Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): 43 56. Trzmiele i trzmielce (Hymenoptera, Apidae: Bombus Latr., Psithyrus Lep.) Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich JAN KRZYSZTOF KOWALCZYK 1, TADEUSZ KURZAC 2 1 92-003 Łódź, ul. Pieniny 20/1 2 Ogród Botaniczny 94-303 Łódź, ul. Krzemieniecka 36/38 e-mail: tadeusz_kurzac@o2.pl Wstęp Dotychczasowe dane o trzmielach i trzmielcach z obszaru Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich (PKWŁ), pochodzące z lat 1985 1993, zostały opublikowane w pracach Kowalczyka (1997), Kowalczyka i in. (1998), Kowalczyka i Majeckiego (2002), Kowalczyka i in. (2002) oraz Banaszaka i Kowalczyka (2007). Informacje zawarte w tych opracowaniach dotyczyły zachodniej części Parku. W latach 2004 2007 prowadzono badania mające na celu uzyskanie aktualnych danych o zróżnicowaniu gatunkowym i rozmieszczeniu żądłówek (Aculeata) na całej powierzchni PKWŁ. Wyniki tych badań dotyczące żądłówek z wyłączeniem pszczół (Apidae) zostały opublikowane przez Kowalczyka i Kurzaca (2007). Celem pracy jest podsumowanie stanu poznania trzmielowatych (Bombini) w Parku oraz wstępna waloryzacja tej grupy pszczół. Teren badań Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich utworzony został 31 grudnia 1996 r. Położony jest na północny-wschód od aglomeracji łódzkiej, między Łodzią, Brzezinami i Strykowem (ryc. 1). 43
J.K. Kowalczyk i T. Kurzac 54 50 16 24 0 5 km 1 2 3 4 5 6 7 Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk trzmieli i trzmielców w Parku Krajobrazowym Wzniesień Łódzkich: 1 stanowiska (objaśnienia symboli w tab. 1), 2 obszar Parku, 3 otulina, 4 rzeki, 5 tereny zabudowane, 6 drogi, 7 linia kolejowa. Fig. 1. Location of stations of bumble bees and cuckoo bees in the Wzniesienia Łódzkie Landscape Park: 1 sampling sites (for explanations see table 1), 2 park boundary, 3 protection zone, 4 rivers, 5 build-up areas, 6 roads, 7 railway. Powierzchnia Parku wynosi 10 747 ha, a jego otulina zajmuje 3 020 ha. Park chroni najcenniejsze pod względem przyrodniczym i krajobrazowym fragmenty strefy krawędziowej Wzniesień Łódzkich. Obszar ten wyróżnia się w Polsce Środkowej bardzo urozmaiconą rzeźbą terenu, ukształtowaną przez lądolody skandynawskie oraz procesy denudacyjno-erozyjne (Rąkowski i in. 2002). Duże wysokości względne nadają krajobrazowi charakter wyżynny. Najwyższe wzniesienia, przekraczające 250 m n.p.m., znajdują się w południowej części Parku, na tzw. Garbie Łódzkim, z kulminacją 284 m n.p.m. koło wsi Dąbrowa. Teren opada progowo ku północy i osiąga pod Niesułkowem w dolinie rzeki Mrożycy 148 m n.p.m. 44
Trzmiele i trzmielce Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich Obszar PKWŁ charakteryzuje się dobrze rozwiniętą i urozmaiconą siecią hydrograficzną. Występują tu liczne źródliska, z których biorą swój początek Bzura, Moszczenica i Mrożyca oraz ich dopływy. Doliny tych rzek zachowały w znacznym stopniu charakter naturalny. Miejscami są głęboko wcięte i mają charakter przełomów. Nad rzekami w wielu miejscach znajdują się stawy wykorzystywane do hodowli ryb. Grunty orne zajmują w Parku i otulinie około 60% jego powierzchni, lasy 28%, a obszary zurbanizowane zaledwie 3% (Koziej U., Koziej L. 1998). Lasy są rozczłonkowane i występują w postaci pięciu niezbyt dużych kompleksów. Największym zwartym kompleksem leśnym jest Las Łagiewnicki (około 1 250 ha) położony w administracyjnych granicach Łodzi. Na uwagę zasługuje ponadto największy w Polsce Środkowej kompleks bukowy Janinów z drzewostanem nasiennym w wieku do 150 lat. Flora Parku jest bogata i liczy 735 gatunków roślin naczyniowych (Świć 2006). W drzewostanach na uwagę zasługuje obecność jodły pospolitej, świerka pospolitego proweniencji południowej, buka zwyczajnego i klonu jawora, rosnących tu na granicy swych zasięgów geograficznych. Stosunkowo dobrze poznana jest fauna PKWŁ. Wśród ponad 1 100 gatunków bezkręgowców stwierdzono tu około 1 000 gatunków owadów (Stopczyński 2006a). Badania nad kręgowcami wykazały występowanie 187 gatunków (Wojciechowski 1998, Stopczyński 2006a). Metody Badania trzmielowatych prowadzono w latach 2004 2007 na 32 stanowiskach w miarę równomiernie rozmieszczonych na terenie Parku (ryc. 1). Owady odławiano od kwietnia do początków września siatką entomologiczną metodą na upatrzonego i oznaczano przyżyciowo w oparciu o klucze terenowe Dylewskiej i Flagi (2000), Krzysztofiaka i in. (2004) oraz Pawlikowskiego (1999). Podczas zbierania materiału nie stosowano metod ilościowych. Badania prowadzono w następujących siedliskach: lasy liściaste (Janinów, Łagiewniki, Polik, Borki, Poćwiardówka, Dobieszków, Tadzin), 45
J.K. Kowalczyk i T. Kurzac łąki (Borchówka, Byszewy, Cesarka, Dąbrówka Mała, Boginia, Dobieszków, Poćwiardówka, Stare Skoszewy, Tadzin), murawy napiaskowe (Brzeziny, Grzmiąca, Klęk, Kiełmina, Kolonia Niesułków, Stare Skoszewy, Boginia, Dobieszków, grunty porolne (Plichtów, Dąbrowa), drogi nieutwardzone i pobocza dróg (Dąbrowa, Jaroszki, Stare Skoszewy, Borchówka, Warszewice-Przydatki), kopalnie piasku (Janów, Plichtów), poręby leśne (Poćwiardówka), torfowiska niskie (Imielnik Stary, Torfowisko Żabieniec) i ogródki przydomowe (Plichtów, Grzmiąca, Tadzin, Dobieszków, Kolonia Niesułków). Dane o biologii i ekologii trzmieli i trzmielców zaczerpnięto z prac Banaszaka (1993a, b), Dylewskiej (1996) oraz z obserwacji własnych. Wyniki W opublikowanych dotychczas pracach, z terenu PKWŁ wykazano 13 gatunków trzmieli i 3 gatunki trzmielców. W pracy Kowalczyka i Majeckiego (2002) podano błędną informację o występowaniu trzmiela paskowanego. Na podstawie badań własnych stwierdzono w Parku występowanie 14 gatunków trzmieli i 5 gatunków trzmielców będących pasożytami społecznymi trzmieli (tab. 1). Potwierdzono występowanie 12 gatunków trzmieli już wcześniej wykazanych na badanym obszarze. Nie stwierdzono jednak w ostatnich czterech latach rzadko notowanego w Polsce trzmiela ciemnopasego. Trzmiel paskowany oraz trzmiel kołnierzykowy są gatunkami nowymi dla Parku. Nowe są także dwa trzmielce czarny i ziemny. W PKWŁ najczęściej obserwowano trzmiela rudego, którego osobniki stwierdzono na 23 stanowiskach. Do częściej spotykanych trzmieli należały: trzmiel ziemny (16 stanowisk), trzmiel kamiennik (15 stanowisk), trzmiel rudoszary, leśny i rudonogi (po 14 stanowisk), trzmiel gajowy (12 stanowisk), trzmiel ogrodowy (11 stanowisk), trzmiel parkowy (10 stanowisk). Na jednym lub dwóch stanowiskach występowały trzmiele: tajgowy, kołnierzykowy, żółty, wschodni i paskowany. Z krajobrazem otwartym (pola, łąki, pastwiska, użytki zielone, grunty porolne) związane są następujące gatunki trzmieli: kamiennik, żółty, ciemnopasy, paskowany, rudoszary, ziemny, 46
Trzmiele i trzmielce Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich Tab. 1. Lista trzmieli (Bombus Latr.) i trzmielców (Psithyrus Lep.) wykazanych w Parku Krajobrazowym Wzniesień Łódzkich w latach 2004 2007: * gatunki nie notowane w PKWŁ przed 2004 r., gatunek nie potwierdzony w latach 2004 2007; ochrona ścisła, ochrona częściowa; kategorie zagrożenia gatunków wpisanych na Czerwoną listę (Głowaciński 2002): VU narażony, DD o zagrożeniu nie określonym ze względu na brak danych; R gatunki rzadko notowane w Polsce. Tab. 1. The list of bumblebees (Bombus Latr.) and cuckoo bees (Psithyrus Lep.) revealed in the Wzniesienia Łódzkie Landscape Park in 2004 2007: * species not recorded there before 2004, species not confirmed in the years 2004 2007; strict protection, partial protection; threat categories of species included in Polish Red List (Głowaciński 2002): VU vulnerable, DD data deficient; R species rarely recorded in Poland. Gatunek Species Kategoria zagrożenia Threat category Stanowiska Locations 1 2 3 Trzmiel ogrodowy Bombus hortorum (L.) Do, Grz, Jw, Ła, Pl, Ba, Bo, Brz, By, DM, Po Trzmiel parkowy B. hypnorum (L.) Ba, Brz, Do, Jr, Kl, KN, Ła, Po, TŻ, WC Trzmiel tajgowy B. jonellus VU IS (Kirby) Trzmiel kamiennik B. lapidarius (L.) Bo, Brz, By, Db, DM, Gł, Jr, Jw, Kl, Kł, KN, Pl, SS, Ta, WC Trzmiel gajowy B. lucorum (L.) Ba, Bo, Brz, Db, Gł, Jr, Kl, KN, Ła, Pl, Po, Ta *Trzmiel kołnierzykowy B. magnus Vogt DD Jr, WC (= T. wielki) Trzmiel żółty B. muscorum (L.) DM, Ta Trzmiel rudy B. pascuorum (Scop.) Ba, Bi, Bo, Brz, By, DM, Do, Gł, Grz, IS, Ja, Jr, Jw, Kl, Kł, KN, Ła, Pk, Pl, Po, SS, Ta, WP 47
J.K. Kowalczyk i T. Kurzac Tab. 1 c.d. 1 2 3 4 Trzmiel leśny B. pratorum (L.) Ba, Bo, Brz, Db, Gł, IS, Jr, Jw, Ła, Pl, Po, SS, TŻ, WC Trzmiel rudonogi Trzmiel ciemnopasy Trzmiel wschodni *Trzmiel paskowany B. ruderarius (Müll.) B. ruderatus Fabr. B. semenoviellus Skor. B. subterraneus (L.) Ba, Bo, Brz, By, Ce, DM, Grz, Jr, Kl, Kł, KN, Pl, SS, Ta VU R VU Trzmiel rudoszary B. sylvarum (L.) Ba, Bo, Brz, By, DM, Do, Grz, Jw, Kl, Kł, Pl, Po, SS, Ta Trzmiel ziemny B. terrestris (L.) Ba, Bo, Brz, By, DM, Gł, Grz, Jr, Jw, Kl, KN, Ła, Pl, Po, SS, Ta Trzmielec gajowy Trzmielec żółty *Trzmielec czarny Psithyrus bohemicus (Seidl) P. campestris (Panz.) P. rupestris (Fabr.) Pl Bo Bo, Brz, By, Do, Gł, Ja, Jr, Kl, KN, Ła, Pk, Po, SS, Ta Bo, Brz, Jw, Kl, KN, Ła, Po, Ta Bo, Brz, Db, Grz, Kl, Kł, KN, Ła, Pl, Po, SS, Ta Trzmielec leśny P. sylvestris Lep. R By, Ła, Pk, Po, SS *Trzmielec ziemny P. vestalis (Geod. Bo, Po in Four.) Objaśnienie symboli Explanations of symbols: Ba Borchówka, Bi Borki, Bo Boginia, Brz Brzeziny, By Byszewy, Ce Cesarka, Db Dąbrowa, DM Dąbrówka Mała, Do Dobieszków, Gł Głogowiec, Grz Grzmiąca, IS Imielnik Stary, Ja Janinów, Jr Jaroszki, Jw Janów, Kl Klęk, Kł Kiełmina, Ła Łagiewniki, KN Kolonia Niesułków, Pk Polik, Pl Plichtów, Po Poćwiardówka, SS Stare Skoszewy, Ta Tadzin, TŻ Torfowisko Żabieniec, WC Wola Cyrusowa, WP Warszewice-Przydatki 48
Trzmiele i trzmielce Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich kołnierzykowy i wschodni. Wymienione gatunki stanowią 53% zgrupowania trzmieli PKWŁ. Drugą grupę stanowią trzmiele leśne tajgowy, gajowy i leśny. Spośród nich jedynie dwa ostatnie gatunki były częściej spotykane. Do trzeciej grupy należą trzmiele związane z terenami zadrzewionymi w krajobrazie rolniczym, jak np. parki, aleje, ogrody lub zarośla śródpolne. Należą do nich trzmiele: parkowy, ogrodowy, rudy i rudonogi (ten ostatni występuje także w siedliskach otwartych). Wszystkie cztery wymienione gatunki należą do częściej spotykanych w PKWŁ. Około 60% wykazanych w Parku trzmieli gnieździ się w ziemi, pozostałe na powierzchni ziemi lub nad nią (w zeschłych liściach, dziuplach, pryzmach kamieni). Wśród trzmielców najczęściej obserwowano trzmielca gajowego (14 stanowisk) pasożytującego w gniazdach trzmiela gajowego oraz trzmielca czarnego (12 stanowisk) pasożyta trzmiela kamiennika (ryc. 2). Trzmielec żółty (ryc. 3), pasożytujący głównie w gniazdach trzmiela rudego, notowany był na 8 stanowiskach. Tylko na dwóch stanowiskach stwierdzono trzmielca ziemnego (ryc. 4) pasożyta trzmiela ziemnego (ryc. 5). Natomiast zaliczany do rzadkich trzmielec leśny (Celary 1989) wykazany został aż z 5 stanowisk. Waloryzacja i ochrona trzmieli w PKWŁ Większość trzmieli znana jest z Parku z kilkunastu stanowisk i ich populacje nie są prawdopodobnie zagrożone. Na uwagę zasługują natomiast 4 gatunki znajdujące się na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (Głowaciński 2002). Są to trzmiele: tajgowy, ciemnopasy, paskowany i kołnierzykowy. Trzy pierwsze zaliczono do kategorii VU narażone. Czwarty z wymienionych ma kategorię DD o zagrożeniu nie określonym ze względu na brak danych. Wszystkie 4 gatunki znane są w PKWŁ z jednego lub dwóch stanowisk. Trzmiel ciemnopasy, którego jeden samiec obserwowany był w Lesie Łagiewnickim w 1986 r., nie został obecnie potwierdzony. Samicę trzmiela tajgowego obserwowano tylko w 2006 r. na jednym stanowisku (zarastające oczko wodne w Imielniku Starym) na kwitnących wierzbach. Według Kosiora i in. (2003) jedną z przyczyn zanikania stanowisk trzmiela tajgowego w 49
J.K. Kowalczyk i T. Kurzac Ryc. 2. Trzmiel kamiennik Bombus lapidarius samiec (Plichtów, 16.VIII 2004 r.; fot. M. Jakubowski). Fig. 2. Bombus lapidarius male (Plichtów, 16 August 2004; photo M. Jakubowski). Ryc. 3. Trzmielec żółty Psithyrus campestris samiec (Boginia, 30.VII 2006 r.; fot. T. Kurzac). Fig. 3. Psithyrus campestris male (Boginia, 30 July 2006; photo T. Kurzac). 50
Trzmiele i trzmielce Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich Ryc. 4. Trzmielec ziemny Psithyrus vestalis samiec (Boginia, 1.VIII 2006 r.; fot. T. Kurzac). Fig. 4. Psithyrus vestalis male (Boginia, 1 August 2006; photo T. Kurzac). Ryc. 5. Trzmiel ziemny Bombus terrestris samiec (Borchówka, 16.VII 2006 r.; fot. M. Jakubowski). Fig. 5. Bombus terrestris male (Borchówka, 16 July 2006; photo M. Jakubowski). 51
J.K. Kowalczyk i T. Kurzac Bieszczadach są suche i upalne lata występujące coraz częściej w ostatniej dekadzie. Także na pojedynczym stanowisku w Boginii obserwowano w 2006 r. samca trzmiela paskowanego. Trzmiel kołnierzykowy wykazany został w Jaroszkach (2004 r. samiec) i Woli Cyrusowej (2007 r. samica). Na uwagę zasługuje fakt, że rozpowszechniony w kraju trzmiel żółty został stwierdzony w Parku aktualnie tylko na dwóch stanowiskach w Dąbrówce Małej i w Tadzinie. Natomiast trzmiel wschodni, wykazany z Parku pierwszy raz w Lesie Łagiewnickim w 1993 r. (Kowalczyk 1997), został obecnie potwierdzony w Plichtowie na gruntach porolnych. Należy on do gatunków znajdujących się w ekspansji i prawdopodobnie liczba jego stanowisk wzrośnie w najbliższych latach. Wszystkie wymienione wyżej gatunki trzmieli powinny zostać objęte w Parku stałym monitoringiem. Monitoring taki jest już aktualnie prowadzony w kilku parkach narodowych w południowej i wschodniej Polsce (Dylewska 2004). Główne zagrożenia dla trzmieli w PKWŁ to: szybkie tempo urbanizacji Parku w ostatnim dziesięcioleciu, sukcesja drzew i krzewów w siedliskach otwartych oraz ich celowe zalesianie, stosowanie chemicznych środków ochrony roślin (pestycydów i herbicydów). Ochrona trzmieli w Parku powinna sprowadzać się do ochrony potencjalnych miejsc ich gniazdowania, zapewnienia trzmielom obfitej bazy pokarmowej od wiosny do jesieni oraz ograniczenia stosowania w rolnictwie preparatów chemicznych. Na wzrost liczebności trzmieli korzystnie wpływa odkrzaczanie, koszenie i umiarkowany wypas łąk (Dylewska 2004). Zalecane jest późne koszenie łąk i polan (koniec sierpnia, początek września). Łąki rajgrasowe należy kosić corocznie pozostawiając nieskoszone pasy o szerokości 15 m. Natomiast łąki ziołoroślowe można kosić co drugi rok lub corocznie, ale tylko połowę powierzchni. Pozytywną reakcję trzmieli na ochronę czynną łąk i muraw kserotermicznych stwierdzono w Pienińskim Parku Narodowym (Kosior i in. 1999). Wzrost kwietności i różnorodności gatunkowej roślin na łąkach pienińskich zwiększał 52
Trzmiele i trzmielce Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich liczbę osobników oraz liczbę gatunków trzmieli i trzmielców (Kaźmierczakowa i in. 1997). Także w PKWŁ podjęto w ostatnich latach akcję koszenia trzech łąk: w okolicach Tadzina, w Lesie Łagiewnickim (łąka Opadówka ) oraz łąka na Mariance (Stopczyński 2006b). W ochronie trzmieli ważnym problemem jest także lokalizacja upraw koniczyny i lucerny, plantacji porzeczek, malin i innych krzewów owocowych, sadów (szczególnie niskopiennych) oraz poletek roślin miododajnych. Korzystna jest lokalizacja tych upraw w pobliżu lasu lub większych płatów zarośli śródpolnych, a nie przy drogach o dużym natężeniu ruchu samochodowego. W przypadku poletek roślin miododajnych korzystniej zakładać je na planie prostokąta lub w formie wąskiego pasa. Taki kształt poletka gwarantuje lepsze wykorzystanie pożytku przez robotnice trzmieli, które zbierają go głównie na obrzeżach upraw. Warto także rozważyć możliwość zwiększania liczby rodzin rzadkich gatunków trzmieli przez wystawianie w terenie zasiedlonych ulików. Przy okazji należy rozmieszczać w terenie sztuczne gniazda także dla innych błonkówek. Wystawianie w terenie niezasiedlonych ulików zwykle nie daje oczekiwanych efektów, z wyjątkiem lokalizacji ich w sadach lub uprawach krzewów jagodowych. Sprawdzoną metodę chowu i wykorzystania trzmieli w rolnictwie przedstawia Biliński (1981). Należy podkreślić, że od 2004 roku prowadzony jest w PKWŁ program aktywnej ochrony trzmieli (Stopczyński 2006b). We współpracy z rolnikami, właścicielami ogrodów przydomowych i leśnikami realizowane są takie zabiegi ochronne, jak np: obsiewanie miododajnymi roślinami uprawnymi (facelią lub łubinem żółtym) 12-tu jednoarowych poletek na terenie 6- -ciu wsi, obsadzanie budynków szkół krzewami miododajnymi (m.in. śnieguliczką i trzmieliną) oraz wprowadzanie do ogródków przydomowych, okrajków lasów oraz na miedze śródpolne roślin miododajnych. Ponadto w szkołach wiejskich przeprowadzane są prelekcje na temat znaczenia i ochrony trzmieli w gospodarce rolnej, a cały projekt promowany jest w prasie i radiu. Prowadzenie takich działań przez dłuższy okres czasu z pewnością wzmocni populacje gatunków trzmieli na omawianym terenie. 53
J.K. Kowalczyk i T. Kurzac Podsumowanie Na obszarze PKWŁ stwierdzono dotychczas występowanie 15 gatunków trzmieli i 5 gatunków trzmielców, co stanowi odpowiednio 52% i 63% wszystkich gatunków w Polsce. Spośród trzmieli 4 gatunki umieszczone są na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (Głowaciński 2002). Gatunkiem najczęściej obserwowanym był trzmiel rudy. Ponad połowa gatunków trzmieli stwierdzonych w Parku związana jest z terenami otwartymi. Pozostałe preferują lasy i zadrzewienia. Około 60% wykazanych trzmieli gnieździ się w ziemi. Społeczeństwo odnosi się przychylnie do trzmieli ze względu na pełnione przez nie funkcje zapylaczy roślin uprawnych. SUMMARY Kowalczyk J.K., Kurzac T. Bumblebees and cuckoo bees (Hymenoptera, Apidae: Bombus Latr., Psithyrus Lep.) in the Wzniesienia Łódzkie Landscape Park. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): 43 56. A state of knowledge about bumblebees and cuckoo bees in the Wzniesienia Łódzkie Landscape Park was summed up. It was based on the written data and own researches that were led in years 2004 2007. There were 15 species of bumblebees and 5 species of cuckoo bees (that is approximately 52% and 63% of all species known in Poland) which appearance in the park was confirmed. Among the bumblebees there were 4 species from Red List of Threatened Animals in Poland (Głowaciński 2002). These are: Bombus jonellus, B. magnus, B. ruderatus and B. subterraneus. The preliminary valorization of Bombini had been done. PIŚMIENNICTWO Banaszak J. 1993a. Trzmiele Polski. Wyd. Uczelniane WSP w Bydgoszczy, Bydgoszcz. 54
Trzmiele i trzmielce Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich Banaszak J. 1993b. Ekologia pszczół. PWN, Warszawa Poznań. Banaszak J., Kowalczyk J.K., 2007. Notes on bees (Hymenoptera: Apoidea: Apiformes) of central Poland. Fragm. faun. 50 (1): 1 18. Biliński M. 1981. Zasady chowu i wykorzystania trzmieli. Prace Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa, ser. F, nr 20, Skierniewice. Celary W. 1989. Review of the cuckoo bees of the genus Psithyrus Lep. (Hymenoptera, Apidae) in Poland. Rocznik Muz. Górnośląskiego w Bytomiu Przyroda 12: 67 74. Dylewska M. 1996. Nasze trzmiele. WODR Karniowice, Kraków Karniowice. Dylewska M., Flaga S. 2000. Barwny klucz do rozpoznawania w warunkach polowych krajowych gatunków trzmieli. Polski Klub Ekologiczny, Kraków. Dylewska M. 2004. Badania kwiecistości łąk i rola trzmielowatych Bombini przy prowadzeniu czynnej ochrony zbiorowisk nieleśnych w parkach narodowych południowej Polski. Chrońmy Przyr. Ojcz. 60 (6): 42 54. Głowaciński Z. (red.). 2002. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Warszawa. Kaźmierczakowa R., Kaźmierczak T., Kosior A. 1997. Kwiecistość łąk Pienińskiego Parku Narodowego i jej związek z fauną trzmielowatych (Bombini) i gąsienicznikowatych (Ichneumonidae). Ochrona Przyrody 54: 27 58. Kosior A., Płonka P., Witkowski Z. 1999. Zgrupowania trzmielowatych (Bombini, Apidae) w wybranych zbiorowiskach roślinnych Pienin. Ochrona Przyrody 56: 91 107. Kosior A., Fijał J., Solorz W., Holly M. 2003. Long-term population decline of the heath bumblebee Bombus jonellus (Kirby, 1802) (Hymenoptera, Apidae) in the Bieszczady National Park. Roczniki Bieszczadzkie 11: 195 202. Kowalczyk J.K. 1997. Nowe stanowiska żądłówek (Hymenoptera: Aculeata) rzadko spotykanych w Polsce. Wiad. entomol. 16(1): 53 54. Kowalczyk J.K., Majecki J., Soszyński B., Śliwiński Z. 1998. Fauna bezkręgowców. W: Kurowski J.K. (red.). Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich Monografia. EKO-WYNIK, Łódź: 81 88. Kowalczyk J.K., Majecki J. 2002. Stan poznania i wstępna charakterystyka bezkręgowców Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich. Acta Univ. Lodz., Folia Biol. et Oecol. 1: 183 197. 55
J.K. Kowalczyk i T. Kurzac Kowalczyk J.K., Soszyński B., Majecki J., Grzybkowska M. 2002. Propozycja kompleksowej metody waloryzacji entomofauny w Parku Krajobrazowym Wzniesień Łódzkich. W: Kurowski J.K., Witosławski P. (red.). Funkcjonowanie parków krajobrazowych w Polsce. Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź: 134 140. Kowalczyk J.K., Kurzac T. 2007. Stan poznania wybranych rodzin żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich. Parki nar. Rez. Przyr. 26 (2): 59 74. Koziej U., Koziej L. 1998. Położenie, granice, powierzchnia i struktura użytkowa gruntów. W: Kurowski J.K. (red.). Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich Monografia. EKO-WYNIK, Łódź: 10 16. Krzysztofiak A., Krzysztofiak L., Pawlikowski T. 2004. Trzmiele Polski przewodnik terenowy. Krzysztofiak & Krzysztofiak, Suwałki. Pawlikowski T. 1999. Przewodnik terenowy do oznaczania trzmieli i trzmielców (Hymenoptera: Apidae: Bombini) Polski. Wyd. UMK, Toruń. Rąkowski G., Smogorzewska M., Janczewska A., Wójcik J., Walczak M., Pisarski Z. 2002. Parki Krajobrazowe w Polsce. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa. Stopczyński M. 2006a. Fauna Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich. Wędrownik. Centrum Fotografii Krajoznawczej PTTK, Regionalna Pracownia Krajoznawcza PTTK w Łodzi, IV (390): 9 10. Stopczyński M. 2006b. Aktywna ochrona dziedzictwa przyrodniczokulturowego Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich. Wędrownik. Centrum Fotografii Krajoznawczej PTTK, Regionalna Pracownia Krajoznawcza PTTK w Łodzi, IV (390):15 17. Świć A. 2006. Walory przyrodnicze PKWŁ. Wędrownik. Centrum Fotografii Krajoznawczej PTTK, Regionalna Pracownia Krajoznawcza PTTK w Łodzi, IV (390): 4 9. Wojciechowski Z. 1998. Fauna kręgowców. W: Kurowski J.K. (red.). Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich Monografia. EKO-WYNIK, Łódź: 88 96. 56