Inga Markiewicz Klinika Psychiatrii Sądowej IPiN Opiniowanie w sprawach o ubezwłasnowolnienie Akty prawne regulujące tematykę ubezwłasnowolnienia Konstytucja RP Kodeks Cywilny Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy Kodeks Postępowania Cywilnego Ubezwłasnowolnienie według prawa opisane w kodeksie cywilnym instytucja, środek prawny, stosowany tylko w sytuacjach opisanych w kodeksie osoba ubezwłasnowolniona traci zdolność do czynności prawnych lub ta zdolność zostaje ograniczona ograniczenie lub pozbawienie człowieka zdolności do czynności prawnych dotyczy istoty samodzielności, pogarsza jakość jego życia, odbiera mu możliwość pełnego i godnego życia ubezwłasnowolnić może tylko sąd, właściwość sądu okręgowego Co to jest zdolność do czynności prawnych? (art. 11 kc) możliwość podejmowania decyzji, które mają znaczenie prawne; nabywanie praw i zaciąganie zobowiązań (np. podpisywanie umów) każda osoba, która uzyska pełnoletniość ma pełną zdolność do czynności prawnych (art. 10 kc) Zdolność do czynności prawnych a wiek powyżej 18 r. ż. pełna zdolność do cz. pr. między 13 a 18 r. ż. ograniczona zdolność do cz. pr. poniżej 13 r. ż. brak zdolności do cz. pr. Zdolność do czynności prawnych a rodzaje ubezwłasnowolnienia całkowite (powoduje utratę zdolności do czynności prawnych) (art. 12 kc) częściowe (powoduje ograniczenie zdolności do czynności prawnych) (art. 15) Przesłanki ubezwłasnowolnienia całkowitego (art. 13 kc) wiek powyżej 13 lat osoba ta jest chora psychicznie, ma niedorozwój umysłowy lub też jest dotknięta innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi, w szczególności pijaństwem lub narkomanią (element psychiatryczny, biologiczny) z w/w powodów nie jest w stanie kierować swym postępowaniem (element psychologiczny) 1
Opiekun Przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego (art. 16 kc) wiek osoba pełnoletnia osoba ta jest chora psychicznie, niedorozwinięta umysłowo lub też dotknięta innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi, w szczególności pijaństwem lub narkomanią (element psychiatryczny, biologiczny) stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw (element psychologiczny) kurator Skutki prawne ubezwłasnowolnienia całkowitego powoduje utratę zdolności do czynności prawnych (art. 12 kc), czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych jest nieważna (art. 14 kc) wyjątek - umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego/konwalidacja dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba, że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską (art. 13 2) Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może zawrzeć umowy sporządzić testamentu (opiekun nie może tego zrobić w jego imieniu) być wykonawcą testamentu zawrzeć małżeństwa sprawować władzy rodzicielskiej przysposobić, uznać dziecka (mężczyzna) być opiekunem prawnym, kuratorem traci władzę rodzicielską nad swoimi dziećmi mieć czynnego i biernego prawa wyborczego wykonywać niektórych zawodów (sędziego, prokuratura, adwokata, pracownika państwowego, notariusza) sama podjąć decyzji o leczeniu, także leczeniu psychiatrycznym, wyrazić zgody na niektóre badania, operację nawiązać stosunku pracy wziąć kredytu, pożyczki z banku, nie może składać wniosków o pomoc socjalną odbierać renty socjalnej lub innych świadczeń, np. alimentów Skutki prawne ubezwłasnowolnienia częściowego powoduje ograniczenie zdolności do czynności prawnych (art. 15 kc) do ważności czynności prawnej (zobowiązująco rozporządzającej), potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego (art. 17), ale są wyjątki sąd ustanawia kuratora (art. 16 2) 2
Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może dokonywać czynności prawnych za zgodą kuratora, lub sama dokonać czynności zobowiązująco- rozporządzających, ale do ważności potrzebna zgoda kuratora (potwierdzenie przez niego umowy) rozporządzać przedmiotami oddanymi do jej użytku, w tym swoim zarobkiem bez zgody kuratora dokonywać drobnych czynności w bieżących sprawach życia codziennego samodzielnie nawiązać stosunek pracy być spadkobiercą (ale sama nie może sporządzić testamentu) przyjąć darowiznę zawrzeć małżeństwo, jeśli uzyska zgodę sądu nie może sprawować władzy rodzicielskiej nie może przysposobić dziecka, być opiekunem, kuratorem nie ma czynnego i biernego prawa wyborczego nie może wykonywać niektórych zawodów (sędziego, prokuratura, adwokata, pracownika państwowego, notariusza) Ubezwłasnowolnienie a godność człowieka Godność wartość nierozerwalnie związana z każdym człowiekiem, która jest źródłem jego wszystkich praw, wszystkie prawa muszą być z nią zgodne wartość przyrodzona, niezbywalna, nienaruszalna godność to tzw. prawo osobistości, są to cechy psychiki każdego człowieka, które wymagają szacunku Podmiotowość najważniejsza cecha godności to podmiotowość, czyli autonomia, swoboda postępowania zgodnie z własną wolą Ubezwłasnowolnienie może prowadzić do naruszenia godności! osobie ubezwłasnowolnionej zostaje uniemożliwione korzystanie z jej praw, decydowanie o sobie (prawo, opiekun, kurator) Ubezwłasnowolnienie a wolność osobista człowieka wolność prawo każdego do samodzielnego i niezależnego decydowania o swoim życiu osobistym osoba ubezwłasnowolniona nie jest wolna w podejmowaniu decyzji o swoim życiu, nie ma wpływu na najważniejsze decyzje dotyczące jej osoby Ubezwłasnowolnienie a ochrona praw ma służyć pomocy i opiece osobom, które nie potrafią się same o siebie zatroszczyć (opiekun, kurator) ustanawia się, gdy zaburzenia psychiczne wpływają na niemożność lub ograniczenie kierowania przez osobę swoim postępowaniem (a nie sama diagnoza) 3
podstawą ubezwłasnowolnienia może być jedynie dobro osoby, która ma być ubezwłasnowolniona (celowość ubezwłasnowolnienia), a nigdy korzyści osobiste czy finansowe innych osób Poglądy na ubezwłasnowolnienie Zwolennicy ubezwłasnowolnienie to forma ochrony ludzi chorych, upośledzonych, przed skutkami nieodpowiedzialnych, rujnujących życie decyzji Przeciwnicy ubezwłasnowolnienie to anachronizm, zamach na prawa obywatelskie osób nieporadnych życiowo i ich stygmatyzacja Procedura Podmioty uprawnione do złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie (art. 545 kpc) małżonek osoby, której dotyczy wniosek jej krewni w linii prostej oraz rodzeństwo jej przedstawiciel ustawowy Rzecznik Praw Obywatelskich Prokurator Treść wniosku o ubezwłasnowolnienie ogólne wymogi dotyczące pisma procesowego (art. 126, 187, 511 kpc) żądanie ubezwłasnowolnienia, z określeniem rodzaju określenie przyczyny (art. 13 czy 16 kc) wskazanie legitymacji do złożenia wniosku, świadectwo lekarskie wydane przez psychiatrę o stanie psychicznym osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, lub opinia psychologa o stopniu upośledzenie umysłowego albo zaświadczenie poradni przeciwalkoholowej lub zaświadczenie z poradni leczenia uzależnień (art. 552 kpc) Postępowanie dowodowe Celem postępowania jest ustalenie: stanu zdrowia sytuacji osobistej, zawodowej i majątkowej osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie rodzaju spraw wymagających prowadzenia przez tę osobę sposobu zaspokajania jej potrzeb życiowych Obligatoryjne elementy postępowania dowodowego przeprowadzenie rozprawy (art. 555 kpc) wysłuchanie osoby, której dotyczy wniosek w obecności biegłego psychologa oraz w zależności od stanu zdrowia psychiatry lub neurologa (art. 547) 4
opinia biegłego psychiatry lub neurologa, a także psychologa Fakultatywnie: oddanie pod obserwację osoby, której dotyczy wniosek (art. 554 kpc) max 6 tygodni, na podstawie opinii dwóch biegłych lekarzy Badanie przez biegłego Art. 553. kpc 1. Osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, musi (oblig.!)być zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa, a także psychologa. Jednorazowe badanie? POSTANOWIENIE z dnia 9 maja 1972 r. (II CR 48/72) Jeżeli w sprawie o ubezwłasnowolnienie opinia biegłego miałaby być wydana na podstawie jednorazowego badania osoby mającej być ubezwłasnowolnioną, biegły powinien z reguły brać udział w przesłuchaniu świadków i uczestników postępowania, a opinię swą wydać dopiero po ujawnieniu całego dostępnego materiału dowodowego, ustosunkowując się w niej do tegoż materiału. Obserwacja Art. 554. kpc 1. Sąd może (fakultat.), jeżeli na podstawie opinii dwóch biegłych lekarzy uzna to za niezbędne, zarządzić oddanie osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, pod obserwację w zakładzie leczniczym na czas nie dłuższy niż sześć tygodni. W wyjątkowych wypadkach sąd może termin ten przedłużyć do trzech miesięcy. 2. Przed wydaniem postanowienia sąd wysłucha uczestników postępowania. Opinia biegłego Art. 553 2 Opinia biegłego oprócz oceny stanu zdrowia psychicznego lub zaburzeń psychicznych albo rozwoju umysłowego osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, powinna zawierać umotywowaną ocenę zakresu jej zdolności do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw, uwzględniającą postępowanie i zachowanie się tej osoby. Pytanie do biegłego w sprawach o ubezwłasnowolnienie? Czy z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii osoba X nie jest w stanie kierować swym postępowaniem bądź czy wymaga pomocy do prowadzenia jej spraw? 5
Zakres ekspertyzy Ocena stanu zdrowia psychicznego lub zaburzeń psychicznych Ocena rozwoju umysłowego Ocena zakresu zdolności do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem Ocena zdolności do prowadzenia swoich spraw Uwzględnienie postępowania i zachowania się osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie Opinia powinna zawierać wyniki badania, w szczególności ujawnione objawy chorobowe i wyjaśnienie, w jaki sposób choroba według wiedzy lekarskiej może mieć wpływ na rozeznanie chorego. Biegły powinien zanalizować funkcjonowanie osoby badanej w kontekście kierowania swoimi sprawami i zabezpieczania codziennych potrzeb, ocenę krytyczną jego własnego postępowania oraz ocenę, czy osoba badana zdaje sobie sprawę ze swych działań i zamierzeń. POSTANOWIENIE z dnia 9 maja 1972 r. (II CR 48/72) ( ) Oceniając potrzebę zapewnienia osobie chorej pomocy do prowadzenia jej spraw, biegły a także sąd powinien mieć na uwadze rzeczywiście istniejący zakres spraw wymagających decyzji tej osoby. Opinia biegłego powinna zawierać zwięzłe uzasadnienie, umożliwiające sądowi kontrolę jej prawidłowości. Opinia negatywna Negatywna opinia biegłego, tzn. opinia, która stwierdza, że badany nie jest chory psychicznie, ani nie cierpi na niedorozwój umysłowy przesądza o niedopuszczalności orzeczenia o ubezwłasnowolnienia. Ważne! biegły nie może w opinii odpowiedzieć wprost, że jego zdaniem osoba X powinna (lub nie powinna) być ubezwłasnowolniona (częściowo bądź całkowicie), gdyż byłoby to wkraczanie w kompetencje sądu. Ostateczna ocena wszystkich przesłanek ubezwłasnowolnienia jest zastrzeżona dla sądu. Jakie decyzje może podjąć sąd w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie? wydać postanowienie o ubezwłasnowolnieniu w postanowieniu sąd orzeka czy ubezwłasnowolnił kogoś całkowicie czy częściowo może oddalić wniosek o ubezwłasnowolnienie Sąd może czy musi? Pomimo spełnienia wszystkich przesłanek nie ma przymusu orzeczenia ubezwłasnowolnienia Art. 13 1 Osoba, która ukończyła lat 13, może być ubezwłasnowolniona całkowicie ( ) Art. 16 1 Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo ( ) 6
OSN z 14 lutego 1974 r., I CR 8/74 W razie istnienia przesłanek ubezwłasnowolnienia częściowego sąd może nie ubezwłasnowolnić osoby chorej (art. 16 1 kc), gdyby ubezwłasnowolnienie w większym stopniu osłabiło pozycję tej osoby, niż przyniosło jej pomoc. W szczególności pozostawienie osobie chorej możności prowadzenia przez nią jej spraw i decydowania o nich może być dla tej osoby korzystniejsze od pomocy kuratora. Całkowite czy częściowe? OSN z 3 grudnia 1974 r., I CR 580/74 Przy wyborze rodzaju ubezwłasnowolnienia trzeba badać nie tylko rodzaj choroby umysłowej, stopień niedorozwoju umysłowego czy też charakter zaburzeń psychicznych, ale również sytuację życiową osoby, której postępowanie dotyczy, a w szczególności to, skąd czerpie środki na utrzymanie, czy pracuje zarobkowo, jak daje sobie radę w zwykłych sprawach życia codziennego, czy ma rodzinę mogącą zapewnić jej pomoc i opiekę. Liczba ubezwłasnowolnionych w Polsce szacunkowo ok. 70 tys. 90 % to ubezwłasnowolnieni całkowicie w ciągu ostatnich 30 lat liczba ubezwłasnowolnionych wzrosła trzykrotnie Art. 559 kpc 1. Sąd uchyli ubezwłasnowolnienie, gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono; uchylenie może nastąpić także z urzędu. 2. Sąd może w razie poprawy stanu psychicznego ubezwłasnowolnionego zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe, a w razie pogorszenia się tego stanu zmienić ubezwłasnowolnienie częściowe na całkowite. 3. Z wnioskiem o uchylenie albo zmianę ubezwłasnowolnienia może wystąpić także ubezwłasnowolniony. 7