Prawa operatorów obrazu jako współtwórców w polskim prawie. Kierunki nowelizacji prawa autorskiego. Lucyna Sas-Swadźba Radca prawny Ustawa z 4 lutego 1994 roku dotycząca prawa autorskiego i praw pokrewnych, która obecnie obowiązuje w Polsce, zawiera rozdział ze szczegółowymi przepisami dotyczącymi utworów audialnych i utworów wizualnych. Biorąc pod uwagę punkt widzenia operatora obrazu, najważniejsze postanowienia rozstrzygają o: - zasadach oznaczenia właściciela praw autorskich, - prawach współtwórców, - ograniczeniach wykonywania autorskich praw osobistych przez współtwórców, - wynagrodzeniu z tytułu eksploatacji dzieł audio-wizualnych. Twórcami utworu audio-wizualnego - zgodnie z artykułem 69 prawa autorskiego - są te osoby, które wniosły wkład twórczy w jego powstanie. Wśród tych osób ustawa wymienia w szczególności: reżysera, operatora obrazu, twórcę adaptacji literackiej, twórcę stworzonych dla utworu audio-wizualnego utworów muzycznych lub słowno-muzycznych oraz twórców scenariusza. Należy podkreślić, iż operator obrazu został bezpośrednio włączony jako współtwórca utworów audiowizualnych w rezultacie nowelizacji prawa autorskiego z 2000r. Głównym powodem tej pozytywnej zmiany była krytyka poprzedniej regulacji, która nie uwzględniała tego, iż praca operatora obrazu ma z jednej strony charakter twórczy, a z drugiej strony ma zasadniczy wpływ na ogólny rezultat pracy nad utworem audiowizualnym. Chociaż samo wyliczenie w ustawie nie może być traktowane jako wyczerpująca i decydująca przesłanka dla uznania danej osoby za współtwórcę utworu audiowizualnego, jednak w praktyce, w szczególności w odniesieniu do filmów fabularnych, to właśnie wyliczenie jest decydujące dla uznania tych osób jako współtwórców. Należy również pamiętać, iż w przypadku utworów współtworzonych przez kilku twórców, indywidualne wkłady nie muszą być równe i żaden minimalny wkład nie jest przez prawo autorskie wymagany dla uzasadnienia statusu współtwórcy. Z tego powodu polskie przepisy są uznawane za liberalny model w przemyśle audiowizualnym. Prawa majątkowe do utworów audiowizualnych (zarówno całego utworu jak i jego części) powstają początkowo jako wyłączne prawa współtwórców, ale polskie prawo autorskie w artykule 70 tworzy domniemanie prawne, zgodnie z którym "producent utworu audiowizualnego nabywa na mocy umowy o stworzeniu utworu albo umowy o wykorzystaniu już istniejącego utworu wyłączne prawa majątkowe do eksploatacji tych utworów w ramach utworu audiowizualnego jako całości". Analiza tego postanowienia wykracza ponad zakres tego referatu, jednakże należy zauważyć, iż ta regulacja nie pozbawia współtwórców ich praw osobistych. Rozgraniczenie pomiędzy majątkowymi prawami autorskimi, które należą do producenta utworu audiowizualnego, a autorskimi prawami osobistymi, które należą do współtwórców może powodować problemy. Dlatego też umowy pomiędzy producentami i współtwórcami
często zawierają klauzule, w których współtwórca zgadza się na określone ograniczenie praw w pewnych okolicznościach. Dodatkowo, niektóre ograniczenia są przewidziane w samym prawie autorskim. Art. 56, ust. 1 mówi, że w odniesieniu do utworów audiowizualnych oraz utworów zamawianych, w odniesieniu do eksploatacji w utworze audiowizualnym, autor nie może rozwiązać umowy ze względu na swoje istotne interesy materialne. Przykładowo, artykuł 71 przewiduje, że producent może bez zgody twórców utworów audiowizualnych dokonywać tłumaczeń na różne wersje językowe, a artykuł 73 stwierdza, że prawo do nadzoru autorskiego może być wykonywane tylko w stosunku do ostatecznej wersji utworów audiowizualnych. Kluczową kwestią, której chciałabym poświęcić ten referat jest kwestia prawa do dodatkowego wynagrodzenia dla niektórych współtwórców utworów audiowizualnych, przewidziana w istniejącym art. 70 ust. 2 tej ustawy. Artykuł 70, ust. 2 prawa autorskiego jest uznawany jako pewien rodzaj osiągnięcia w przemyśle audiowizualnym w Polsce, ponieważ daje on głównym współtwórcom utworów audiowizualnych, włączając operatorów obrazu, prawo do dodatkowego wynagrodzenia z tytułu pól eksploatacji, określonych w tym przepisie. Według doktryny, celem tego przepisu jest wzmocnienie pozycji niektórych twórców poprzez przyznanie im prawa do dodatkowego wynagrodzenia, niezależnie od postanowień wynikających z umowy pomiędzy twórcami i producentami. Operator obrazu stał się nowym beneficjantem prawa do wynagrodzenia w ostatniej nowelizacji z 2000 roku, która znacznie poszerzyła to prawo w stosunku do poprzedniej regulacji prawnej. Należy podkreślić, że katalog podmiotów upoważnionych do dodatkowego wynagrodzenia, zgodnie z art. 70 ust. 2 jest - w przeciwieństwie do katalogu otwartego współtwórców określonych w art. 69 - katalogiem zamkniętym, który nie uwzględnia wszystkich podmiotów z katalogu otwartego z art. 69. Katalog zamknięty zawiera: głównego reżysera, operatora obrazu, twórcę scenariusza, twórców utworów literackich lub utworów muzycznych, które stworzone zostały do utworu audiowizualnego lub w nim wykorzystane oraz artystów wykonawców (aktorzy). Fakt, iż artykuł 70, ust. 2 przewiduje przyznanie praw majątkowych tylko dla jednej grupy współtwórców utworów audiowizualnych pomijając innych współtwórców, w szczególności scenografów i choreografów, był powodem dla którego rzecznik praw obywatelskich zaskarżył art. 70, ust. 2 do Trybunału Konstytucyjnego jako niezgodny z konstytucją. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, kryteria doboru podmiotów uprawnionych do dodatkowego wynagrodzenia nie zostały oparte na racjonalnych przesłankach, co narusza zasadę równej ochrony autorskich praw majątkowych. W wyroku z 24 maja 2006 roku Trybunał Konstytucyjny stwierdził, iż powyższa regulacja jest niezgodna z Konstytucją i traci moc obowiązującą z upływem 12 miesięcy od ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, tj. w dniu 5 lipca 2007 roku. Trybunał Konstytucyjny orzekł, iż art. 70 ust. 2 jest niezgodny z art. 2 i art. 32 w związku z art. 64 ust. 2 Konstytucji, ponieważ pomija bez żadnego uzasadnienia podobne podmioty, charakteryzujące się taką samą cechą istotną. Przyznając przywilej prawa do tantiem
(dodatkowego wynagrodzenia) tylko niektórym współtwórcom utworów audiowizualnych narusza zasadę równej ochrony praw majątkowych. Trybunał nie zgodził się z Ustawodawcą, że powodem istniejącego sformułowania regulacji art. 70 ust. 2 było dostosowanie przepisów prawa autorskiego do regulacji unijnych. Dyrektywa Rady 92 /100/ EWG z 19 listopada 1992 roku w sprawie prawa najmu i użyczenia oraz niektórych praw pokrewnych prawa autorskiego w zakresie własności intelektualnej, określa kwestie wynagradzania twórców tylko w sposób ogólny i upoważnia Ustawodawcę krajowego jedynie do wskazania podmiotów, które są uprawnione do dodatkowego wynagrodzenia z tytułu najmu. Niemniej jednak, Ustawodawca nie może pominąć w katalogu współtwórców uprawnionych do dodatkowego wynagrodzenia na podstawie art. 70 ust. 2 tych osób, które, wnosząc indywidualny wkład twórczy, mogą być uznane za współtwórców zgodnie z art. 69 tej ustawy. Ustawodawca nie podał żadnych kryteriów, według których dokonał zróżnicowania pomiędzy zakresem podmiotowym tych dwóch artykułów. Trybunał nie podzielił opinii Prokuratora Generalnego, że nie występuje dyskryminacja innych współtwórców utworów audiowizualnych (w tym choreografów i scenografów) w zakresie prawa do uzyskania dodatkowego wynagrodzenia, ponieważ wynagrodzenie takie może być wynegocjowane i zastrzeżone w oddzielnej umowie zawartej między producentem a twórcą. Trybunał zauważył, że pozycja negocjacyjna takiego współtwórcy jest zawsze słabsza niż producenta i współtwórcy nie są zazwyczaj w stanie wynegocjować sobie takiego prawa do dodatkowego wynagrodzenia, jak to jest zagwarantowane twórcom wyszczególnionym w art. 70 ust. 2. Dlatego też, znajdujemy się teraz w sytuacji, w której przez następne 6 miesięcy będzie obowiązywała zakwestionowana regulacja; aczkolwiek, o ile nam wiadomo, Ministerstwo Kultury już zaczęło pracować nad nowelizacją. Tak więc to, w jakim kierunku pójdzie nowelizacja jest bardzo ważne. Czuję się zobowiązana skierować waszą uwagę na następujące kwestie: Po pierwsze, jest prawdą, iż Trybunał Konstytucyjny nie może zastępować Ustawodawcy, aczkolwiek z uzasadnienia jego wyroku mogą zostać wyciągnięte pewne wnioski a Ustawodawca powinien wziąć je pod uwagę podczas nowelizacji tej regulacji. Po drugie, obecne brzmienie art. 70 ust. 2 wynikające z na nowelizacji prawa autorskiego z 2000 r. jest często krytykowane w doktrynie i literaturze prawnej. Komentatorzy jako główne powody nieprawidłowości regulacji podają, że: 1. Ta regulacja zakłóciła równowagę interesów między osobami biorącymi udział w produkcji utworów audiowizualnych (w szczególności filmów fabularnych), poprzez zbytnie uprzywilejowanie współtwórców i artystów wykonawców kosztem producenta. Producent ponosi istotne ryzyko majątkowe produkcji filmowej i dlatego też, w opinii niektórych komentatorów, powinien decydować o sposobie eksploatacji utworu i o zasadach otrzymywania wynagrodzenia. Argumenty za takim stwierdzeniem możemy również znaleźć w ustawodawstwie Państw Członkowskich. 2. W literaturze prawniczej przepis z art. 70 jest także krytykowany z punktu widzenia konsekwencji finansowych jakie może spowodować dla polskiej gospodarki. Zgodnie z zasadą
traktowania krajowego jesteśmy zobowiązani traktować podmioty krajowe i podmioty z innych Państw Członkowskich w ten sam sposób. Ze względu na szeroki zakres pól eksploatacji (bez odpowiednika w zagranicznej regulacji ) i wykorzystywania w Polsce o wiele więcej zagranicznych utworów audiowizualnych niż takich polskich utworów za granicą, nie możemy oczekiwać na ekwiwalentność wpływów i wypływów Z tego tytułu. 3. Kontrowersyjny jest także katalog pól eksploatacji uprawniających do dodatkowego wynagrodzenia, który w opinii komentatorów jest zbyt obszerny, ponieważ przyznaje prawa do: 1. wynagrodzenia proporcjonalnego do wpływów z tytułu wyświetlania utworu audiowizualnego w kinach, 2. stosownego wynagrodzenia z tytułu najmu egzemplarzy utworów audiowizualnych i ich publicznego odtwarzania, 3. stosownego wynagrodzenia z tytułu nadawania utworu w telewizji lub poprzez inne środki publicznego udostępniania utworów, 4. stosownego wynagrodzenia z tytułu reprodukowania utworu audiowizualnego na egzemplarzu przeznaczonym do własnego użytku osobistego. Ogólny nacisk kładzie się także na fakt, iż regulacja w art. 70 bardzo odbiega od standardów unijnych, które uznawane są za standardy o wysokim stopniu ochrony utworu. Dlatego też bardziej obszerny katalog praw przyznanych twórcom i artystom wykonawcom w Polsce może budzić wątpliwości, czy nie została naruszona równowaga między interesami uprawnionych i użytkowników. Biorąc powyższe pod uwagę, wydaje się, iż możliwe są następujące kierunki zmian: 1. Wprowadzenie do art. 70 ust. 2 otwartego katalogu współtwórców utworów audiowizualnych uprawnionych do dodatkowego wynagrodzenia - operator obrazu będzie nadal na liście. 2. Pozostawienie niezmienionym obszernego katalogu pól eksploatacji (dostosowując je do odpowiedniej terminologii). Zgodnie z powyższym rozwiązaniem, wypłacanie takiego dodatkowego wynagrodzenia powinno się odbywać przez organizację zbiorowego zarządzania, przy czym tylko jedna organizacja powinna być uprawniona do inkasowania i dystrybucji tantiem. Aczkolwiek istnieją także inne propozycje zmiany obecnej regulacji w celu obniżenia obciążeń finansowych ponoszonych przez użytkowników, takie jak: 1. Ograniczenie prawa do dodatkowego wynagrodzenia za eksploatację utworów audiowizualnych tylko do najmu kopii. Taki wariant jest zgodny z prawem unijnym (Dyrektywa Rady, o której była mowa wcześniej) i koresponduje z ustawodawstwem wielu Państw Członkowskich. 2. Ustawowe określenie maksymalnego pułapu należności na rzecz twórców pobieranych za pośrednictwem organizacji zbiorowego zarządzania.
Jakkolwiek to rozwiązanie jest bardzo skomplikowane. Ustalenie takich maksymalnych limitów wymagałoby skomplikowanych analiz ekonomicznych i badania istniejącego rynku zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi. Taka analiza nie wydaje się być jednak możliwa do przeprowadzenia w tak krótkim czasie, który pozostał Ustawodawcy na nowelizację tej regulacji. Pojawiają się więc argumenty pokazujące, iż najbardziej racjonalnym rozwiązaniem byłoby określenie tego maksymalnego limitu obciążeń finansowych użytkowników mając na uwadze procentową relację należności na rzecz podmiotów uprawnionych do wysokości wpływów uzyskiwanych przez osoby wykorzystujące utwory i przedmioty praw pokrewnych. Takie zestawienie powoduje, iż zależnie od faktycznych wpływów użytkownika, będzie występować także proporcjonalna zmiana sum należności na rzecz organizacji zbiorowego zarządzania, co umożliwia racjonalne planowanie prowadzonej przez użytkownika działalności. Od kilku lat w debatach publicznych na ten temat pojawiają się propozycje ustalenie maksymalnych obciążeń finansowych użytkowników na poziomie około 3% wpływów z tytułu nadawania i około 5 % wpływów z tytułu ponownego nadawania, jednakże, stawki te mogą mieć jednak charakter wyłącznie orientacyjny. Ze względu na powyższe wydaje się, iż w niedalekiej przyszłości grupa operatorów obrazu w Polsce powinna być wyjątkowo aktywna w procesie zmian, szczególnie w fazie konsultacji społecznych prowadzonych przez Ministerstwo Kultury.