwagę. Publikowane fragmenty pracy G.-H. Soutou dotyczą właśnie spraw polskich. Trzeba oczywiście liczyć się z różnicami poglądów i przede wszystkim żywych dotąd pamięci narodowych, z manipulacjami politycznymi, często z trudem rozładowanymi. Dochodzenie do prawdy maksymalnie obiektywnej pozostaje podstawowym zadaniem uczciwej do końca historiografii naukowej. Wymaga to nieraz długiego czasu, spojrzenia z dystansem oraz oczywiście dostępu do źródeł niekiedy bardzo powoli udostępnianych dla badań naukowych. Porównawcza perspektywa, oderwana od wąskich wizji wszelkiego typu, nacjonalistycznych czy ideologicznych, ma tu znaczenie podstawowe. Z tego punktu widzenia perspektywa Soutou zasługuje na szczególną uwagę także w ciągle otwartej debacie nad miejscem Polski i, szerzej, Europy Środkowo-Wschodniej w historii Europy w półwieczu zimnej wojny. W zwięzłym zarysie przedstawiam za Soutou jego ujęcie przebiegu wojny, bez wchodzenia w szczegóły i dyskusję. Mam nadzieję, że publikacja jego książki w języku polskim przyczyni się do prowadzenia takich debat z wielkim pożytkiem dla lepszego zrozumienia spraw polskich i zweryfikowania wielu obiegowych opinii. Początek i pierwsze lata zimnej wojny (1943-1947) Początek wojny jest sprawą otwartą. Można ją wręcz zaczynać od 1917 r. wraz z rewolucją bolszewicką i jej planami wobec Zachodu. Soutou przyjmuje rok 1943, kiedy to zarysowała się sytuacja, która po kilku latach miała doprowadzić do bardzo wyraźnego konfliktu (1947). Klęska pod Kurskiem w lipcu 1943 r. bardziej osłabiła siły niemieckie aniżeli Stalingrad. We wrześniu tegoż 1943 r. USA i Wielka Brytania bez konsultacji ze Stalinem przyjmują kapitulację Włoch.
Georges-Henri Soutou i jego historia zimnej wojny wojny pięćdziesięcioletniej 1943-1990 13 Ma on o to pretensje, ale fakt ten umie potem wykorzystać. Jeszcze wcześniej sprawa Polski stanęła z całą wyrazistością na forum międzynarodowym (Katyń i cofnięcie przez Moskwę uznania dla rządu polskiego w Londynie uznanego przez cały wolny świat). Ogromne znaczenie miały postanowienia Wielkiej Trójki (Roosevelt, Churchill, Stalin) w Teheranie (28 listopada 1 grudnia 1943) [prezydent USA ulokował się w ambasadzie ZSRR i służby sowieckie miały pełny wgląd w rozmowy anglosaskich sojuszników]. Odrzucono wniosek Churchilla ofensywny od strony Włoch przez Bałkany, przeciw czemu protestował Stalin. Wiosną 1944 r. alianci zachodni mieli wylądować we Francji. Uznano prawa Sowietów do zachodnich granic ZSRR, ustalonych w ramach umów z Hitlerem w latach 1939-1941. W poufnych rozmowach Stalina z Churchillem, za cichą zgodą Roosevelta, przyjęto, że Polska otrzyma rekompensatę na zachodzie kosztem Niemiec. Stalin zgłosił pretensję do Królewca. Okupowane Niemcy nie miały być podzielone. Stalin umiejętnie zastrzegał sobie pełne prawa w Europie Wschodniej (na wschód od Niemiec), przy pewnych zastrzeżeniach Churchilla i milczeniu Roosevelta. Biorąc to pod uwagę, wypada przyznać rację opinii Soutou, że ta konferencja była w sumie co najmniej tak kluczowa dla przyszłości Europy, jak Jałta (La guerre..., s. 57). Rok 1944 i pierwsze miesiące 1945 przyniosły ogromne sukcesy Armii Czerwonej i powolny marsz koalicji zachodniej, która w marcu 1945 r. osiągnęła dopiero linię Renu. Myślę, że ciągle otwarty jest problem postawiony przez francuskiego historyka, dotyczący znaczenia decyzji Stalina o zatrzymaniu ofensywy sowieckiej wobec Warszawy w sierpniu 1944 r. i europejskich skutków tej decyzji (por. niżej w tekście). Soutou bardzo wyraźnie podkreśla cele strategiczne Stalina, dotyczące objęcia swymi rządami całej Europy kontynentalnej. Miał to być system komunistyczny na wzór sowiecki w Europie Wschodniej (na wschód od Niemiec), a dalej umacnianie pozycji sowieckiej w pokonanych Niemczech oraz wykorzystanie bardzo silnych partii komunistycznych we Francji i we Włoszech. Komuniści działający w podziemiu liczyli na wielki prestiż w opinii zachodniej zwycięskiego ZSRR jako pogromcy Hitlera. Stalin przyjmował, że USA wycofają się z Europy do 1947 r., i stąd jego pewna ostrożność w realizowaniu ambitnych planów czy na przykład przy okazji spotkania Wielkiej Trójki jak w Jałcie na Krymie w lutym 1945 r. W Jałcie Roosevelt załatwiał przede wszystkim swoje sprawy (jak przyszły ONZ, Rada Bezpieczeństwa, Japonia), zaś w sprawach
14 Jerzy Kłoczowski europejskich przychylał się bardziej do zdania Stalina; Churchill zostawał częściej sam w rozmowach ze Stalinem. W sprawie polskiej, jak pisze Soutou, najbardziej dyskutowanej w Jałcie, porzucono całkowicie rząd polski w Londynie. W praktyce rząd powołany świeżo przez Stalina w Warszawie miał stanowić podstawę przyszłego rządu polskiego uznanego przez koalicję. Rząd polski w Londynie stał się, jak to ujmuje nasz autor, ofiarą zimnej wojny. Soutou dodaje, że nie był to rząd reprezentujący, jak się często przyjmuje, przedwojenną Polskę pułkowników. Wraz z siłami polskimi walczącymi we Włoszech i podległym mu ruchem oporu w kraju miał on olbrzymi wkład w wysiłek aliantów. Był, jak się wydaje, pierwszym, który pokazał światu losy Żydów w obozach eksterminujących umieszczonych w Polsce (Le guerre..., s. 81). Ustalono granicę Polski na Odrze i Nysie, pozostawiając do przyszłej konferencji politycznej rozstrzygnięcie, czy w grę wchodzi Nysa zachodnia czy wschodnia. Na konferencji Wielkiej Trójki w Poczdamie (17 lipca 2 sierpnia 1945), na której tylko Stalin pozostał do końca z poprzednich uczestników (był gospodarzem spotkania, bo był to obszar sowieckiej okupacji), podjęto szereg postanowień, m.in. takich, do jakich nawiązywano w 1990 r. przy nowym regulowaniu spraw europejskich. Dla spraw polskich ważna była decyzja o oddaniu obszarów niemieckich do Odry i Nysy (zachodniej) rządowi polskiemu do czasu ostatecznego uregulowania kwestii przez konferencję pokojową. Jednocześnie decyzja o wysiedleniu 12 milionów Niemców z terenów przyznanych ZSRR (Królewiec), Polsce czy Czechosłowacji (duża ich część już wcześniej opuściła te obszary) faktycznie umocniła trwałość postanowień. Dla Moskwy znaczenie miało uzależnienie Polski czy Czechosłowacji od ZSRR wobec oczywistych tendencji niemieckich do rewindykacji utraconych obszarów. Zasada wolnych wyborów, przyjęta przez Wielką Trójkę jako podstawa demokracji, wprowadzana była stopniowo w sferze sowieckiej według zasad demokracji ludowych, realizujących model komunistyczny, zapewniający pełnię władzy rządzącej partii komunistycznej. W Polsce do takich wyborów w atmosferze terroru doszło w styczniu 1947 r. Ogłoszone przez władze wyniki przyniosły pełne zwycięstwo komunistom, mimo że bez wątpliwości faktycznym zwycięzcą było Polskie Stronnictwo Ludowe ze Stanisławem Mikołajczykiem, premierem rządu polskiego w Londynie w latach 1943-1944.
Georges-Henri Soutou i jego historia zimnej wojny wojny pięćdziesięcioletniej 1943-1990 15 Narastający konflikt Rok 1947 przyniósł zasadniczą zmianę sytuacji. Odtąd już w pełni zaczęła się zimna wojna. Istotę rzeczy stanowiła zmiana postawy USA, które zdecydowanie przeciwstawiały się dalszej ekspansji sowieckiej w Europie i świecie. Krytyka linii Roosevelta, uznającego do końca, że Rosja Stalina będzie sojusznikiem w budowaniu przyszłego demokratycznego porządku świata, istniała wcześniej, ale nowa linia, czyli doktryna Trumana, następcy Roosevelta od wiosny 1945 r., została oficjalnie proklamowana i przyjęta w pierwszych miesiącach roku 1947. W jej intelektualno-politycznym przygotowaniu dużą rolę odegrał George Kennan, który jako radca ambasady USA w Moskwie latem 1944 r. rozpoznał rzeczywiste cele Stalina na przykładzie jego postawy w czasie powstania warszawskiego. W 1945/46 r., przy zniszczeniach, głębokich kryzysach i podziałach kontynentu, Rosja sowiecka stała się właściwie jedynym mocarstwem europejskim. Stały za nią m.in. znaczące partie komunistyczne w krajach zachodnich i życzliwa opinia, a także postawa silnych nurtów lewicowych. Militarnie miała Europę w ręku. W 1947 r. w Niemczech, Polsce i na Białorusi znajdowało się 60 dywizji sowieckich wobec 2 dywizji amerykańskich i 4 brytyjskich stacjonujących w Europie. Gdy po raz pierwszy w 1947 r. sztaby amerykańskie zaczęły rozważać wojnę z ZSRR, przyjęły plan następujący: wycofanie się do Anglii i Afryki Północnej, zajęcie dróg strategicznych na Morzu Śródziemnym i Bliskim Wschodzie i potem przez lata bombardowanie i to raczej konwencjonalne aniżeli atomowe wobec małej ilości bomb atomowych. Nowa linia amerykańska oznaczała umocnienie ekonomiczne i polityczne niezależnych państw w Europie i stworzenie silnej wspólnoty atlantyckiej, zdolnej przeciwstawić się komunizmowi. Zmieniał się światowy priorytet polityki USA, tak charakterystyczny dla Roosevelta. Dla losów wolnej Europy, niezależnej od Moskwy, fundamentalne znaczenie miały: ogromna pomoc ekonomiczna USA (plan Marshalla) oraz zdecydowane wsparcie dla sił antykomunistycznych, zdolnych do jednoczenia się w dziele integracji Europy i gotowych stawić czoło groźbie Europy stalinowskiej. Rzecz ma oczywiście zasadnicze znaczenie dla genezy wspólnoty ofensywnej, a więc i naszej dzisiaj Unii Europejskiej. Por. bardzo ważny w tym kontekście wywiad z George em Kennanem w: J. K. Zawodny, Uczestnicy i świadkowie Powstania Warszawskiego. Wywiady, Warszawa 1994, s. 367-384.
16 Jerzy Kłoczowski Dwa wyraźnie zarysowane od 1947 r. obozy, komunistyczny i antykomunistyczny, utrzymywały wzajemne stosunki i coraz bardziej ograniczone formy spotkań i rozmów. Ale przede wszystkim na wielu frontach rosły napięcia i konflikty. W państwach podległych Moskwie umacniał się zdecydowanie kierunek sowietyzacji. W sporach nad losami pokonanych Niemiec, gdzie Stalin początkowo liczył na istotne wpływy na całym obszarze niepodzielonego kraju, doszło w końcu do utworzenia dwóch organizmów państwowych: w obozie sowieckim NRD Niemieckiej Republiki Demokratycznej, a w kręgu zachodnim autentycznie demokratycznej RFN Republiki Federalnej Niemiec. Nie udała się stronie sowieckiej próba likwidacji wolnego obszaru Berlina. Realizację tego projektu uniemożliwił doskonale zorganizowany przez Amerykanów most lotniczy. Rok 1949 przyniósł istotne zmiany w układzie sił. Wpływ na to miały: sowiecka bomba atomowa, zwycięstwo komunistów w Chinach i sojusz chińsko-sowiecki. W 1950 r. Korea Północna z pomocą Chin i ZSRR zaatakowała Koreę Południową. Amerykanie wsparli militarnie Południe, doprowadzając do pokonania Północy. Groźba wielkiej wojny wisiała w powietrzu. W tej sytuacji zagrożenia USA podjęły olbrzymi wysiłek zbrojeniowy, wzmacniając poważnie m.in. swoje siły zbrojne w Europie. Umocnienie Paktu Atlantyckiego, w tym także uzbrojenie Niemiec (RFN), mimo różnych sprzeciwów wobec takiego posunięcia, mieściło się w odpowiedzi na rosnące zagrożenie. Nie ma pewności, czy Stalin myślał o wojnie w Europie; Soutou sądzi, że jego plany militarne łączyły się w tych latach raczej z Azją. Od śmierci Stalina (1953) do 1956 roku (Polska i Węgry) Śmierć Stalina 5 marca 1953 r. wzbudziła na Zachodzie nadzieję na zmiany w napięciu Wschód Zachód. W szerokiej opinii bardziej zwracano uwagę na brutalność dyktatora, zapominając o głębokich różnicach obu systemów. Kryzysy związane z sukcesją władzy w Moskwie, jak i pewnie decyzje (np. traktat z Austrią) wskazywały na odchodzenie od stalinizmu. Można mówić o pierwszym odprężeniu w zimnej wojnie w latach 1953-1955. Należy jednak pamiętać, że wrogość sowiecka wobec Zachodu trwała w pełni. Represje w zamieszkach niemieckich latem 1953 r. dobrze to pokazały. Rosnąca siła i integracja atlantyckiego Zachodu miały w warunkach rysującej się stabilizacji podstawowe znaczenie. Rok 1956 przyniósł szereg wydarzeń o dużym znaczeniu dla obu stron zimnej wojny. W lutym tegoż roku Chruszczow przedstawił
Georges-Henri Soutou i jego historia zimnej wojny wojny pięćdziesięcioletniej 1943-1990 17 krytykę Stalina. Zdaniem Soutou, w tej krytyce ważne było przyjęcie zasady pokojowej koegzystencji bez rezygnacji z walki klas, a zarazem pokojowego budowania socjalizmu. Jesienią angielsko-francuska interwencja wojskowa włączyła Bliski Wschód w całej pełni w zimną wojnę (na kilku frontach, łącznie z groźbą Moskwy użycia bomby atomowej wobec Paryża i Londynu). W tym samym czasie wydarzenia w Polsce (wybór Gomułki i wcześniej, w czerwcu, rewolta w Poznaniu) i na Węgrzech wywołały ostre reakcje Moskwy Chruszczowa. Soutou przyjmuje, że osobista zgoda udzielona 23 października Gomułce przez Chruszczowa w Warszawie została później cofnięta na wiadomość o usunięciu oficerów radzieckich z armii polskiej. Chruszczow był gotów do wojskowej interwencji w Polsce i utworzenia tam prowizorycznego komitetu rewolucyjnego. Odstąpił jednak od tej decyzji być może w związku z wojskową interwencją na Węgrzech, gdzie zmiany poszły o wiele dalej aniżeli w Polsce. Postawa przyjęta wobec Polski twierdzi Soutou tworzyła precedens: pewna otwartość ze strony Sowietów była możliwa, ale w tym samym czasie jasne były granice, których nie wolno było przekroczyć (La guerre..., s. 332). Były to kierownicza rola partii i przynależność do paktu warszawskiego, co przekreślono w Budapeszcie. Kryzysy w Polsce i na Węgrzech pokazały światu, że w Europie Wschodniej społeczeństwa nie akceptowały głęboko systemu (La guerre..., s. 335). Słuszna jest przy tym niewątpliwie konkluzja generalna Soutou: Raz jeszcze nie można się obronić przed wrażeniem, że Zachód nie wykorzystał w pełni wszystkich możliwości w okresie 1953-1956 i nie zdobył dostatecznej świadomości wewnętrznych słabości bloku sowieckiego (La guerre..., s. 386). Między odprężeniem a groźbą wybuchu wojny atomowej Po 1956 r. można mówić o względnej stabilizacji zimnej wojny, przynajmniej w Europie. Napięcia i ostre konflikty co pewien czas przeplatały się niejako z rozmowami. Cały czas trzeba pamiętać o światowym wymiarze wojny, o znaczeniu, także dla sytuacji w Europie, stałych konfliktów i wojen na Bliskim Wschodzie, w Wietnamie czy ewolucji relacji ZSRR z Chinami od sojuszu do rosnącego powoli rozłamu. Rok 1958 przyniósł zaostrzenie sytuacji. Jesienią Chruszczow zażądał w ultimatum opuszczenia przez Zachód Berlina. Do najbardziej ostrego zderzenia podczas całej zimnej wojny w Europie doszło jesienią 1962 r. Na prośbę Fidela Castro Chruszczow zgodził się zainstalo-
18 Jerzy Kłoczowski wać na Kubie bomby atomowe. Reakcja USA na czele z prezydentem Johnem Kennedym była natychmiastowa i zdecydowana. Zażądał on od Chruszczowa wycofania wojsk radzieckich z Kuby pod groźbą, w razie odmowy, rozpoczęcia działań wojennych. Moskwa ustąpiła, co było oczywiście ważnym sukcesem amerykańskim. Ultimatum berlińskie doprowadziło do budowy muru dzielącego miasto, ale dalekosiężne zamiary Moskwy szły w kierunku zbliżenia do RFN i wyłączenia Niemiec ze wspólnoty europejskiej za ewentualną cenę zjednoczenia obu państw niemieckich. Taką politykę wschodnią (Ostpolitik) mieli rzeczywiście podjąć w kilka lat później, po dojściu do władzy, socjaldemokraci niemieccy z kanclerzem Willym Brandtem na czele. Traktat między RFN a ZSRR, podpisany przez Brandta w Moskwie w 1970 r., uznający odprężenie i aktualną sytuację polityczną w Europie za stan normalny, był wydarzeniem wielkiej wagi dla całej zimnej wojny. Traktat z Polską zawarty w tymże 1970 r. uznawał granicę na Odrze i Nysie. W sumie można dziś przyjąć, jak sądzi Soutou, że Ostpolitik, budząca w tamtych czasach wiele wątpliwości, miała ogromne znaczenie dla przemian w sytuacji międzynarodowej. Natychmiast po wycofaniu się Moskwy z obecności wojskowej na Kubie prezydent Kennedy zaproponował Chruszczowowi podjęcie rozmów na temat broni atomowych i ich zastosowania. Prezydent USA miał przygotowane rozpoznanie na temat straszliwych skutków bombardowań atomowych, stąd też położył szczególny nacisk na panowanie nad uzbrojeniem arms control. Widział wagę regularnej współpracy amerykańsko-sowieckiej w tym zakresie. Z czasem inicjatywa ta doprowadziła do układów w sprawach atomowych (od 1963 r.). Dialog dwóch potęg atomowych stawał się dla Moskwy coraz ważniejszy. Ostateczne zerwanie z Chinami w 1963 r. miało swe szczególne przyczyny w tym znaczeniu Waszyngtonu dla Moskwy. Jednym z wyraźnych przejawów zmieniającej się od lat 60. atmosfery zimnej wojny w Europie była postawa Kościoła katolickiego. Dla papieża Jana XXIII otwarcie na Wschód, na prawosławie i Rosję, było sprawą zasadniczą. Na Soborze Watykańskim II po żywych debatach zdecydowano nie potępiać komunizmu. Wysłannik Watykanu, biskup Casaroli (sekretarz stanu za Jana Pawła II, 1979-1990), rozpoczął serię wizyt w krajach obozu sowieckiego. Ale napięć oczywiście nie brakowało. Wydarzenia w Czechosłowacji w 1968 r. i najazd wojsk Układu Warszawskiego odbiły się szerokim echem w świecie, podważając m.in. przekonania wszystkich, którzy wierzyli w możliwość przekształcenia komunizmu w socja-
Georges-Henri Soutou i jego historia zimnej wojny wojny pięćdziesięcioletniej 1943-1990 19 lizm z ludzką twarzą. Prestiż ZSRR w opinii zachodniej, tak istotny od 1945 r., uległ osłabieniu. Interwencję zbrojną uzasadniała doktryna Breżniewa o konieczności działania, gdy socjalizm w kraju socjalistycznym, jak Czechosłowacja, jest zagrożony. Konferencja w Helsinkach w 1975 roku Konferencja w Helsinkach 33 krajów europejskich oraz USA i Kanady stanowiła niewątpliwie bardzo ważny etap zimnej wojny. Po raz pierwszy od dawna w tego typu konferencji bardzo czynnie uczestniczyli przedstawiciele Watykanu. Eksperci konferencji poświęconej bezpieczeństwu i współpracy w Europie podjęli prace w Genewie od lipca 1973 r. Przywódcy krajów spotkali się w Helsinkach w dniach 30 lipca 1 sierpnia 1975 r. w celu podpisania aktu końcowego. Uchwały końcowe dotyczyły trzech tematów zwanych koszykami. W grę wchodziły problemy polityki i bezpieczeństwa, sprawy gospodarcze, prawa ludzi, wolność krążenia idei i ludzi. Moskwa za szczególny sukces uznała potwierdzenie istniejących granic, natomiast Zachód stoczył ostrą walkę o trzeci koszyk z wolnościami. Wydaje się, że strona sowiecka dostrzegła wagę tego koszyka, dopiero gdy zorientowała się, co on znaczy dla ludzi i ruchów opozycyjnych. W akcie końcowym znalazły się wyraźnie formułowane zasady nowego porządku europejskiego, wolnych demokracji liberalnych. Nazwano je Dekalogiem. W jakimś stopniu wytyczały one program, który był realizowany po 1990 r. Ówczesna opinia widziała w Helsinkach głównie sukces strony sowieckiej. Dzisiaj, jak przyjmuje Soutou, w tej konferencji widzimy pierwszy wstrząs systemu sowieckiego w Europie. Jednak na razie zimna wojna w pełni trwała, a po 1975 r. na wielu odcinkach uległa nawet zaostrzeniu (m.in. ekspansja radziecka w Azji (Afganistan) i Afryce). Zaczęto mówić o nowej zimnej wojnie. Nowa zimna wojna. Solidarność 1980/81 Potężny ruch Solidarności w Polsce w 1980/81 r., tak bardzo ważny dla losów zimnej wojny, zbiegł się z rosnącymi na wielu frontach napięciami, określanymi nawet współcześnie jako nowa zimna wojna. W grę wchodziły m.in. interwencja sowiecka w Afganistanie czy rewolucja w Iranie. W wolnej Europie spory o umieszczenie w Niemczech amerykańskiej broni atomowej dzieliły przez lata społeczeństwa i rządy atlantyckiej wspólnoty, na co tak liczyła Moskwa. Istotne znaczenie miała zmiana postawy USA po kilkunastu latach ostrożnej koegzystencji. Łączyła się ona z prezydenturą Jamesa
20 Jerzy Kłoczowski Cartera (1977-1981). Nowa polityka była ostrożna, ale zarazem dużo bardziej zdecydowana wobec Sowietów. Z czasem coraz większą rolę w ustalaniu tej polityki odgrywał doradca prezydenta, Zbigniew Brzeziński. Jak podkreśla Soutou, po wyborze Jana Pawła II w 1978 r., który tyle znaczył dla Polski w szczególności, ale generalnie dla całej Europy Wschodniej, Carter ustanowił więzy bezpośrednie i sekretne z Watykanem. Wymienił z nowym papieżem około 40 listów, traktujących m.in. o problemach praw ludzi, Europie Wschodniej, Bliskim Wschodzie, penetracji sowiecko-kubańskiej w Afryce (La guerre..., s. 591). Za radą Brzezińskiego Carter wzmógł audycje informacyjne kierowane do społeczeństwa w obozie sowieckim (stacje radiowe itd.). Obok popierania różnych form opozycji, rozwinięta też została po raz pierwszy zgodnie z planem Brzezińskiego akcja wspierania praw mniejszości narodowych w ZSRR, od Ukrainy poczynając. Działania prezydenta szły w parze z głębokimi zmianami w politycznej opinii amerykańskiej w kierunku poważnego i szerszego traktowania całej problematyki sowieckiej. Polityka amerykańska i sprawa polska W ciągu 1980 r. administracja Cartera nabrała pełnego przekonania, że militarne postępy sowieckie od lat 60. prowadziły do ekspansji geopolitycznej. W poprzednich latach kryzysy w USA (wojna w Wietnamie i afera Watergate) wstrząsnęły krajem, rzutując także na politykę wobec ZSRR. Na Zachodzie europejskim, z wyjątkami, nie zdawano sobie sprawy z pogłębiającego się kryzysu w ZSRR i demokracjach ludowych. Ale w opinii politycznej USA narastało zrozumienie dla potrzeb zbrojnych i wagi sił militarnych. Zmieniał się przy tym charakter zimnej wojny. Przed Carterem (w czasach prezydenta Nixona i jego doradcy Kissingera) akcentowany był konflikt dwóch potężnych mocarstw, teraz podkreślano coraz mocniej totalitaryzm komunistyczny, ideologiczne aspekty zimnej wojny. Równolegle w opiniach intelektualnych europejskiego Zachodu narastał silny nurt krytyczny wobec totalitarnego komunizmu (we Francji Raymond Aron czy Alain Besançon). Wybór w listopadzie 1980 r. Ronalda Reagana na prezydenta USA był przykładem zwycięstwa w szerokiej skali społeczeństwa amerykańskiego nowej linii postępowania wobec ZSRR. Strona sowiecka, a później także rosyjska historiografia, widziała w polityce Cartera i Reagana źródło nowej zimnej wojny, ale oczywiście w perspektywie nowej sytuacji świata po 1990/91 r. cała sprawa wygląda zupełnie inaczej.
Georges-Henri Soutou i jego historia zimnej wojny wojny pięćdziesięcioletniej 1943-1990 21 Dla historii polskiej Solidarności lat 1980-1990 ogromne znaczenie miały przemiany polityczne w świecie atlantyckim, zwycięstwa liberalnych demokracji i programu partii socjalistycznych, bliskich niekiedy z różnych powodów finlandyzacji Europy Zachodniej, zgodnie ze strategią sowiecką. Obok zwycięstwa Reagana istotne było zwycięstwo Margaret Thatcher w Wielkiej Brytanii (1979) i Helmuta Kohla z demokracji chrześcijańskiej w Niemczech (1982). Polityka prezydenta Reagana (1981-1985 i druga kadencja w latach 1985-1989), różnie interpretowana w historiografii, oceniana jest przez Soutou z dużym uznaniem jako pierwsza od dawna prawdziwa strategia USA wobec sowieckiego komunizmu. W strategii tej w grę wchodziło niedopuszczenie do wojny atomowej (stąd rozmowy z Moskwą i próby układów), doprowadzenie poprzez wyścig zbrojeń do pogłębienia katastrofy ekonomicznej w ZSRR i wreszcie daleko idące wsparcie w Polsce ruchu Solidarności celem rozbicia wewnętrznego komunizmu, co będzie miało wpływ na cały obóz komunistyczny. Nie ma wątpliwości, że konsekwentna realizacja tego programu oczywiście nieujawnionego publicznie miała fundamentalne znaczenie dla końca zimnej wojny i klęski komunizmu w Europie. Reagan, podobnie jak Carter, utrzymywał bardzo bliskie stosunki z Watykanem. 7 czerwca 1982 r. spotkał się w Watykanie z Janem Pawłem II i przedstawił papieżowi założenia swej polityki oraz decyzje dotyczące wsparcia Polski i Solidarności. Michaił Gorbaczow i idea wspólnego domu europejskiego Inne fundamentalne czynniki ostatnich lat zimnej wojny to oczywiście rola Związku Radzieckiego i sekretarza generalnego jego partii komunistycznej od 1985 r., Michaiła Gorbaczowa, oraz postawy i działania ruchów społecznych, opozycyjnych, w bloku sowieckim. Soutou obszernie charakteryzuje programy reformatorskie Gorbaczowa. W wielu punktach formułowano je powoli w ZSRR, zwłaszcza po śmierci Stalina. Istotnego znaczenia nabrały od 1988 r., gdy nie bez trudności zaczęły być wprowadzane w życie. Punktem wyjścia był bardzo głęboki i wielostronny kryzys w Związku Radzieckim i całym obozie, który domagał się autentycznych i głębokich reform. Katastrofa w Czarnobylu w kwietniu 1986 r. i jej skutki stały się jakby symbolem generalnego kryzysu. Uświadamiano sobie coraz wyraźniej, że utrzymanie potęgi ZSRR wymaga modernizacji ekonomii, co nie będzie możliwe bez pomocy Zachodu. Ale ta pomoc będzie możliwa tylko w warunkach pełnego odprężenia i daleko idącego rozbrojenia, przyjaznej atmosfery
22 Jerzy Kłoczowski międzynarodowej. Wymaga to także głębokiej reformy komunizmu w kierunku zbliżenia do socjalizmu demokratycznego. Plany Gorbaczowa wyrażała najpełniej jego idea wspólnego domu europejskiego od Atlantyku do Uralu. Był to też program polityczny zakładający w szczególności bliską współpracę zreformowanego komunizmu (z ludzką twarzą) i socjalizmu demokratycznego. W głośnym przemówieniu w Strasburgu w Radzie Europy 6 lipca 1989 r. Gorbaczow z naciskiem podkreślał przynależność ZSRR do Europy i wizję przyjacielskiej Europy wolnych państw, w których nie będzie obcych wojsk, prawa ludzkie będą w pełni przestrzegane i będzie kwitła współpraca kulturalna dla walki z pseudokulturą handlową obcą Europie. Idea wspólnego domu, którą Gorbaczow zaczął głosić od swej wizyty we Francji w 1985 r., spotykała się z coraz lepszym przyjęciem na Zachodzie, m.in. w Anglii i Niemczech. Rosły tam prestiż i daleko idące uznanie dla Gorbaczowa. Osobną kartę stanowiły relacje z USA prezydenta Reagana, ale i tu prowadzono rozmowy i w grę wchodziły poważne układy dotyczące broni atomowych. Nowy prezydent od stycznia 1989 r., George Bush, początkowo niezbyt ufający Gorbaczowowi, zmienił jednak zdanie. Zadecydowały o tym dwa wydarzenia. W przemówieniu w ONZ w grudniu 1988 r. Gorbaczow oznajmił o redukcji armii sowieckiej o 500 tysięcy żołnierzy. Połowa dotyczyła wojsk na zachód od Uralu. Było to pierwsze tego typu posunięcie w zimnej wojnie. Drugie wydarzenie to ugoda w Polsce w kwietniu 1989 r. między rządem a Solidarnością, co przyjęto w USA jako zbliżający się koniec komunizmu w Polsce i Europie Wschodniej. Bush podjął decyzję o poważnym zaangażowaniu się USA w sprawy europejskie, m.in. wobec wspólnego domu europejskiego. Wiosną 1989 r. w Waszyngtonie przewidywano, że w ciągu najbliższych dwóch-trzech lat komuniści podzielą się władzą z opozycją w Polsce i na Węgrzech, później zaś będą usuwani z rządu w obu tych krajach i następnych. Ważnym czynnikiem stało się zbliżenie Busha do Niemiec Kohla, co miało bardzo zaważyć na końcu zimnej wojny. W ciągu 1988 r. i połowie 1989 wypowiedzi publiczne Gorbaczowa szły nieraz daleko w odrzuceniu dotychczasowych norm komunistycznego porządku. 14 marca 1988 r. w Belgradzie przekreślił on doktrynę Breżniewa, podnosząc niezależność partii komunistycznej w każdym kraju. W grudniu tegoż roku w ONZ mówił o odejściu od ideologii w stosunkach międzynarodowych, by budować światową wspólnotę państw prawa.
Georges-Henri Soutou i jego historia zimnej wojny wojny pięćdziesięcioletniej 1943-1990 23 Rok 1989 w Europie Środkowo-Wschodniej Liberalizacja w krajach Europy Środkowo-Wschodniej stała się problemem najważniejszym. Soutou wskazuje na złożoność tego zjawiska także w kontekście całej gry Gorbaczowa. Prawie we wszystkich przypadkach pierwsze impulsy wychodziły z Moskwy (La guerre..., s. 700). Ale nie chodziło o rzeczywistą zmianę władzy. W nowych formach władza powinna zostać w rękach ludzi związanych z Moskwą. Z drugiej strony, Zachodowi trzeba było pokazać, że jest to droga do w pełni demokratycznego domu wspólnego Europejczyka. Gorbaczow musiał się liczyć z opozycją konserwatywną w centralnych władzach w Moskwie. W każdym kraju liberalizacja w tej bardzo złożonej sytuacji wyglądała nieco inaczej. W Rumunii komuniści, w cudzysłowie reformowani, zamordowali dotychczasowego przywódcę i utrzymali władzę wraz z całym systemem. Na Węgrzech inicjatywę przejęła rzeczywiście reformująca się partia. Wyjątkowa droga Polski, otwarta niejako po wizycie Gorbaczowa w lipcu 1988 r., wyglądała zupełnie inaczej dzięki sile opozycji, z niezależnym Kościołem włącznie. Wybory w czerwcu 1989 r. (faktycznie plebiscyt) przyniosły katastrofalną klęskę partii komunistycznej. Wraz z nastaniem rządu Mazowieckiego komuniści utracili władzę w kraju. Problem NRD, gdzie 9 listopada 1989 r. tłumy rozbiły mur dzielący miasto, okazał się w rzeczywistości szczególnie trudny. Związany był z losami całych Niemiec, co w najwyższym stopniu interesowało Gorbaczowa i ZSRR. Ogromne wojskowe siły sowieckie stacjonowały w dalszym ciągu w NRD. Cały złożony proces liberalizacji Europy Środkowo-Wschodniej odbywał się w warunkach obaw przed interwencją sowiecką, jak to miało miejsce wcześniej na Węgrzech i w Czechosłowacji. Wiemy dziś, że dokładnie 9 listopada 1989 r. gdy padł mur w Berlinie zwołano w Moskwie duże spotkanie najwyższych władz, na którym góra wojskowa żądała interwencji wojskowej w NRD. Gorbaczow nie zgodził się, co niewątpliwie stanowi jego szczególną zasługę i świadczy o tym, że całą propozycję wspólnego domu brał na serio. Nie ma najmniejszej wątpliwości, że sowieckie siły wojskowe stacjonujące w NRD, a także w Polsce były w stanie przywrócić stary porządek nie tylko w NRD, ale w całej Europie Środkowo-Wschodniej. Zachód nie stawiałby oczywiście przeszkód w sensie wojskowym, ale byłoby to zarazem katastrofą planów Gorbaczowa.
24 Jerzy Kłoczowski Pokojowy koniec zimnej wojny Sprawy uregulowane zostały w 1990 r. drogą rozmów dyplomatycznych. W dniach 1-2 grudnia 1989 r. doszło na Malcie do rozmów Gorbaczowa i Busha. Spotkanie doprowadziło do tak poważnego zbliżenia stanowisk obu stron i ukazania dalszych dróg do konkretnych rozwiązań, że Soutou skłonny jest uważać konferencję maltańską za koniec zimnej wojny. Obietnice ogromnej pomocy amerykańskiej dla ZSRR i ustępstwa Gorbaczowa, zgoda na rozwiązanie problemu niemieckiego przygotowały solidny grunt pod nowy porządek europejski bez eliminacji USA. Zgoda Gorbaczowa na zjednoczenie Niemiec była dla niego szczególnie trudna również ze względu na opozycję we własnym kraju, z którą musiał się liczyć. Ale także w krajach zachodnich opory były poważne. W długich pertraktacjach nawiązano do traktatu w Poczdamie z 1945 r. Cztery zwycięskie mocarstwa (ZSRR, USA, Wielka Brytania oraz Francja) zawarły traktat z dwoma państwami niemieckimi (RFN i NRD) tworzącymi odtąd państwo. Traktat 4+2 podpisany został 12 września 1990 r. Granice Niemiec ustalono zgodnie z postanowieniami z Poczdamu, a więc na Odrze i Nysie. Jakby uzupełnieniem traktatu było wypłacenie Sowietom przez Niemcy olbrzymich sum (ok. 40 miliardów marek) w zamian za wycofanie wojsk sowieckich. Sukces Gorbaczowa w Europie 1990/91 Trzeba pamiętać, że do końca 1990 r. i w pierwszej połowie 1991 Gorbaczow kontynuował swą politykę europejską, odnosząc niemałe sukcesy. Był to krótki okres, w którym ZSRR miał najlepsze w swej historii stosunki z krajami europejskimi. Konferencja europejska w Paryżu w listopadzie 1990 r. przyniosła szereg uchwał bliskich koncepcjom Gorbaczowa. Aktualna stała się sprawa pomocy najbogatszych potęg finansowych dla ZSRR. Wizyty Gorbaczowa prowadziły do zawarcia traktatów z szeregiem państw, między innymi z Hiszpanią, Francją, Niemcami, Włochami, Turcją, Grecją. W ramach integracji europejskiej myślano w Moskwie o odrębnym związku z krajami skandynawskimi, bałtyckimi i środkowo-wschodnimi. Taki związek u boku Unii Europejskiej zapewniał Rosji mocną pozycję. Państwa zachodnie życzliwie na ogół traktowały poczynania Gorbaczowa, bały się też rozpadu jego państwa, nie znając i nie rozumiejąc narastających aspiracji narodów wchodzących w skład Związku Radzieckiego.
Georges-Henri Soutou i jego historia zimnej wojny wojny pięćdziesięcioletniej 1943-1990 25 Rozpad Związku Radzieckiego Wydaje się, że Gorbaczow, Rosjanin zaangażowany w sprawy międzynarodowe, nie doceniał narastających gwałtownie w ZSRR problemów narodowych. Istniały one oczywiście w wieloetnicznym Związku Radzieckim, ale przemiany w latach Gorbaczowa wzmogły bardzo poważnie siłę i organizację narodów domagających się cesarstwa i coraz częściej i wyraźniej pełnej niepodległości. Dotyczyło to także dwóch największych narodów w Związku, Rosjan i Ukraińców. Katastrofa i rozpad ZSRR w drugiej połowie 1991 r. kończyły ostatecznie zimną wojnę w sposób dla wielu nieoczekiwany. Pokojowy rozpad mocarstwa, które w początkach zimnej wojny tak zdecydowanie dominowało w Europie, zasługuje niewątpliwie na pogłębione analizy jeszcze w ramach tej pięćdziesięcioletniej wojny europejsko- światowej. Dobre wprowadzenie w złożoną problematykę narodów w ZSRR aż do rozpadu w 1991 r. daje H. Carrère d Encausse, L empire d Eurasie, Paris, Fayard 2005.
Georges-Henri Soutou O Polsce Powstanie warszawskie 1944 roku 1 Bitwa warszawska (powstanie) 1944 r. pierwsza gorąca bitwa światowej zimnej wojny Tekst G.-H. Soutou, który publikujemy w tym miejscu w polskim tłumaczeniu, stanowi wstęp do tomu materiałów z polsko- francuskiej konferencji, która odbyła się w Paryżu na Sorbonie 9 października 2000 r. Tom pod redakcją Alexandry Viatteau ukazał się w 2003 r. pod tytułem L Insurrection de Varsovie. La Bataille de 1944 (Presses de l Université Paris-Sorbonne). Publikacja zawiera referaty polskich i francuskich uczestników konferencji. Są to kolejno: Roman Michałowski, Alexandra Viatteau, Władysław Bartoszewski (w 2000 r. minister spraw zagranicznych RP), Georges Mond, Jerzy Kłoczowski, Tomasz Szarota, Alexandra Viatteau (po raz drugi), Jan Nowak-Jeziorański, Alexandra Viatteau (po raz trzeci), René Rémond (Akademia Francuska), Jean-François Revel (Akademia Francuska) i Alexandra Viatteau (po raz czwarty). Teksty polskie dotyczą różnych aspektów bitwy warszawskiej (Soutou woli określenie bitwa niż powstanie czy insurekcja, ponieważ w jego oczach większe znaczenie mają wydarzenia. W polskiej tradycji sprawa wygląda inaczej). Bitwę 1944 r. porównuje się m.in. z powstaniem w getcie warszawskim 1943 r., bitwą warszawską 1920 r. i powstaniem w Paryżu w 1944 r. Dwa ważne referaty członków Akademii Francuskiej dotyczą wyjątkowo powolnego odkrywania prawdy o warszawskiej bitwie powstaniu 1944 r., oraz szerszego znaczenia tego wydarzenia. Jean-François Revel (Dlaczego nieznajomość i blokada dotycząca powstania G.-H. Soutou, Préface, w: L Insurrection de Varsovie. La Bataille de 1944, red. A. Viatteau, Presses de l Université Paris-Sorbonne 2003, s. 13-22.
28 Georges-Henri Soutou warszawskiego w nauczaniu i informacji?) przedstawia sprawy w szerokim kontekście nadzwyczajnej skuteczności systemu propagandy krajów komunistycznych (s. 108) i zaślepienia Zachodu. René Rémond, wybitny historyk, bardzo szanowany we Francji zmarły już niestety nasz przyjaciel podkreśla, jak w miarę bardzo powolnego odkrywania prawdy o powstaniu warszawskim rośnie znaczenie tego wydarzenia w kontekście europejskim. Wiele można oczekiwać, uważa Rémond, od dalszych badań i debat po upadku reżimu sowieckiego. W skali europejskiej kluczowy problem stanowi decyzja Stalina zatrzymania frontu sowieckiego wobec powstania na kilka miesięcy. Powstaje też pytanie, czy w wyniku tej decyzji nie doszło do spotkania armii sowieckiej i aliantów zachodnich nad Renem, co miałoby oczywiście wyjątkowe znaczenie dla przyszłości Europy. Pytania te, podobnie jak wiele innych (np. powody, dla których Związek Radziecki nie interweniował zbrojnie w Polsce w 1956 czy 1980 r.), stoją jeszcze przed nami. Niewykluczone, podkreśla Rémond, że raz jeszcze Polska odegrała w 1944 r. rolę przedmurza europejskiej wolności (s. 104). Czy zniszczenie wolnej Polski (rękami niemieckimi) pyta nas francuski historyk miało dla Stalina taką cenę, że podporządkował jej decyzję dotyczącą frontu niemieckiego? Jerzy Kłoczowski Bitwa o Warszawę trwała od 1 sierpnia do 5 października 1944 r. Badania i świadectwa zebrane w tej publikacji ukazują wagę owych dwóch bohaterskich miesięcy zarówno dla historii II wojny światowej, jak i dla Europy po 1945 r. oraz dla zimnej wojny. Bitwa ta miała miejsce na pograniczu dwóch epok, których złożone więzy są wciąż przedmiotem otwartej refleksji o kapitalnym znaczeniu dla historii Polski i Europy, jak również podstawą badań porównawczych obu wielkich totalitaryzmów XX w. Raczej bitwa o Warszawę aniżeli powstanie warszawskie. Jednym z celów tej książki jest wykazanie, że nie mamy tu do czynienia z nagłym i spontanicznym zrywem, ale z planowaną bitwą, przygotowaną, mającą swoje znaczenie w generalnej strategii wojennej, a także w strategii rządu polskiego na uchodźstwie w Londynie i jego zbrojnego ramienia, Armii Krajowej. Badania historyków oraz wspomnienia uczestników wydarzeń (niektórzy z autorów niniejszych artykułów są jednocześnie i świadkami, i historykami) zgadzają się w tej zasadniczej kwestii. Bitwa o Warszawę również dlatego, że w historycznej pamięci Polaków powstanie 1944 r. nie przypomina poprzednich zrywów rewo-
O Polsce 29 lucyjnych (odmiennie niż Paryż w sierpniu 1944 r., który nasuwa na myśl Komunę Paryską, czy też najważniejsze daty rewolucji, począwszy od 1789 r.), lecz raczej walki narodowe prowadzone pod Warszawą przeciwko obcokrajowcom: w 1863 r. przeciw Rosjanom; w 1920 r. przeciw bolszewikom; oraz w 1939 r. podczas inwazji niemieckiej (które to wydarzenie jest zbyt mało znane). Na polskiej ziemi, której każdy metr kwadratowy jest przesiąknięty tragedią dziejową, Warszawa zajmuje miejsce miasta prawdziwie stołecznego. Dlaczego wybuchła bitwa o Warszawę? Przede wszystkim dlatego, że była wpisana w plany militarne rządu polskiego w Londynie już od 1940 r.: chodziło o podkreślenie, pomimo klęski w 1939 r., roli Polski w wojnie. To pragnienie nasila się w roku 1943, kiedy Polacy w Londynie zdają sobie sprawę, że Anglikom staje się bliski generał Michajlović, reprezentujący w Serbii królewski rząd jugosłowiański na uchodźstwie, który, licząc już na zwycięstwo sprzymierzonych, coraz częściej obracał siły przeciw partyzantom komunistycznym Tito niż przeciw Niemcom. To, że sytuacja w Jugosławii była bardziej skomplikowana niż owa karykaturalna wizja, że Tito był pierwszym, który prowadził, obok wojny narodowej, wewnętrzną walkę polityczną w celu przygotowania podwalin pod powojenny ustrój komunistyczny, jest tu nieistotne: Polacy zdawali sobie sprawę z reakcji rządu brytyjskiego, z tego, że od 1943 r. popierał on Tito. Przekaz był jasny: należało do głębi zaangażować się w walkę przeciw Niemcom, za cenę każdego ryzyka, żeby po zakończeniu wojny zyskać uznanie w oczach aliantów jako pełnoprawny partner. Rząd polski na uchodźstwie w Londynie musiał więc mieć się na baczności nie tylko przed Stalinem, wbrew powszechnej opinii, ale też przed zachodnimi aliantami, i to dużo wcześniej nim doszło do konferencji w Jałcie. Przypomnijmy, że podczas swojej wizyty w Moskwie w grudniu 1941 r. Antony Eden zadeklarował gotowość do uznania zdobyczy sowieckich od 1939 r., a w szczególności linii Curzona jako granicy radziecko-polskiej. Roosevelt jednak nie poparł linii londyńskiej, z zasady odrzucając układy terytorialne zawierane bez zgody zainteresowanych narodów. Jednak konferencja Wielkiej Trójki w Teheranie w grudniu 1943 r. zdecydowała się przychylić do żądań Stalina, który w ten sposób zatwierdził, wobec nowych partnerów, zdobycze z okresu swego sojuszu z Hitlerem w latach 1939-1940. Zabrakło, oczywiście, porozumienia pisemnego. Churchill uznał linię Curzona jako granicę pomiędzy Polską a ZSRR na mocy ustnego porozumienia. Niemniej jednak było to ze strony angielskiej definitywne zaangażowanie, a nie tylko deklaracja woli.