BADANIA ARCHEOLOGICZNE NAD DOLNOŚLĄSKIM GÓRNICTWEM KRUSZCOWYM W LATACH

Nr 117 Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej Nr 117 Studia i Materiały Nr 32 2006 Stanisław FIRSZT* górnictwo kruszcowe, historia górnictwa, archeologia górnicza, Dolny Śląsk BADANIA ARCHEOLOGICZNE NAD DOLNOŚLĄSKIM GÓRNICTWEM KRUSZCOWYM W LATACH 1975 2000 Przedstawiono historię powojennych archeologicznych badań śladów dawnego górnictwa kruszcowego na Dolnym Śląsku. Ukazano chronologię prac i obszary największej ich intensywności. Zwrócono uwagę na konieczność kontynuowania prac dokumentacyjnych. Badania archeologiczne związane z reliktami górnictwa kruszcowego na Dolnym Śląsku, polegające na poszukiwaniu, inwentaryzacji, rozpoznaniu, wykonywaniu wykopów sondażowych i prowadzeniu planowych prac wykopaliskowych, zapoczątkował na początku lat 70. XX wieku, prof. Józef Kaźmierczyk, kierownik Katedry Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. W latach 1973 1978 był on jedynym archeologiem na Śląsku, który zajmował się tym problemem. Jego prekursorska i pełna trudów praca, zaowocowała zwiększeniem zainteresowania badaczy archeologią górniczą 1. Tereny wokół Złotoryi stały się pierwszymi, które zostały spenetrowane i częściowo rozpoznane wykopami sondażowymi w 1973 roku. Starano się odnaleźć pozostałości po szybach górniczych, rozpoznać ich kształt, konstrukcję i ewentualne głębokości. Zamierzenia te tylko częściowo zostały zrealizowane. Przy tej okazji poszukiwano materialnych śladów pozostawionych przez dawnych górników, tj. narzędzi i przedmiotów codziennego użytku. Odkryto tylko niewielkie ilości fragmentów ceramiki, które datowano na okres średniowiecza 2. W 1974 roku terenem zainteresowań Józefa Kaźmierczyka były okolice Lwówka Śląskiego, a szczególnie obszar w pobliżu wsi Płakowice. Tam, w terenie leśnym, natrafiono na dziesiątki tysięcy śladów po niewielkich szybach górniczych. Pracownicy naukowi Katedry Archeologii i wspomagający ich studenci, dokonali wstępnego liczenia czytelnych do dzisiaj w terenie śladów górniczej działalności sprzed kilku wieków. Wyniki tej inwentaryzacji przeszły wszelkie oczekiwania * Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze, 58-500 Jelenia Góra, ul. Jana Matejki 28

76 badaczy. Ogromna liczba odnalezionych śladów po dawnych szybach górniczych dawały obraz skali i rozmachu działań poszukiwawczych i wydobywczych 3. Celem Józefa Kaźmierczyka było wstępne rozpoznanie archeologiczne i zinwentaryzowanie możliwie wszystkich, znanych z przekazów pisanych, miejsc poszukiwania i wydobywania złota na Dolnym Śląsku. Toteż w roku 1976 obszarem, który znalazł się, jako następny, w zainteresowaniu tego badacza, były okolice Mikołajowic, Legnickiego Pola, Strachowic i Wądroża Wielkiego. Tu, na okolicznych wzgórzach, na terenie zalesionym, odkryto bardzo liczne ślady po dawnych pracach górniczych w postaci pozostałości po szybach, hałdy, koryta odwadniające i różnego rodzaju rozkopy. Jeden z szybów przebadano metodą wykopaliskową, a z badań tych pozyskano dość liczne zabytki ruchome 4. Rok później ekipa archeologów, pod kierunkiem Józefa Kaźmierczyka, przeniosła się na tereny Gór Opawskich, gdzie także zinwentaryzowano kilkadziesiąt śladów po szybach górniczych, pozostałości innych prac ziemnych, związanych z górnictwem, a w naturalnym osuwisku zbocza udało się odczyścić i udokumentować przekroje szybów górniczych 5. W roku 1978 archeolodzy wrocławscy przenieśli się w Karkonosze. Tym razem prócz szybów i sztolni górniczych, poszukiwano również górniczych znaków naskalnych. Najwięcej tego typu obiektów odnaleziono w Suchej Dolinie koło Karpacza 6. Nowy etap w badaniach archeologicznych nad dolnośląskim górnictwem złota rozpoczął się w 1984 roku, kiedy to rozpoczęto, także z inicjatywy Józefa Kaźmierczyka, prace wykopaliskowe na jednym z szybów mikołajowickiego obszaru górniczego. Tu na zalesionym wzgórzu, w okolicach Legnickiego Pola, założono wykop archeologiczny, którego celem było rozpoznanie tylko jednego, niewielkiego śladu po szybie górniczym. Wykop był stopniowo poszerzany, a sezony badawcze przeciągały się w latach. W sumie zakończono je dopiero w 1988 roku. W ich wyniku zbadano wykopaliskowo jeden szyb górniczy, a sondażowo dwa. Najważniejszym osiągnięciem podczas tych prac było odsłonięcie dużej przestrzeni dawnych prac górniczych, co pozwoliło odkryć m.in. całą sieć koryt i rowów odwadniających 7. W 1986 roku zinwentaryzowano niewielki obszar, położony na terenie leżącym na południe od Bolesławca, na którym stwierdzono nieliczne ślady po szybach górniczych 8. W latach 1992 1993, w związku z budową wodociągu między Legnickim Polem, a Mikołajowicami i Wądrożem Wielkim, otworzyła się możliwość przebadania wielokilometrowych wykopów budowlanych, przebiegających przez obszar dawnych prac górniczych. Odkryto dziesiątki obiektów pogórniczych, przeważnie śladów odstojników, jam, koryt i hałd 9. W tym samym roku, Muzeum Okręgowe w Jeleniej Górze (dziś Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze), rozpoczęło badania archeologiczne nad złotem w Górach Kaczawskich. Pierwszym obszarem, który wzięto pod uwagę, był teren leżący między Jelenią Górą, a Dziwiszowem. Tu na niewielkim terenie odkryto liczne

ślady po dobrze zachowanych szybach górniczych. Na jednym z nich założono wykop sondażowy 10. W 1994 roku, archeolodzy z jeleniogórskiego muzeum, w poszukiwaniu dawnych śladów górniczych, przenieśli się w okolice góry Stromiec k. Płoszczyny. Odkryto tu i zinwentaryzowano: ślady po szybach górniczych, hałdy, rowy, a także liczne znaki naskalne, przeważnie w postaci krzyży 11. Rok później powrócono do badań w okolicach Złotoryi, gdzie również zinwentaryzowano ślady dawnych robót górniczych 12. W roku 1997 archeolodzy z muzeum przebadali spory obszar między Mysłowem a Dziwiszowem, odkrywając liczne ślady po dawnej działalności górniczej, szczególnie w okolicach wsi Dziwiszów nad rzekami Złotucha i Jeleniak 13. W latach 1999 2000 powrócono do badań na stanowisku górniczym w Dziwiszowie, badanym już wstępnie w 1993 roku. Odkryto tym razem ślady zabudowy, koryt odwadniających i hałd 14. Dotychczasowe badania archeologiczne nad złotem na Dolnym Śląsku pozwoliły częściowo zinwentaryzować miejsca dawnych poszukiwań i wydobycia, najprawdopodobniej złota. Wstępnie rozpoznano wielkości pól górniczych i szacunkową liczbę, do dzisiaj zachowanych, śladów po szybach górniczych. Zbadano i udokumentowano wygląd szybów, koryt odwadniających, hałd i innych pozostałości pogórniczych. Odkryto liczne zabytki ruchome w postaci: fragmentów naczyń ceramicznych, gwoździ żelaznych, podków i okuć. Niestety, nie znaleziono jak dotychczas, narzędzi typowo górniczych. Ceramika, odkryta podczas tych badań, pozwoliła datować znaleziska, które potwierdziły historyczne przekazy dotyczące działalności górniczej na Dolnym Śląsku. Najstarsze, XIII-wieczne ośrodki wydobywcze to, jak przypuszczano wcześniej, Złotoryja, Lwówek Śląski i Głuchołazy, XIV XV wieczne to: Mikołajowice i Wądroże Wielkie, a XV XVI wieczne to okolice Jeleniej Góry. Wszystkie prace badawcze, miały charakter prekursorski w skali Dolnego Śląska, dały możliwość wypracowania metod badawczych i wykopaliskowych na specyficznych, górniczych stanowiskach archeologicznych 15. W ostatnich latach, badania nad górnictwem kruszcowym na Dolnym Śląsku, zostały chwilowo zawieszone przez jedyną instytucję, która je prowadziła, tj. Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze. Prace takie wymagają bowiem sporych środków finansowych, odpowiedniego sprzętu i przygotowania oraz zaangażowania dobrze wyszkolonych ludzi, którym przychodzi pracować w trudnym i nieprzyjaznym terenie. W najbliższym czasie, przy wykorzystaniu środków z Unii Europejskiej, planuje się powrót do systematycznych badań terenowych nad górnictwem kruszcowym na Dolnym Śląsku. Oprócz badań naukowych w zakresie górnictwa kruszcowego, Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze w latach 1988 2002, prowadziło wiele działań zmierzających do spopularyzowania wiedzy na temat górnictwa złota na Dolnym 77

78 Śląsku. Organizowano konferencje, prelekcje i lekcje muzealne, a także przygotowywano teksty popularno-naukowe na ten temat 16. Badania nad górnictwem złota, zapoczątkowane przez Józefa Kaźmierczyka, w latach 70. XX wieku, osiągnęły już stosunkowo wysoki poziom. Są jednak nadal dopiero początkiem prac i studiów nad dawnym górnictwem kruszcowym na Dolnym Śląsku. PRZYPISY 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 JAWORSKI K., Józef Kaźmierczyk i jego karkonoska archeologia, Skarbiec Ducha Gór, nr 3/2003, s. 4 5; FIRSZT S., Józef Kaźmierczyk, badacz górniczej przeszłości Karkonoszy, Skarbiec Ducha Gór, nr 3/2003, s. 6 7; LIMISIEWICZ A., Górnicza intuicja Józefa Kaźmierczyka, Skarbiec Ducha Gór, nr 3/2003, s. 8. KAŹMIERCZYK J., Sprawozdanie z badań nad górnictwem złota koło Złotoryi w 1973 roku, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 16, 1974, s. 72 80; KAŹMIERCZYK J., GRODZICKI A., Górnictwo złota koło Złotoryi na Dolnym Śląsku w XI-XIV wieku w świetle badań archeologicznych i geologicznych, Studia Archeologiczne, t. 17, 1976, s. 205 248. KAŹMIERCZYK J., Z badań nad górnictwem złota na Śląsku w 1974 roku, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 17, 1975, s. 79 83. KAŹMIERCZYK J., Sprawozdania z badań nad górnictwem złota na Śląsku w 1976 roku, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t.19, 1977, s.73 79. KAŹMIERCZYK J., Wyniki badań nad górnictwem złota w Górach Opawskich i Karkonoszach uzyskane w 1977 roku, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 20, 1979, s. 111 119; KAŹMIERCZYK J., WACHOWSKA B., Wyniki badań nad górnictwem złota w Głuchołazach w 1978 roku, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 21, 1980, s. 97 102. KAŹMIERCZYK J., Sprawozdanie z badań nad górnictwem złota w Suchej Dolinie koło Karpacza przeprowadzone w 1978 roku, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 21, 1980, s. 102 105. FIRSZT S., Badania nad górnictwem złota w rejonie Legnickiego Pola, woj. Legnica w latach 1984 1985, Silesia Antiqua, t. 29, 1987, s.111 118; tenże, Sprawozdanie z badań nas średniowiecznym górnictwem złota w rejonie Legnickiego Pola, Mikołajowic i Strachowic w 1984 roku, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 28, 1988, s. 79 82; tenże, Legnickie Pole, woj. Legnica, Silesia Antiqua, t. 32, 1990, s. 244; tenże, Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych w Legnickim Polu, woj. legnickie w 1987 roku, Dolnośląskie Wiadomości Prehistoryczne, t. 3, s. 239 244; tenże, Średniowieczny ośrodek górnictwa złota w Mikołajowicach, woj. legnickie, Dolnośląskie Wiadomości Prehistoryczne, t. 4, 1997, s. 193 244. RADIS B., Sprawozdanie z inwentaryzacji reliktów górnictwa złota w rejonie Bolesławca w 1986 roku, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 29, 1989, s. 104 108. FIRSZT S., Wyniki badań archeologicznych na średniowiecznym ośrodku górnictwa złota w okolicach Legnickiego Pola, Strachowic i Mikołajowic w woj. legnickim w 1993 roku, Szkice Legnickie, t.17, 1995, s. 247 259. FIRSZT S., Dziwiszów, woj. Jelenia Góra, Silesia Antiqua, t. 38, 1996, s. 137 140. FIRSZT S., Badania archeologiczne nad średniowiecznym górnictwem na górze Stromiec, k. Płoszczyny, woj. jeleniogórskie, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 39, 1997, s. 465 471. FIRSZT S., Relikty średniowiecznego górnictwa złota w Złotoryi, woj. legnickie, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 39, 1997, s. 473 476.

79 13 14 15 16 FIRSZT S., Wyniki badań archeologicznych nad górnictwem złota przeprowadzonych w okolicach Jeleniej Góry w latach 1992 1997, Silesia Antiqua, t. 40, 1999, s. 115 132. FIRSZT S., Dawne dolnośląskie górnictwo złota w świetle badań archeologicznych z lat 1984 2000, Rocznik Jeleniogórski, t.32, s.11 20; tenże, Dziwiszów, pow. Jelenia Góra, Silesia Antiqua, t. 41. s. 179 182. FIRSZT S., Metody zastosowane podczas dotychczasowych badań archeologicznych nad złotem na Śląsku, po 1945 roku W: Europejskie dziedzictwo górnictwa złota na terenie Głuchołaz i Zlanych Hor, Głuchołazy 2002, s. 7 15. FIRSZT S., Górnictwo kruszcowe na Dolnym Śląsku, Karkonosze, 7/131/88, s. 4 8; tenże, Złoto, Karkonosze, 11 12/194 195/93, s. 31 33; tenże, Górnicze tradycje Dolnego Śląska, Karkonosze, 3/198/94, s. 34 35; tenże, Polskie badania archeologiczne nad złotem na Dolnym Śląsku, Skarbiec Ducha Gór, nr 1, 1997, s. 16; tenże, Chronologiczne zestawienie wydarzeń związanych z górnictwem złota w średniowieczu w Europie Środkowej, Skarbiec Ducha Gór, nr 4, 1997, s. 4 5; tenże, Górnictwo złota na Śląsku. Śląskie Eldorado, Szkice Legnickie, t. 19, 1997, s. 13 31; tenże, Poszukiwanie złota za Śląsku w X XV wieku, Skarbiec Ducha Gór, nr 2, 1998, s. 28 29; tenże, Górnictwo złota jako przyczyna powstawania niektórych ośrodków miejskich na XIII-wiecznym Śląsku. W: Centrum i zaplecze we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej, Wrocław 1999, s. 273 284; tenże, Górnictwo jako przyczyna powstania i upadku miast. W: Człowiek, środowisko, zagrożenia, Jelenia Góra 2000, s. 39 45. THE ARCHEOLOGICAL RESEARCHES OF LOWER SILESIAN ORE MINING (1975 2000) The paper presents the archeological research that was taken after the Second World War and concern the traces of old ore mining in Lower Silesia. The chronology of works and the areas of their biggest intensity was shown. The necessity of further documentation works was indicated.