Lokalne rynki pracy i migracje Dr Paweł Kaczmarczyk Dr Joanna Tyrowicz Wydział Nauk Ekonomicznych i Ośrodek Badań nad Migracjami Uniwersytet Warszawski W poszukiwaniu modelu migracji... 2 Czy migrują bezrobotni? Rola sytuacji na rynku pracy w regionie zamieszkania Rola sytuacji na rynku pracy w regionach przyjmujących Czym są migracje? Skala i cechy zjawiska Migracje jako fenomen rynku pracy Specyfika Lubelszczyzny Problemy i potencjalne rozwiązania: 1. Budowanie celowości migracji 2. Tworzenie warunków dla powrotu 3. Tworzenie warunków dla pełniejszego wykorzystania wyjazdów Nie problem migracji, lecz problemy migrantów!
Bezrobocie w Polsce brak konwergencji 3 Bezrobocie województwa lubelskiego 4
,6,5,4,3,2,1 Biała Podlaska Drelów Janów Podlaski Kodeń Konstantynów Leśna Podlaska Łomazy Międzyrzec Podlaski Piszczac Rokitno Rossosz Sławatycze Sosnówka Bezrobotni powiatu bialskiego Biała Podlaska Drelów Janów Podlaski Kodeń Konstantynów Leśna Podlaska Łomazy Międzyrzec Podlaski Piszczac Rokitno Rossosz Sławatycze Sosnówka Terespol Tuczna 1 2 Długotrwale bezrobotni 3 Z prawem do zasiłku Bezrobotne kobiety Bezrobotni 4 5 Bezrobotni powiatu bialskiego Terespol Wisznice Tuczna Zalesie Wisznice Biała Podlaska Międzyrzec Podlaski Zalesie Terespol Biała Podlaska Międzyrzec Podlaski Terespol 6 5
Zawody nadwyżkowe/deficytowe 7 pracownicy przy pracach prostych operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy pracownicy usług osobistych i sprzedawcy pracownicy biurowi technicy i inny średni personel specjaliści przedstawiciele władz, urzędnicy i kierownicy Liczba ofert pracy Długotrwale bezrobotni Bezrobotni -15-1 -5-5 1 15 2 25 3 35 4 Podsumowanie uwarunkowań rynku pracy 8 Duża grupa osób bezrobotnych, niskie PKB per capita, niska aktywność silne oddziaływanie czynników wypychających i hamujących rozwój Liczna grupa osób długotrwale bezrobotnych (ok. 5%) wpływ na sytuację w tych rodzinach Duża dominacja Białej Podlaski ośrodek wzrostu, centrum rozwoju dla regionu mobilność wewnątrz Polski wobec wyjazdów zagranicznych? Kilka lat względnie wysokiego bezrobocia wśród młodzieży obawy przed pierwszym startem Są dowody na migracje w zawodach pożądanych w Polsce Są przesłanki dla zagrożeń indywidualnych wynikających z migracji
9 Współczesne migracje z Polski skala Dane rejestrowe 353 tys. migrantów łącznie w latach 199-25 Dane spisowe: Mikrospis 1995: około 9 tysięcy osób przebywających czasowo za granicą (2% populacji) NSP 22: za granicą przebywało 786 tysięcy osób (1,8% populacji) Dane resortowe 35 4 tys. pracowników sezonowych (23 25) Dane Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności 1 52 tys. osób przebywających czasowo za granicą w okresie od II:1994 do II:27 Dane pochodzące z krajów docelowych: WRS 45 tys. do końca czerwca 27, PPS 17 tys. do końca października 26 1 Ciągłość i zmiana we współczesnych migracjach Elementy ciągłości Kraje docelowe Dominacja migracji czasowych? Strategie migracyjne Funkcjonowanie na rynkach pracy w krajach docelowych Elementy zmiany Nowe kraje docelowe Wzorce selektywności migracji Legalność / nielegalność Mechanizmy mobilności rekrutacja Rola sieci powiązań
11 Migranci - długość pobytu za granicą, BAEL 6 5 4 3 2 1 II.94 IV.94 II.95 IV.95 II.96 IV.96 II.97 IV.97 II.98 IV.98 II.99 IV.99 II. IV. II.1 IV.1 II.2 IV.2 II.3 IV.3 II.4 IV.4 II.5 IV.5 II.6 IV.6 II.27 osoby przebywające za granicą powyżej 12 miesięcy osoby przebywające za granicą dłużej niż 2 miesiące ale krócej niż rok Kraje docelowe (wyjazdy powyżej 2 miesięcy) 12 6 Niemcy USA Wielka Brytania Irlandia Włochy Hiszpania Pozostałe 5 4 3 2 1 2 21 22 23 24 25 26 27
Przypadek Wielkiej Brytanii Other EU8 countries 14 12 1 8 Obywatele polscy: - 24: 528-25: 1 41-26: 1 326 13 Poland 6 5 4 3 6 4 2 2 1 Q1 23 Q2 23 Q3 23 Q4 23 Q1 24 Q2 24 Q3 24 Q4 24 Q1 25 Q2 25 Q3 25 Q4 25 Q1 26 Q2 26 Q3 26 Q4 26 Q1 27 Czech Republic Estonia Hungary Latvia Lithuania Slovakia Slovenia Poland Source: IPS Przypadek Wielkiej Brytanii dane LFS 14 9, 8, 7, 6, Polacy w brytyjskim LFS: - Połowa 26: 29 tys. - Koniec 26: 26 tys. - Połowa 27: 46 tys. 5, 4, Female M ale 3, 2, 1,
15 Migracje jako fenomen rynku pracy 6 5 4 3 2 1 1994/Q1 1994/Q4 1995/Q3 1996/Q2 1997/Q1 1997/Q4 1998/Q3 1999/Q2 2/Q1 2/Q4 21/Q3 22/Q2 23/Q1 23/Q4 24/Q3 25/Q2 26/Q1 26/Q4 Liczba migrantów (w tys.) 25 2 15 1 5 Stopa bezrobocia (w %) Migranci Stopa bezrobocia 16 Bariery wzrostu polskich przedsiębiorstw 14 12 1 13 11 1,1 1,7 1,7 12,7 8 6 4 2 7 5,3 3 1,8 3 2 1 1 25 IV 26 I 26 II 26 III 26 IV 27 I 27 II Share of the companies reporting problems with filling vacansies Problems with filling vacansies as a barrier to company's growth - position in ranking
17 Zapełnienie wolnych miejsc pracy wg sektorów Aktywność na polskim rynku pracy 155 15 145 14 135 4 35 3 25 2 15 18 13 125 Bierni zawodowo Pracujący Bezrobotni 1 5 12 2_1 2_3 21_1 21_3 22_1 22_3 23_1 23_3 24_1 24_3 25_1 25_3 26_1 26_3
19 Powiat lubelski migranci wg roku wyjazdu 6 5 497 4 3 2 1 1965 144 157 115 1 1 2 3 5 5 5 3 17 12 21 24 41 51 55 6 44 23 27 3 1 1 1 1 1 1 1 1 4 4 5 1933 23 25 41 61 13 1968 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 22 1991 131 226 1993 99 298 265 212 239 156159 181 1995 1997 122126 91 84 1999 21 powiat lubelski - ziemski Lublin - miasto Struktura demograficzna migrantów 2 Powiat lubelski Miasto Lublin 16 6 14 5 12 1 4 8 3 6 2 4 2 1-4 lata 5-9 1-14 15-19 2-24 25-29 3-34 35-39 4-44 45-49 5-54 mężczyźni kobiety 55-59 6-64 65-69 7-74 75-79 85-89 9-94 - 4 lata 5-9 1-14 15-19 2-24 25-29 3-34 35-39 4-44 45-49 5-54 mężczyźni kobiety 55-59 6-64 65-69 7-74 75-79 85-89 9-94
Struktura migrantów wg wykształcenia 21 Powiat lubelski - ziemski Miasto Lublin podstawowe (w tym nieukończone) 17% wyższe 11% policealne 7% podstawowe (w tym nieukończone) 9% zasadnicze zawodowe 12% wyższe 29% zasadnicze zawodowe 28% średnie zawodowe 26% średnie ogólnokształcące 2% policealne 6% średnie ogólnokształcące średnie zawodowe 24% Pięć najważniejszych krajów migracji 22 Powiat lubelski Miasto Lublin Kraj docelowy Liczba migrantów Kraj docelowy Liczba migrantów Stany Stany Zjednoczone 255 Zjednoczone 184 Włochy 233 Niemcy 619 Niemcy 167 Włochy 528 Belgia 114 Wielka Brytania 489 Wielka Brytania 66 Kanada 4
23 Typy migracji migracje niepełne i sezonowe: Migracje niepełne: problemy z opisem statystycznym => koncepcja migracji niepełnej płynna pozycja społeczna w Polsce, niski status zawodowy, często bez pracy, o niskiej bądź bardzo niskiej pozycji na rynkach pracy w krajach docelowych, strategia rodzinna a nie indywidualnych Cechy migracji niepełnych: cyrkulacyjna mobilność, tymczasowość i amorficzny układ życiowy, zagrożenie trwałą dezaktywizacją na polskim rynku pracy Migranci niepełni jako produkt przejściowego, niestabilnego charakteru rzeczywistości czasu transformacji Migracje sezonowe druga generacja Gastarbeitingu Skala migracji sezonowych Cechy migracji sezonowych: zatrudnienie w rolnictwie, praca nie wymagająca kwalifikacji, relatywnie dobrze płatna, domena ludzi młodych bądź w średnim wieku, legalność (!) Migracje sezonowe a migracje niepełne: legalność, charakter migracji, mechanizmy migracji (sieci!), skutki migracji (pozycja na polskim rynku pracy) Różne kategorie migracji (badania OBM UW) 24 Typ migrantów Łubniany Mońki Namysłów Nowy Targ Perlejewo Warszawa Migranci handlowi 14, 22,5 57,5 9,7 12,4 15,9 Migranci osiedleńczy 46,9 16,3 7,1 9,7 15, 8,8 Migranci kontraktowi 1,1,6,6 1,9-17,1 Migranci niepełni 38, 6,6 34,7 78,7 72,5 58,2 N 179 16 17 27 153 34
25 Pracownicy sezonowi w Niemczech 26 Migracje niepełne i sezonowe koszty i korzyści + - Praca legalna (migracje sezonowe) Praca dla każdego (brak wymogów) Praca poniżej kwalifikacji Brak możliwości rozwoju zawodowego MIGRANCI I ICH RODZINY Niskie koszty wyjazdu, proste procedury Możliwość uczestnictwa w polskim rynku pracy Niskie koszty rozstania Transfer środków z zagranicy: dofinansowanie budżetów domowych oraz działalność inwestycyjna Niewielkie możliwości podnoszenia kompetencji językowych Zmniejszenie zainteresowania karierą zawodową w Polsce Trwała tymczasowość, marginalizacja (zwłaszcza migranci niepełni) + - SPOŁECZNOŚĆ LOKALNA Zmniejszenie skali ubóstwa Dopływ pieniędzy z zagranicy: potencjalna działalność inwestycyjna, tworzenie nowych miejsc pracy. Zmniejszenie poziomu bezrobocia ( eksport bezrobocia ) Czasowe niedobory pracowników Zależność od pieniędzy napływających z zagranicy brak bodźców do aktywności i pobudzania rozwoju w oparciu o krajową działalność Wycofywanie się (czasowe lub permanentne) z polskiego rynku pracy wzorzec: praca za granicą i bierność na polskim rynku pracy
27 Migracje osób z wysokimi kwalifikacjami Migranci z relatywnie wysokimi kwalifikacjami: osoby, które ukończyły uczelnię wyższą, ale również absolwenci szkół ogólnokształcących, jeśli w rejonie ich zamieszkania dominuje wykształcenie podstawowe lub zawodowe. Drenaż mózgów z Polski fakty i mity Wyjazdy w latach 199. drenaż mózgów tylko w przypadku dużych ośrodków miejskich Ale: pozytywna selekcja wyjeżdżających po 1998 roku Kraje docelowe migrantów o różnym poziomie wykształcenia Migracje najnowsze a utrata kapitału ludzkiego Motywacje migracyjne osób o wysokich kwalifikacjach typowe czy specyficzne? Drenaż mózgów, wymiana mózgów czy marnotrawstwo mózgów? Migranci, a wykształcenie (1988 i 23) 28 6 5 4 3 2 1 1988 23 osoby z wykształceniem co najwyżej podstawowym osoby z wykształceniem co najmniej wyższym
Wyjazdy po 1997r wg poziomu wykształcenia 29 1% 8% 6% 4% 2% % Niemcy Włochy Wielka Brytania reszta UE- 15 USA Kanada w yższe średnie z maturą albo policealne inne Migracje osób z wysokimi kwalifikacjami 3 + - DLA MIGRANTÓW I ICH RODZINY Wyższe zarobki wyższe dochody Wyższy standard życia, poczucie bezpieczeństwa materialnego Możliwość realizacji zawodowej kariera zawodowa Doskonalenie, dokształcanie, podnoszenie kwalifikacji Brak poczucia niedocenienia w sensie materialnym i społecznym Pozycja społeczna nieadekwatna do oczekiwań i kwalifikacji Zatrudnienie poniżej kwalifikacji Deprecjacja kwalifikacji DLA SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ + - Tworzenie sieci powiązań zawodowych między krajem migracji a krajem pochodzenia Transfer wiedzy Transfer środków finansowych Rozwój przedsiębiorczości transfer kultury ekonomicznej Wykształcanie się mobilnego, nowoczesnego społeczeństwa Pozytywny wpływ na motywację młodych ludzi do zdobywania wyższego wykształcenia Trwała utrata mózgów zmniejszenie szans rozwojowych Zagrożenie funkcjonowania określonych sektorów gospodarki (np. służba zdrowia) Deprecjacja zasobów kapitału ludzkiego Utrata wydatków poniesionych w związku z kształceniem migrantów
31 Typy migracji migracje powrotne NSP 22: 7 tys. Polaków, którzy powrócili do kraju Ale: 2 tys. spośród nich wyjechało ponownie Powroty z: Niemiec, Stanów Zjednoczonych, Kanady Powroty do: miast (81%), głównie dużych Kim są? Ludzie młodzi (28% poniżej 2 roku życia), bardzo dobrze wykształceni (3% z wykształceniem wyższym), aktywni zawodowo (65%) Pozycja zawodowa w Polsce bardzo wysoka Kto wyjechał? Osoby słabiej wykształcone, z podwójnym obywatelstwem Migracje powrotne automatyczny sukces? Migranci powrotni 32
Migracje powrotne koszty i korzyści 33 DLA MIGRANTÓW I ICH RODZINY Większa satysfakcja z życia w kraju + - Kapitał i nowe kompetencje migrantów powrotnych Zagrożenie dla więzi rodzinnych w sytuacji porażki migracyjnej szczególnie w sytuacjach, gdzie wyjazd był realizacją strategii dochodowej całego gospodarstwa domowego. W sytuacji braku możliwości trwałego wejścia na polski rynek pracy potencjalny sukces związany z migracją powrotną może przerodzić się w porażkę DLA SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ + - Migranci powrotni mogą dysponować środkami wystarczającymi by wesprzeć rozwój lokalnej przedsiębiorczości. Dopływ pieniędzy z zagranicy: potencjalna działalność inwestycyjna, tworzenie nowych miejsc pracy. Potencjał demograficzny większość z migrantów powrotnych to osoby w tzw. wieku mobilnym istotny zwłaszcza dla małych miast i terenów wiejskich. Migranci powrotni jako eksperci i liderzy lokalnych społeczności Migranci powrotni umożliwiają tworzenie sieci powiązań z krajem migracji kontakt te mogą owocować współpracą na wielu polach, zwłaszcza w sferach biznesowych. Konieczność intensywnego wsparcia ze strony publicznych służb zatrudnienia W sytuacji braku wsparcia migracja powrotna może z łatwością przekształcić się w reemigrację definitywna utrata kapitału ludzkiego Powroty, ale do dużych ośrodków miejskich trwałe osłabienie potencjału rozwojowego społeczności lokalnych To nie migracje są problemem 34 Sieci migracyjne => wyspowość Moda Nieracjonalność decyzji o wyjeździe: niewłaściwi ludzie w niewłaściwe miejsca Świadomość dostępności innych rozwiązań Sieci migracyjne nie są sieciami, lecz kanałami Pozór bezpieczeństwa Brak swobody wyboru i ograniczona informacja Redukcja aspiracji do wymiaru dochodowego
35 Rozwiązania Monitoring postępowania pośredników Podtrzymywanie aspiracji Szanujmy się! Sieci horyzontalne (pozyskiwanie doświadczenia, budowanie kariery) Sieciowanie istniejących kanałów Nawigowanie informacją Wiarygodne źródło wiedzy jak jest tam? (dochody, koszty życia, warunki...) Uwzględnienie innych kryteriów przy decyzji o wyjeździe Dobre przygotowanie wyjazdu Wzorce rozwoju, a migracje Indywidualnego Tradycyjny model wyjazdów do prac niskokwalifikowanych Brak tradycji ścieżki kariery 36 Działania w instytucjach edukacji formalnej Trenerzy Szkolenia dla nauczycieli Materiały dydaktyczne (także np.: gry strategiczne!)
37 Wzorce rozwoju, a migracje Społeczności lokalnej Tradycyjny model trwałego opuszczania mniejszych miast i obszarów wiejskich (drenaż mózgów) Brak świadomości możliwości rozwojowych Wyjeżdżajcie by wracać Wbudowanie strategii powrotu w decyzję wyjazdową Ułatwienia dla powrotów (także formalne!) Wsparcie rozwoju przedsiębiorczości (migranci i ich rodziny) Wsparcie aktywności w okresach pobytu w Polsce 38 Wnioski na podstawie doświadczeń Nie ci, co trzeba, pojechali nie tam, gdzie trzeba potencjał mobilności nie został w pełni wykorzystany Wyjazdy kosztem edukacji (albo zamiast, albo dewaluacja) potencjał edukacyjny nie jest wykorzystywany redukcja aspiracji by decyzje były racjonalne Nierównomierny rozwój infrastruktury potencjał wyjazdów nie służy budowaniu społeczności lokalnej wyjazdy tradycyjnie źródłem amoralnego familializmu
Bardzo dziękujemy za uwagę! Pytania? Dr Paweł Kaczmarczyk p.kaczmarczyk@uw.edu.pl Dr Joanna Tyrowicz jtyrowicz@wne.uw.edu.pl