Pijet-Migoń E., 2007, Rozwój lotniska pasażerskiego we Wrocławiu jako przykład zmian w infrastrukturze transportowej implikacje dla rozwoju turystyki. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 466, Ekonomiczne Problemy Turystyki, nr 9, s. 223-228. ROZWÓJ LOTNISKA PASAŻERSKIEGO WE WROCŁAWIU JAKO PRZYKŁAD ZMIAN W INFRASTRUKTURZE TRANSPORTOWEJ IMPLIKACJE DLA ROZWOJU TURYSTYKI Wprowadzenie Transport odgrywał zawsze kluczową rolę w funkcjonowaniu państw, regionów i miejscowości. Z rozwojem transportu i jego rosnącą dostępnością, także cenową, był również związany rozwój turystyki. Przykładowo, uznawany za pioniera turystyki masowej Thomas Cook zorganizował pierwszą wycieczkę dla grupy ponad 500 osób specjalnie wynajętym pociągiem. Późniejszy rozwój kolei przyczynił się do zwiększenia popularności wielu miejscowości wypoczynkowych i uzdrowiskowych, natomiast wzrost dostępności transportu samochodowego spowodował rozwój turystyki indywidualnej. Zastosowanie samolotów szerokokadłubowych w lotnictwie pasażerskim spowodowało obniżenie cen podróży i zapoczątkowało ekspansję turystyki czarterowej, modę na turystykę typu 3S (sun, sand, sea) i umożliwiło odbywanie dalekich egzotycznych podróży w stosunkowo krótkim czasie (Alejziak 2000). Masowe powstawanie pod koniec XX w. przedsiębiorstw lotniczych typu niskokosztowego przyczyniło się do dalszego rozwoju turystyki, powodując że turystyka lotnicza straciła elitarny charakter i jest cenowo dostępna praktycznie dla wszystkich (Creaton 2004). Mówi się nawet o demokratyzacji pasażerskich podróży lotniczych. Zadaniem artykułu jest pokazanie na przykładzie lotniska pasażerskiego we Wrocławiu jak zmieniało się znaczenie i funkcje lotnisk regionalnych w Polsce i jak obecne zmiany w infrastrukturze transportu lotniczego mogą przyczynić się do rozwoju turystyki. Historia portu lotniczego we Wrocławiu Pierwsze lotnisko we Wrocławiu zostało zlokalizowane na zachód od miasta, na osuszonych i zniwelowanych terenach wsi Klein Gandau, nazwanej po 1945 r. Gądów Mały. Za początek funkcjonowania lotniska uznaje się rok 1910. Lotnisko było pierwotnie przeznaczone dla aeroklubu i wojska, a w okresie międzywojennym na Gądowie działały zakłady Junkersa. 31 stycznia 1926 dokonano otwarcia budynku lotniczego. Gądów Mały stał się przed II wojną światową znaczącym portem lotniczym, dysponującym pasem startowym o 1
długości 1250 m. W 1929 r. Wrocław miał bezpośrednie połączenia z Berlinem, Warszawą, Dreznem, Gliwicami, Halle, Jelenią Górą, Lipskiem, Pragą i Szczecinem. Loty do Jeleniej Góry łączono z widokowym przelotem nad Karkonoszami, co było wyjątkową atrakcją turystyczną (Chądzyński 2006). W latach 30. XX w. podjęto budowę drugiego lotniska we Wrocławiu na Strachowicach, które miało pełnić funkcje wojskowe. Po wybuchu II wojny światowej port lotniczy we Wrocławiu został zamknięty dla lotnictwa cywilnego, a nadzór nad nim przejęło Luftwaffe. W czasie oblężenia Wrocławia w 1945 r. osiedle Gądów wraz z lotniskiem uległo prawie całkowitemu zniszczeniu. Po wojnie przez krótki czas ruch pasażerski odbywał się z lotniska Starachowice, które było obsługiwane w ramach okrężnego połączenia Warszawa Łódź Poznań Wrocław Katowice Łódź Warszawa. Wiosną 1946 r. lotnisko cywilne zostało ponownie przeniesione na Gądów Mały, a loty krajowe Wrocław Warszawa z międzylądowaniem w Łodzi oraz Poznań Wrocław - Katowice odbywały się z niego do 1958 r. W latach 1952-1953 powiększono i zmodernizowano lotnisko na Strachowicach, budując między innymi betonowy pas startowy. Lotnisko na Gądowie stało się wyłącznie lotniskiem sportowym, a jego gospodarzem do 1979 r. był wrocławski Aeroklub. W 1979 r. zapadła decyzja o likwidacji tego lotniska, w związku z rozbudową osiedla mieszkaniowego. Lotnisko Wrocław Strachowice w latach 1958-1991 obsługiwało wyłącznie rejsy krajowe (połączenia z Warszawą, Gdańskiem, Koszalinem, Krakowem, Rzeszowem i Szczecinem, część obsługiwana sezonowo). Rok 1992 był dla wrocławskiego lotniska początkiem znaczących zmian powstała spółka akcyjna Port Lotniczy Wrocław. W tym samym roku z wrocławskiego lotniska po raz pierwszy odbywały się wakacyjne przeloty czarterowe do Izmiru w Turcji. W styczniu 1993 zostało uruchomione pierwsze międzynarodowe regularne połączenie Wrocław Frankfurt, obsługiwane przez niemiecką linię Eurowings, a w kilka miesięcy później Polskie Linie Lotnicze LOT uruchomiły połączenie do Düsseldorfu. W kolejnym roku sieć połączeń uzupełniła trasa do Wiednia (obsługiwana przez Austrian Airlines, zawieszona w 2001) i Kopenhagi (obsługiwana przez SAS). Rozbudowywany został terminal pasażerski i terminal cargo, zainstalowany został nowy system meteorologiczny, została zbudowana nowa wieża kontroli lotów. W listopadzie 1999 Wrocław uzyskał kolejne połączenie, tym razem niemieckie linie lotnicze Lufthansa, rozpoczęły operacje na trasie Monachium Wrocław. Połączenia międzynarodowe z Wrocławia miały w tym okresie głównie charakter połączeń biznesowych i częściowo odciążyły połączenie Wrocław Warszawa w ruchu tranzytowym. 2
Nadzieje na dalszy rozwój lotniska wrocławskiego, podobnie jak i innych lotnisk regionalnych w Polsce, wiązano z wejściem do Unii Europejskiej i zmianą przepisów dotyczących pasażerskiego ruchu lotniczego (Grzywacz i in. 2003). Polska, tak jak pozostałe państwa członkowskie, musiała zaakceptować tzw. politykę otwartego nieba, zakładającą że przewoźnik posiadający zezwolenie na działalność w kraju Unii może obsługiwać dowolną trasę łączącą miasta unijne (Ruciński 2006). Również we Wrocławiu oczekiwano wejścia przewoźników niskokosztowych (tzw. tanich linii lotniczych), które z założenia wybierają tańsze lotniska regionalne i rezygnują z dowożenia pasażerów do lotnisk typu hub, oferując w zamian siatkę połączeń opartą na zasadzie przewozu z punku do punktu. Dla linii niskokosztowych rynki nowych państw członkowskich były szansą dalszej ekspansji. Pierwszym przewoźnikiem niskokosztowym, który rozpoczął obsługę połączeń z Wrocławia była rodzima Air Polonia, która miała również we Wrocławiu swoją siedzibę. Początkowo obsługiwała ona połączenia krajowe, a w kwietniu 2004 zainicjowała połączenia z Paryżem, które jednak zostały zawieszone w październiku 2004, na dwa miesiące przed bankructwem przewoźnika. W marcu 2005 do Wrocławia, jako pierwszego miasta w Polsce, zaczęły latać z londyńskiego lotniska Stansted samoloty największego europejskiego przewoźnika niskokosztowego Ryanair. W grudniu 2005 do grona przewoźników niskokosztowych, oferujących loty z Wrocławia dołączył Centralwings, proponując loty do Dublina i Mediolanu (połączenie zawieszone wiosną 2006). W roku 2006 Ryanair znacząco rozbudował siatkę połączeń z Wrocławia, dodając Dublin, Glasgow, Liverpool, Nottingham i Shannon, a następnie także Frankfurt Hahn i Mediolan. Operacje z Wrocławia rozpoczął także węgierski przewoźnik niskokosztowy Wizzair, oferując połączenia do Dortmundu. Przez kilka miesięcy funkcjonowało także połączenie do Sztokholmu liniami Norwegian, ale ze względu na małe obłożenie rejsów ten kierunek został zawieszony. Aktualnie (marzec 2007) wrocławskie lotnisko oprócz połączeń krajowych (obsługiwanych nie tylko przez LOT, ale również przez firmę Direct Fly) obsługuje regularne połączenia do 13 miast europejskich. Na mapie połączeń znalazły się: Cork, Dortmund, Dublin, Frankfurt (lotnisko główne i Hahn), Glasgow, Kopenhaga, Liverpool, Londyn (lotnisko Stansted i Gatwick), Mediolan Bergamo, Monachium, Rzym i Shannon. Liczba pasażerów korzystających z lotniska we Wrocławiu 3
Wraz ze wzrostem liczby połączeń i liczby operacji lotniczych rosła liczba pasażerów korzystających z wrocławskiego lotniska (rys. 1). W 1993 r., gdy zapoczątkowano regularne międzynarodowe połączenie do Wrocławia (na trasie Frankfurt Wrocław), liczba operacji lotniczych wyniosła 4526, a całkowity ruch pasażerski 81 366 osób (z czego liczba pasażerów w ruchu regularnym wyniosła 74 884, a w ruchu czarterowym 3820). Liczby te powoli rosły aż do 2001 r., osiągając w zakresie liczby operacji 12 476, a w całkowitym ruchu pasażerskim 247 537 osób (w ruchu regularnym 212 594, w ruchu czarterowym aż 24 569). W 2002 r. port lotniczy we Wrocławiu, podobnie jak pozostałe porty lotnicze w Polsce i cały sektor transportu lotniczego odnotował spadek przelotów i ilości pasażerów (Dziedzic 2006), co miało związek z kryzysem w światowym lotnictwie, obawą przed lataniem po zamachach terrorystycznych z 11 IX 2001 i bankructwem ówczesnych partnerów strategicznych LOT-u linii Swissair i Sabena. W 2003 r. sytuacja na rynku przewozów pasażerskich we Wrocławiu poprawiła się, ale wyraźny w wzrost (o 23,7%) miał miejsce dopiero w 2004 r., a więc w pierwszym roku przynależności Polski do Unii Europejskiej. W 2005 r. ilość operacji lotniczych wzrosła o 11,1%, natomiast wielkość ruchu pasażerskiego o 32,3%. Dysproporcja jest związana z wykorzystywaniem przez przewoźników niskokosztowych, którzy zaczęli obsługiwać ruch pasażerski z Wrocławia, znacznie większych maszyn (> 150 miejsc) niż przewoźnicy tradycyjni, którzy połączenia z Wrocławia traktują głównie jako połączenie dolotowe do centrów przesiadkowych. Przewoźnicy typu low cost korzystają z Boeingów (Ryanair, Centralwings) lub Airbusów (Wizzair). Rok 2006 okazał się rokiem wyjątkowym dla wrocławskiego lotniska ruch pasażerski przekroczył 860 tysięcy, co oznaczało wzrost o 86% w stosunku do 2005, a biorąc pod uwagę tylko ruch regularny wzrost wyniósł 98,4%. Aktualne kierunki połączeń Według rozkładu letniego 2007, port lotniczy we Wrocławiu będzie oferować 97 regularnych połączeń międzynarodowych tygodniowo, z czego 41 obsługiwanych przez linie tradycyjne (LOT 21, Lufthansa 14, Cimber 6) i 56 przez linie niskokosztowe (Ryanair 34, Centralwings 18, Wizzair 4). Połączenia krajowe będą wykonywane 77 razy w tygodniu, z czego LOT 67 i Direct Fly 10. Na mapie połączeń międzynarodowych dominują połączenia z miastami niemieckimi 43 połączenia w tygodniu (28 połączeń do Monachium, 11 do Frankfurtu i 4 do Dortmundu). Kolejne miejsce (27 połączeń) zajmują lotniska Wielkiej Brytanii (17 do Londynu, 4 do Nottingham, po 3 do Glasgow i Liverpoolu). 14 połączeń będzie oferowanych 4
do Irlandii (Dublin 8, Cork 3, Shannon 3), 7 do Włoch (Rzym i Mediolan) oraz 6 do Danii (Kopenhaga). Powyższy układ połączeń odzwierciedla powiązania ekonomiczne Dolnego Śląska, kierunki nowych wyjazdów zarobkowych, powiązania emigracyjne, ale określa również kierunki zainteresowań turystycznych. Duża ilość połączeń do Monachium wskazuje na dowozowy charakter połączenia do głownego, obok Frankfurtu, punktu przesiadkowego Lufthansy. Inny charakter mają połączenia do Londynu (na lotnisko Gatwick i Stansted), obsługiwane przez Ryanair i Centralwings. Połączenia te, zgodnie ze strategią tanich linii lotniczych latających od punktu do punktu mają charakter połączeń docelowych, a nie tranzytowych. Najwięcej kierunków 8 (Londyn Stansted, Dublin, Glasgow, Liverpool, Nottingham, Shannon, Mediolan i Frankfurt Hahn) oferuje Ryanair, wyraźnie zajmując pozycję lidera wśród linii niskokosztowych we Wrocławiu. Lotnisko we Wrocławiu na tle innych polskich portów regionalnych W okresie powojennym, do lat 90. XX w., lotnisko we Wrocławiu nie odgrywało większego znaczenia na polskim rynku przewozów pasażerskich, pełniąc rolę wyłącznie lotniska krajowego i ewentualnie dolotowego do polskiego hubu, jakim była i pozostaje Warszawa. W latach 1998-2000 było ono 5. lotniskiem w kraju pod względem obsłużonych pasażerów (po Warszawie, Krakowie, Gdańsku i Poznaniu dane na podstawie statystyk ULC), obsługując od 3,5 do 3,7% rynku polskich przewozów pasażerskich. W latach 2001-2003 sytuacja uległa niewielkiej zmianie. Liczba pasażerów odprawionych we wrocławskim lotnisku była większa niż w poznańskim i Wrocław przesunął się na 4. miejsce. Hierarchia portów lotniczych w Polsce zmieniła się po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej. W wyniku wejścia na rynek przewoźników niskokosztowych bardzo dynamicznie zaczęły rozwijać się porty regionalne. W 2000 r. lotnisko Okęcie miało aż 74,4% udziału w polskim rynku przewozów pasażerskich, w 2006 r. udział ten zmniejszył się do 52,73% (www.ulc.gov.pl) W 2005 r. najbardziej dynamicznie rozwijały się lotniska w Krakowie (94,77% wzrostu ruchu pasażerskiego w stosunku do 2004), Katowicach (86,85% wzrostu) i Gdańsku (46,16% wzrostu). Lotnisko w Katowicach przesunęło się na 3. miejsce w rankingu obsłużonych pasażerów. W tym okresie lotnisko we Wrocławiu notowało niższy wzrost 27,75% i dopiero w 2006 był on znacząco większy (84,35% w stosunku do roku 2005). Aktualnie lotnisko Strachowice jest piątym lotniskiem w kraju pod względem wielkości ruchu pasażerskiego, a jego udział w polskim rynku w 2006 r. wynosił 5,58%. 5
Swoista moda na latanie z najbliższego portu lotniczego ma także odzwierciedlenie w rozwoju ruchu czarterowego z wrocławskiego lotniska. Oprócz całorocznych przelotów do Egiptu i Tunezji, w najbliższym sezonie letnim planowane są przeloty do Bułgarii, Grecji (na Kretę, Rodos i Thassos) oraz do Antalyi w Turcji. Prognozy na przyszłość i plany rozbudowy lotniska Zarząd portu lotniczego zakłada, że kolejny rok (2007) będzie także korzystny dla rozwoju wrocławskiego lotniska i wzrost nadal będzie wysoki na poziomie 46%. Przewiduje się obsłużenie 1 250 tys. pasażerów. Kolejne lata nie będą już okresem tak dynamicznego wzrostu, ponieważ Polska osiągnie poziom rozwinięcia segmentu transportu lotniczego na poziomie tzw. starych państw Unii Europejskiej. Zgodnie z prognozami Urzędu Lotnictwa Cywilnego (www.ulc.gov.pl) wzrost przewozów do 2010 będzie na poziomie 11%. W związku z szybkim wzrostem liczby pasażerów korzystających z wrocławskiego portu niezbędne stały się inwestycje związane z infrastrukturą lotniskową i okołolotniskową. Planowane jest m.in. wydłużenie pasa startowego z 2500 m do 3000 m, co umożliwi operacje samolotom o większym ciężarze i zasięgu, rozbudowę płyty postojowej i dróg kołowania. Wybudowana zostanie nowa hala odlotów i przylotów do krajów spoza strefy Schengen, co zwiększy przepustowość lotniska i poprawi komfort obsługi pasażerów. Ponadto planuje się budowę nowego parkingu i hotelu wraz z centrum biznesowym (www.airport.wroclaw.pl). Poważnym utrudnieniem w dalszym rozwoju może być natomiast niedostatecznie rozwinięta infrastruktura umożliwiająca dotarcie na lotnisko z centrum miasta. Lotnisko jest położone zaledwie 10 km od centrum, a czas dojazdu na nie coraz bardziej się wydłuża, w godzinach szczytu przekraczając jedną godzinę. Implikacje dla rozwoju turystyki Obecny dynamiczny rozwój wrocławskiego lotniska, zwłaszcza w zakresie siatki połączeń, ma istotne implikacje dla możliwości dalszego rozwoju turystyki w regionie dolnośląskim. Wkroczenie przewoźników niskokosztowych otworzyło przed mieszkańcami Dolnego Śląska nowe kierunki podróży, w szczególności do Wielkiej Brytanii i Irlandii. Jakkolwiek można sądzić, że aktualnie większość podróży obywateli Polski jest związana z podejmowaniem pracy zarobkowej, to potencjał turystyczny połączeń do Anglii, Szkocji i Irlandii jest znaczący. Drugim państwem bezpośrednio dostępnym z Wrocławia stały się Włochy i ich oba główne centra turystyczne: Rzym i Mediolan. Połączenia do Niemiec, 6
jakkolwiek najliczniejsze, obsługują głównie ruch biznesowy, a krótkim podróżom turystycznym nie sprzyja też ich struktura cenowa. Z punktu widzenia typowych kierunków turystycznych, główni nieobecni to Hiszpania i Francja, aczkolwiek liczba połączeń do portów lotniczych w tych krajach nie jest duża także z innych miast Polski. Z drugiej strony, Wrocław i Dolny Śląsk stały się bardziej dostępne dla obywateli innych państw, co stwarza nowe możliwości dla promowania różnych typów turystyki przyjazdowej. Szansę na rozwój ma nie tylko turystyka biznesowa, krótkoterminowa typu short breaks, poznawcza i wypoczynkowa, ale także konferencyjna i kongresowa. Zagrożeniem jest mała stabilność siatki połączeń oferowanych przez przewoźników niskokosztowych, co utrudnia planowanie i promocję turystyki w dłuższej perspektywie czasowej. Negatywnym przykładem może być zawieszenie przez Centralwings połączenia do Mediolanu zaledwie po kilku miesiącach i przed sezonem letnim, gdy można było spodziewać się zwiększonego zainteresowania. Także krótkotrwała działalność linii Norwegian nie sprzyjała utrwaleniu w świadomości kierunku skandynawskiego (dla Polaków) i wrocławskiego (dla mieszkańców Szwecji) jako celu podróży turystycznych. Sednem problemu wydaje się być rozbieżność interesów i czasowych horyzontów działań firm oferujących usługi przewozowe i instytucji odpowiedzialnych za promocję turystyki, co skutkuje ograniczoną integracją planów i zamierzeń. Niewątpliwie jednak tylko dalszy rozwój lotniska na Strachowicach znacząco pomoże w realizacji sloganu reklamowego miasta Wrocław miastem spotkań ( Wrocław the meeting place ). Literatura Alejziak W., Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, Wydawnictwo Albis, Kraków 2000. Chądzyński W., Wędrówki po Dolnym Śląsku i jego stolicy, Wydawnictwo I-Bis, Wrocław 2006. Creaton S., How a small Irish Airline conquered Europe, Aurum Press, London 2004 Dziedzic T., Rynek lotniczy 2006, dodatek do Wiadomości Turystycznych, Instytut Turystyki, Warszawa 2006. Grzywacz W., Wojewódzka-Król K., Rydzykowski W., Polityka transportowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003. Ruciński A., Transport lotniczy, [w:] Rydzykowski W., Wojewódzka-Król K. (red.), Transport, PWN, Warszawa 2006. strona internetowa Urzędu Lotnictwa Cywilnego: www.ulc.gov.pl (31.03.2007) strona internetowa Portu Lotniczego Wrocław S.A.: www.airport.wroclaw.pl (31.03.2007) 7
8
Rys. 1. Liczba operacji lotniczych i liczba pasażerów obsłużonych na lotnisku we Wrocławiu w latach 1993-2006 (źródło danych: www.airport.wroclaw.pl; 31.03.2007). 9