Gospodarka odpadami komunalnymi w aspekcie polskich dokumentów strategicznych dr hab. inż. Janusz Mikuła profesor Politechniki Krakowskiej Kielce 30.09.2009r. Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna
W roku 2005 zebrano 9 354,3 tys. Mg odpadów komunalnych, w ilości tej 6 493 tys. Mg to odpady z gospodarstw domowych. W 2007 roku zebrano 10 082,6 tys. Mg odpadów komunalnych, w ilości tej 7 040 tys. Mg odpadów z gospodarstw domowych. W sposób selektywny w 2005 roku zebrano 295 tys. Mg a w 2007 roku 512,95 tys. Mg W 2003 roku w sposób selektywny zebrano 1,46 % odpadów komunalnych, w 2005 roku 3,15% a w 2007 roku 5,09%. Od 2000 roku nie odnotowano znacznego zwiększenia stosowania biologicznych metod przekształcania odpadów, które stanowią ok. 3% zebranych odpadów komunalnych. Zorganizowaną zbiórką odpadów objętych jest ok. 80% mieszkańców miast i ok. 10% mieszkańców terenów wiejskich.
W 1995 roku w Polsce funkcjonowało 830 składowisk odpadów komunalnych, w 2000 roku 999 składowisk zaś w 2005 roku 1025 składowisk. Z pośród 1025 składowisk funkcjonujących w 2005 roku 123 były składowiskami prywatnymi. Całkowita powierzchnia składowisk odpadów komunalnych w 2000 roku wynosiła 3125 ha z czego 2635 ha to składowiska jednostek samorządu terytorialnego. W 2005 roku całkowita powierzchnia składowisk odpadów komunalnych wynosiła 3360 ha z czego 2788 ha to powierzchnia składowisk jednostek samorządu terytorialnego. W 2005 roku ok. 92 % zebranych odpadów komunalnych trafiło na składowiska odpadów komunalnych. W 2007 roku na składowiska trafiło 90,2% zebranych odpadów komunalnych.
Głównymi barierami rozwoju systemów gospodarki odpadami komunalnymi były: rozproszona gospodarka odpadami brak możliwości skumulowania odpowiedniej ilości odpadów umożliwiających wybór zaawansowanych technologii utylizacji innych niż składowanie odpadów, gminy nie posiadały praktycznie wpływu na przepływ strumieni odpadów do instalacji przetwarzających i utylizujących odpady (zmiany w tym zakresie nastąpiły w lipcu 2005 roku), brak instrumentów dyscyplinowania jednostek samorządu terytorialnego w przypadku niewypełnienia przez nie obowiązków ustawowych, brak jednolitego systemu ewidencji rodzajów i ilości wytworzonych odpadów komunalnych oraz obiektów odzysku i unieszkodliwiania odpadów,
niskie ceny odbioru odpadów na składowiskach, w szczególności nie spełniających podstawowych wymagań technicznych, co skutkowało transportem tych odpadów na znaczne odległości, niewydolny system nadzoru i kontroli nad instalacjami odzysku i unieszkodliwiania odpadów, nieefektywny w stosunku do odpadów komunalnych system opłaty produktowej, trudności w pozyskaniu lokalizacji dla inwestycji związanych z gospodarką odpadami, długotrwałość procedur związanych z pozyskaniem środków inwestycyjnych, brak doświadczeń w zakresie wyboru optymalnych rozwiązań techniczno-technologicznych i organizacyjnych, brak systematycznie prowadzonej edukacji ekologicznej społeczeństwa.
W efekcie funkcjonowania ww. barier rozwojowych mamy obecnie w gospodarce odpadami komunalnymi do czynienia z: - niską aktywnością części gmin w działaniach związanych z budowaniem ponadgminnych (regionalnych) systemów gospodarki odpadami wynikających z planów gospodarki odpadami, - niezgodny z wymaganiami prawnymi stan techniczny instalacji odzysku i unieszkodliwiania odpadów, w tym większości składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, - brak wystarczającej liczby instalacji do odzysku i unieszkodliwiania odpadów (poza składowiskami),
- niedostateczny postęp w realizacji selektywnej zbiórki odpadów komunalnych i ograniczaniu ilości deponowanych odpadów biodegradowalnych na składowisku odpadów komunalnych, - raczkujący przemysł recyklingowy, - brak systemowych rozwiązań w zakresie wykorzystania instrumentów ekonomicznych w gospodarce odpadami komunalnymi, - powracające co pewien czas propozycje całkowitej komunalizacji gospodarki odpadami komunalnymi.
Wymagania stawiane w I Krajowym Planie Gospodarki Odpadami : Ograniczenia masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji kierowanych do składowania: a). do dnia 31 grudnia 2010 r. do nie więcej niż 75% wagowo całkowitej masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji, b). do dnia 31 grudnia 2013 r. do nie więcej niż 50% wagowo całkowitej masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji, c). do dnia 31 grudnia 2020 r. do nie więcej niż 35% wagowo całkowitej masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji w stosunku do masy tych odpadów wytworzonych w 1995 r.,
zapewnienia odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych do osiągnięcia w roku 2007: - poziomu odzysku 50%, - poziomu recyklingu 25%, wydzielenia odpadów wielkogabarytowych ze strumienia odpadów komunalnych przez selektywną zbiórkę; założono uzyskanie co najmniej 20% poziomu selektywnej zbiórki odpadów wielkogabarytowych wydzielonych w 2006 r. 50% poziomu selektywnej zbiórki w roku 2010 r, 75% poziomu selektywnej zbiórki w 2014 r.
wydzielenia odpadów budowlanych wchodzących w strumień odpadów komunalnych poprzez ich selektywną zbiórkę zapewniającą uzyskanie co najmniej 15% poziomu selektywnej zbiórki w roku 2006, 40% w roku 2010 oraz 60% w roku 2014, wydzielenia odpadów niebezpiecznych ze strumienia odpadów komunalnych poprzez ich selektywną zbiórkę celem unieszkodliwienia; założony poziom selektywnej zbiórki: 15% odpadów niebezpiecznych wydzielonych ze strumienia odpadów komunalnych w 2005 r., 50% w 2010 r. i 80% w 2014 r.
W efekcie zapisanych w I Krajowym Planie Gospodarki Odpadami wymogów dotyczących odzysku i recyklingu poszczególnych grup odpadów na składowiska odpadów komunalnych nie powinno trafiać więcej niż: 76% ilości wytworzonych odpadów komunalnych w 2007 roku, 68% w 2010 roku, 63% w 2012 roku, 59% w 2014 roku. Nadto odpady składowane na składowiskach odpadów komunalnych winny spełniać wymagania rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 7 września 2005 r. w sprawie kryteriów i procedur dopuszczenia odpadów do składowania na składowiskach danego typu (Dz. U. Nr 186, poz. 1553):
Zgodnie z zapisami rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 7 września 2005 r. w sprawie kryteriów i procedur dopuszczenia odpadów do składowania na składowiskach danego typu (Dz. U. Nr 186, poz. 1553): nie można będzie składować odpadów komunalnych, dla których wartości graniczne wskazanych właściwości przekraczają: ogólny węgiel organiczny TOC wagowo > 5% strata przy prażeniu wagowo > 8% ciepło spalania jest > 6 MJ/kg
Indykatywny wykaz indywidualnych projektów dużych dla PO Infrastruktura iśrodowisko: Oś priorytetowa II Gospodarka odpadami i ochrona powierzchni ziemi lista projektów podstawowych: Ilość projektów na pierwszej liście podstawowej 52 projekty Koszt całkowity tych projektów - 2 035,37 mln euro Maksymalne dofinansowanie - 1 119,49 mln euro Po zmianie listy w styczniu 2008 roku na liście pozostało 15 projektów: 5 z tzw. zamrażarki i 8 tzw. spalarniowych i 2 przygotowane do złożenia w KE.
Po ostatnich zmianach listy projektów indywidualnych, które odbyły się w styczniu 2009 r. na liście znajduje się 11 projektów w ramach których ma być zrealizowanych 12 zakładów termicznego przekształcania odpadów: 1). Gospodarka odpadami komunalnymi w Łodzi faza II 1). Gospodarka odpadami komunalnymi w Łodzi faza II Koszt całkowity projektu 660 mln zł Maksymalne dofinansowanie 363 mln zł 2). Program gospodarki odpadami komunalnymi w Krakowie Koszt całkowity projektu 703 mln zł Maksymalne dofinansowanie 385,55 mln zł 3). System gospodarki odpadami dla metropolii trójmiejskiej Koszt całkowity projektu 539,03 mln zł Maksymalne dofinansowanie 296,46 mln zł
4). System gospodarki odpadami dla miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego wraz z budową zakładów termicznej utylizacji odpadów (dwa zakłady) Koszt całkowity projektu 1081,16 mln zł Maksymalne dofinansowanie 592,93 mln zł 5). Rozwiązanie zanie problemów gospodarki odpadami Warszawy etap I Modernizacja i rozbudowa Zakładu Unieszkodliwiania Stałych Odpadów Komunalnych Koszt całkowity projektu 533,42 mln zł Maksymalne dofinansowanie 293,32 mln zł 6). System gospodarki odpadami dla Miasta Poznania Koszt całkowity projektu 640 mln zł Maksymalne dofinansowanie 352 mln zł
7). Budowa zakładu termicznego unieszkodliwiania odpadów dla Szczecińskiego Obszaru Metropolitalnego Koszt całkowity projektu 300 mln zł Maksymalne dofinansowanie 255 mln zł 8). Zintegrowany system gospodarki odpadami dla aglomeracji białostockiej Koszt całkowity projektu 413,89 mln zł Maksymalne dofinansowanie 333,04 mln zł 9). Budowa Zakładu Termicznego Przekształcania Odpadów Komunalnych dla Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Metropolitalnego Koszt całkowity projektu 400 mln zł Maksymalne dofinansowanie 340 mln zł
10). System zagospodarowania odpadów komunalnych w Olsztynie. Budowa Zakładu Unieszkodliwiania Odpadów Koszt całkowity projektu 517,64 mln zł Maksymalne dofinansowanie 305,41 mln zł 11). System gospodarki odpadami oraz budowa zakładu termicznego przekształcania odpadów dla miast i gmin Pomorza Środkowego Koszt całkowity projektu 280 mln zł Maksymalne dofinansowanie 211 mln zł
W obecnym stanie prawnym istnieją zagrożenia w zakresie wykorzystania 1,2 mld euro z Funduszu Spójności przewidzianych na realizację działania 2.1 PO IiŚ oraz 289 mln euro z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego na regionalne programy operacyjne. Istnieją poważne wątpliwości, dotyczące prawnej kwalifikacji wsparcia udzielanego w ramach finansowania projektów samorządowych w gospodarce odpadami (działanie 2.1 PO IiŚ, odpowiednie działania RPO). Bez rozstrzygnięcia tej kwestii niemożliwe jest rozpoczęcie procesu wydatkowania środków przeznaczonych na samorządowe projekty odpadowe.
W celu eliminacji tych zagrożeń powołano międzyresortową grupę roboczą przygotowującą kompleksową reformę systemu gospodarki odpadami komunalnymi. W jej pracach biorą udział dodatkowo przedstawiciele resortów regionalnego, infrastruktury i środowiska. Opracowano Założenia nowego systemu gospodarki odpadami komunalnymi, które opisują koncepcję reformy regulacji tej dziedziny gospodarki. Na ich podstawie międzyresortowa grupa robocza opracowała Założenia do projektu ustawy o gospodarowaniu odpadami komunalnymi oraz zmianie niektórych ustaw. Zostały one poddane konsultacjom społecznym, a następnie uzgodnieniom międzyresortowym, które zakończono 9 stycznia 2009 r. Obecnie dokument ten winien trafić do Komisji Trójstronnej, a następnie stanąć na Komitecie Europejskim Rady Ministrów.
Przygotowana reforma systemu gospodarowania odpadami komunalnymi to prawdziwa rewolucja w tej branży. Rozwiązania te wymuszą: zorganizowanie gospodarki odpadami komunalnymi w systemach regionalnych, zapewnią zainteresowanie inwestorów prywatnych i publicznych dużymi inwestycjami infrastrukturalnymi w tej branży, przyczynią się do wzrostu efektywności ekonomicznej dla istniejących i projektowanych instalacji przetwarzania i utylizacji odpadów, istotnie ograniczą deponowanie odpadów komunalnych na składowiskach (co jest podstawowym problemem obecnego systemu), wprowadzą nowy system opłat, zmniejszający zainteresowanie przedsiębiorców prywatnych zajmujących się transportem odpadów ich wożeniem po kraju oraz manipulacjami przy rozliczaniach finansowych.
W celu wyeliminowania niepewności prawnej w zakresie kwalifikacji wsparcia w okresie przejściowym (do czasu przeprowadzenia zmian ustawowych dotyczących gospodarki odpadami komunalnymi) opracowany został projekt Wytycznych w zakresie zasad dofinansowania z programów operacyjnych podmiotów realizujących obowiązek świadczenia usług publicznych w ramach zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego w gospodarce odpadami, który przekazano do zaopiniowania KE. Zgodnie z ww. Wytycznymi, udzielanie dofinansowania dla samorządowych projektów odpadowych będzie kwalifikowane nie jako pomoc publiczna w rozumieniu art. 87 Traktatu o ustanowieniu Unii Europejskiej, lecz jako rekompensata za świadczenie usług w ogólnym interesie gospodarczym (art. 86 ust. 2 Traktatu).
System gospodarowania odpadami komunalnymi zostanie uregulowany w nowym akcie prawnym - ustawie o gospodarowaniu odpadami komunalnymi. Wprowadzenie zmian będzie wymagało nowelizacji: ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, ustawy o odpadach, ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym.
Najważniejsze założenia Regiony gospodarowania odpadami komunalnymi Odzysk i unieszkodliwianie odpadów zadaniem własnym samorządów gminnych, o ile utworzą one związki międzygminne zrzeszające gminy z danego regionu. Opłata za odzysk i unieszkodliwianie odpadów komunalnych
Regiony gospodarowania odpadami komunalnymi Na podstawie wojewódzkiego planu gospodarki odpadami województwa będą podzielone na regiony gospodarowania odpadami komunalnymi (liczące min. 150 tys. mieszkańców). W regionie działają instalacje do przygotowania i/lub przekształcania odpadów komunalnych, którym zapewnia się odpowiedni strumień odpadów komunalnych przyznając ich operatorom prawa wyłączne. Prawa wyłączne przyznaje sejmik województwa tylko operatorom instalacji spełniających najlepsze dostępne techniki (BAT).
Odzysk i unieszkodliwianie odpadów zadaniem własnym samorządów gminnych ale pod warunkami Związek międzygminny pokrywa koszty operatorów instalacji związane z odzyskiem lub unieszkodliwianiem odpadów komunalnych na podstawie zawartych z nimi umów. Jeżeli gminy nie będą w stanie utworzyć związku zadania przejmuje Samorząd Wojewódzki. Koszty operatorów ustalane są indywidualnie dla każdego regionu gospodarki odpadami komunalnymi na podstawie: kosztów odzysku lub unieszkodliwiania odpadów w instalacjach przyjmujących odpady z danego regionu danych dotyczących masy odpadów komunalnych odebranych w danym regionie w poprzednich okresach.
Opłata za odzysk i unieszkodliwianie odpadów komunalnych Realizacja zadań z zakresu gospodarowania odpadami komunalnymi finansowane są z opłaty za odzysk i unieszkodliwianie odpadów komunalnych. Zobowiązanym z tytułu opłaty jest właściciel nieruchomości w rozumieniu ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach. Wysokość opłaty uiszczanej przez właściciela nieruchomości jest uzależniona od masy albo objętości (do ustalenia) odpadów wytworzonych przez mieszkańców danej nieruchomości.