Witamy Was na prezentacji na temat getta utworzonego w czasie II wojny światowej w Zawierciu. Mamy nadzieję, że historia, którą przygotowaliśmy, zaciekawi Was i dowiecie się dzięki temu prawdy, bo o tym zazwyczaj głośno się nie mówi. Slajd 1 Getto to część miasta przymusowo zamieszkiwana przez mniejszość narodową lub religijną. W czasie II wojny światowej gettami nazywano izolowane dzielnice miast, przeznaczone dla ludności żydowskiej, tworzone przez okupanta hitlerowskiego w wielu miastach i miasteczkach od jesieni 1939. Slajd 2 Początkowo część getta miała charakter otwarty, jednakże za przekroczenie ich granic groziły surowe kary, a w Generalnym Gubernatorstwie - kara śmierci, jaką ponosiły też osoby, które udzieliły Żydom schronienia. Slajd 3 Od 1940 roku getta miały już charakter zamknięty, otaczano je murem lub drutem kolczastym, a stłoczona na małej powierzchni ludność żydowska, ograbiona z dobytku, masowo wymierała z głodu. Inne czynniki wyniszczające ludność to między innymi brak zarobków, opału, leków, odzieży oraz celowo utrzymywany przez okupanta katastrofalny stan sanitarny, prowadzący do epidemii chorób zakaźnych. Slajd 4 Oficjalnymi celami tworzenia gett były hipotezy, według których Żydzi mieli by być roznosicielami różnych chorób zakaźnych, a co za tym idzie, izolowano ich ze względów sanitarnych i higienicznych. Poza tym więzieni byli ze względów ekonomicznych. Slajd 5 To oficjalna wersja, a prawda była całkiem inna. Żydzi zazwyczaj byli bardzo bogatymi i wykształconymi obywatelami, dlatego więzienie ich umożliwiało Niemcom konfiskatę ich majątków oraz pozyskanie taniej siły roboczej. Slajd 6 Likwidację gett rozpoczęto w 1942 roku. Akcja ta nosiła nazwę Reinhard. Jej celem była zupełna zagłada ludności żydowskiej poprzez mordowanie jej w specjalnie do tego wybudowanych obozach śmierci. Ludność cywilna pomagająca Żydom w przeżyciu często przypłacała to życiem. W przeciwieństwie do innych krajów, w których za pomoc Żydom Niemcy karali grzywną lub zwolnieniem z pracy, w Polsce obowiązywało prawo, według którego karano ludzi śmiercią za jakąkolwiek pomoc okazaną Żydom (ukrywanie, przewożenie z miejsca na miejsce, a nawet podanie kromki chleba). Slajd 7 Ostatnim zlikwidowanym w 1944 roku gettem było getto łódzkie. Slajd 8
Warto też wspomnieć o tym, że w niektórych likwidowanych gettach wybuchały powstania. Największe miało miejsce w Warszawie 19 kwietnia 1943 r. Slajd 9 Żydzi osiedlili się w Zawierciu z pozwolenia króla Stanisława Augusta już w drugiej połowie XVII w. Zajmowali się drobnym handlem i rzemiosłem. Na zdjęciu możecie zobaczyć wejście do getta powstałego podczas II wojny światowej. Podobno gdzieś na terenie miasta zachował się fragment jego muru, ale nie udało nam się ustalić czy to prawda, ani gdzie też on mógłby się znajdować. Slajd 10 W lipcu 1940 roku nakazano wszystkim zawierciańskim wyznawcom religii mojżeszowej przesiedlić się do otwartej dzielnicy żydowskiej obejmującej ulice: Hożą, Jasną, Apteczną, Porębską, Marszałkowską, Ciemną oraz Stary i Nowy Rynek. Jak podają różne źródła, w getcie umieszczono ok. 7000 ludzi, a wolności doczekało się tylko 7 osób, które zostały uratowane przez niemieckiego oficera. Granice getta prawdopodobnie były płynne, wraz ze wzrostem liczby przebywających tam Żydów. Mapę, którą widzicie na slajdzie pomógł nam przygotować pan Wojciech Latacz. Są to orientacyjne granice getta, które zostały narysowane na podstawie informacji wyszukanych w książkach. Slajd 11 Już w pierwszych dniach wojny, 4 września, Zawiercie zajęły wojska niemieckie. Od samego początku okupacji na ludność żydowską spadły prześladowania, o których dokładniej za chwilę opowie Klaudia. Slajd 12 W 1940 roku Żydzi zostali przesiedleni do specjalnie wyznaczonych zamkniętych dzielnic - gett. W zawierciańskim getcie znaleźli się Żydzi z Zawiercia, jak i okolicznych miast, w większości będący Polakami. Jeśli ktoś jest zainteresowany, to nazwiska zawierciańskich Żydów może znaleźć na tej stronie, jednak potrzebna jest przy tym znajomość języka angielskiego. Slajd 13 W celu utrzymania w gettach pozorów normalności pozwolono na krótko, aby funkcjonowały w nich szkoły, kina i restauracje. Slajd 14 Jednakże Niemcy stopniowo pogarszali warunki życia w gettach, które stały się siedliskiem chorób i śmierci głodowej. Coraz więcej ludzi było przymusowo przesiedlanych do gett, a ograniczone przydziały żywności zmuszały ludzi do szmuglu, korupcji i kolaboracji, będących warunkiem przeżycia. Slajd 15 Walka o przetrwanie była w getcie codziennością. Aby przeżyć, trzeba było pracować, ponieważ osoby pozostające bez pracy nie otrzymywały przydziałów żywności. Tym, którzy nie padli ofiarą głodu lub chorób, groziło "wysiedlenie", czyli deportacja do obozów zagłady. Niemcy ograniczali coraz bardziej ilość miejsc pracy oraz obszar gett. Pod koniec 1941 r.
zamknęli getto, otaczając je drutem kolczastym i wystawili strażników składających się z niemieckiej żandarmerii oraz polskich policjantów. Slajd 16 Do końca 1942 r. wymordowano 70% polskich Żydów, a z blisko tysiąca gett pozostało tylko 60. Z likwidowanych gett tylko nieliczni Żydzi wysłani zostali do obozów pracy przymusowej. Większość skierowano bezpośrednio do obozów zagłady. Slajd 17 Dla mieszkańców zawierciańskiego getta bardzo trudna okazała się zima 1941/1942. Złe warunki sanitarne, przeludnienie domów, niedożywienie oraz doskwierające zimno stały się powodem wybuchu epidemii dżumy. Pomimo to, Niemcy zażądali od Żydów wydania wszystkich ciepłych zimowych ubrań, futer, wysokich butów i biżuterii. Slajd 18 W getcie panowały bardzo ciężkie warunki życia oraz terror. Śmiertelność była bardzo wysoka. Tylko w okresie od zamknięcia dzielnicy żydowskiej w październiku 1940 roku do połowy 1942 roku zginęła 1/4 mieszkańców getta. Slajd 19 Życie w getcie rozpoczęło się ciężko, ale potem działo się jeszcze gorzej. Na początku istniało tu jeszcze podobieństwo do normalnego miasta: wydawano wewnętrzne czasopisma (nie można było posiadać gazet zza muru), przesiadywano w kawiarniach, prowadzono szkoły. Ci, którym udało się przechować trochę pieniędzy, mogli żyć na przyzwoitym poziomie. Na porządku dziennym było przemycanie żywności do getta w tym celu przekupywano straże lub kopano podziemne kanały. Natomiast ubożsi wysyłali swoje dzieci na stronę aryjską, by stamtąd kradły pożywienie. Oficjalna dzienna racja żywnościowa zawierała 200 kalorii, czyli dziesięć razy mniej niż racja dla Niemców i cztery razy mniej niż dla Polaków. Slajd 20 Z czasem, gdy do getta zwieziono ludzi z pobliskich wiosek i miasteczek, warunki stały się jeszcze gorsze. Bogatszym skończyły się pieniądze na łapówki, a biedni zaczęli masowo umierać z głodu. W dodatku koszmarne warunki sanitarne spowodowały epidemię tyfusu. To w połączeniu z głodem sprawiło, że do kwietnia 1941 roku śmiertelność w getcie wynosiła sześć tysięcy ludzi miesięcznie. Codziennie rano, między czwartą a piątą, karawany zabierały zmarłych. Zazwyczaj znajdowano ich na ulicach odartych z odzieży rodziny zabierały ubrania, by wymienić je na żywność. Slajd 21 Władze niemieckie od początku okupacji zmierzały do izolacji Żydów od reszty społeczeństwa i nie stroniły od prześladowania ich na różne sposoby. Slajd 22 Już w 1939 roku burmistrz Zawiercia, Frick zażądał ściągnięcia z ludności żydowskiej kontrybucji (czyli daniny pieniężnej) w wysokości 69 tys. złotych, a następnie oddania wszystkich przedmiotów ze złota.
Slajd 23 Na początku 1940 r. skonfiskowano żydowskie sklepy, warsztaty rzemieślnicze, fabryki oraz banki. Większość z nich została przekazana miejscowym biznesmenom, którzy byli zapisani na listach FolksDeutch. W maju 1941 roku burmistrz Zawiercia Frick zarządził zbudowanie getta i powołanie policji porządkowej. Slajd 24 Każdy Żyd powyżej 14 roku życia musiał nosić opaskę z gwiazdą Dawida na prawym ramieniu. Slajd 25 Judenrat w Zawierciu w listopadzie 1940 r. otrzymał polecenie wyznaczenia kontyngentu młodych robotników do pracy w obozach przymusowej pracy. Jedynym sposobem uniknięcia wywózki było znalezienie pracy w tzw. warsztatach pracy, jednak niewiele było takich miejsc w Zawierciu. Część Żydów znalazła jednak legalne zatrudnienie w Fabryce Odlewni Żelaza "Erbe", a inni sprzątali ulice. Slajd 26 W 1942 roku rozpoczęły się pierwsze wywózki ludności żydowskiej do obozów zagłady, które kontynuowane były, aż do likwidacji getta w roku 1943. Slajd 27 i 28 Dwa kolejne zdjęcia przedstawiają sposób, w jaki Niemcy upokarzali Żydów. Są to te łagodniejsze przypadki. Slajd 29 Zawierciańskie getto uważane było za najbezpieczniejsze. Związane to było z tym, że jego mieszkańców zatrudniano w zakładach Luftwaffe (dawna przędzalnia Towarzystwa Akcyjnego Zawiercie). Tutaj przerabiano zdobyte przez Niemców mundury wojskowe i szyto żołnierskie pasy. W związku z tym, władze żydowskiego podziemia w getcie warszawskim przerzucały do Zawiercia rodziny, które zdecydowały się na ucieczkę Slajd 30 Kolejne transporty Żydów do obozu miały miejsce: w maju 1941 roku, w marcu i czerwcu 1942 roku. Slajd 31 W czerwcu 1943r. rozpoczęła się likwidacja zawierciańskiego getta. Do obozów zagłady wywieziono wówczas około 7 tyś. Żydów, a w Zawierciu pozostało tylko 167 wyznawców religii mojżeszowej. 10 listopada 1943 w Zawierciu żyło zaledwie 415 Żydów. Według jednych źródeł ostatecznie przeżyło jedynie 7 osób, a według innych - 12. Slajd 32 - Likwidacja getta 26 sierpnia 1942 r. Niemcy przeprowadzili pierwszą akcję likwidacji zawierciańskiego getta. Żołnierze SS i Gestapo przy pomocy polskich policjantów wyselekcjonowali 2,5 tys. Żydów, których zaprowadzono na stację kolejową i wysłano transportem do hitlerowskiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau.
Slajd 33 Sytuacja zawierciańskich Żydów pogorszyła się w kwietniu 1943 r., kiedy wybuchło powstanie w getcie warszawskim. Niemcy zaczęli prawie codzienne wysyłki Żydów do obozów przymusowej pracy, przeprowadzano nieustanne przeszukiwania domów w poszukiwaniu ukrytej broni i rozstrzeliwano losowo wybranych Żydów. W sierpniu 1943 r. Niemcy przeprowadzili drugą akcję likwidacji zawierciańskiego getta. Około 6-7 tys. Żydów zaprowadzono na stację kolejową i wysłano transportami do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau. Z całej grupy Żydów pozostało około 500 osób, które miały nadal pracować w fabryce mundurów. Niedługo później Gestapo skierowało do tej fabryki grupę polskich robotników, ale spowolnili oni produkcję. W efekcie dyrekcja zażądała pozostawienia żydowskich robotników, co utrzymywało ich przy życiu. Slajd 34 Mimo to, w dniu 17 października 1943 r. wszystkich ich zgromadzono i wysłano do Auschwitz-Birkenau. Niemiecki oficer lotnictwa Garbrecht zdołał odłączyć 7 żydowskich robotników, których potajemnie odprowadził na bok i ukrył. Przeżyli oni do końca wojny. Slajd 35 Na zdjęciu zrobionym w 1943 roku, niedługo po likwidacji getta, widoczny jest budynek synagogi znajdującej się przy ulicy Marszałkowskiej. Meble przed nią nie były wyrzucone, jako śmieci. Przeznaczone zostały na sprzedaż przez Niemców, którzy pragnęli jak najbardziej się wzbogacić na ludności żydowskiej. Żydowska Gmina Wyznaniowa chciałaby go odrestaurować i zorganizować w nim np. muzeum. Trwają procedury związane z przekazaniem obiektu Gminie Wyznaniowej. Slajd 36 Odznaczenie Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata jest najwyższym izraelskim odznaczeniem nadawanym osobom, które nie są Żydami, a ratowały ich, narażając swoje życie. Były to bohaterskie czyny, na które niewielu odważyłoby się nawet w naszych czasach. Posłuchajmy krótkiej opowieści z czasów istnienia getta w Zawierciu. Slajd 37-48 A teraz zapraszamy Was do konkursu Zawiercie wczoraj i dziś. Za chwilę przedstawimy Wam 5 budynków znajdujących się gdzieś na terenie naszego miasta. Będą to zdjęcia z czasów wojny. Ciekawi jesteśmy, czy zgadniecie, gdzie one są. Slajd 49 Oto źródła, z jakich korzystaliśmy, przygotowując tę prezentację. Są to zarówno strony internetowe, jak i książki, nie tylko ze szkolnego księgozbioru. Slajd 50 i 51 Źródła, autorzy. Slajd 52 Dziękujemy za uwagę.