Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk Wydział Nauk rolniczych i leśnych Forestry Letters dawniej Prace komisji nauk rolniczych i komisji nauk leśnych Tom 104 2013 Wpływ systemów wynagradzania na koszty jednostkowe wybranych prac leśnych Impact of remuneration systems on unit costs of selected forest jobs Abstract. The study makes an attempt to determine the effect of the employed remuneration systems on costs of selected forest operations. The object of the performed investigations comprised operations associated with agrotechnical land improvement, soil care, early and late cleanings from 1999 2003. Key words: economics, costs of forest operations, remuneration systems Wstęp W Katedrze Ekonomiki Leśnictwa Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu od kilku lat prowadzone są nowe kierunki badań dotyczące szeroko rozumianej efektywności gospodarowania. Podnoszenie efektywności gospodarowania jest podstawowym zadaniem wszystkich przedsiębiorstw w Polsce w celu osiągania poziomu efektywności uzyskiwanego przez przedsiębiorstwa w innych państwach Unii Europejskiej. Prowadzone badania dotyczą między innymi zmian w strukturze i poziomie kosztów prac leśnych. Wyniki dotychczasowych badań były już częściowo publikowane w różnych wydawnictwach. Wyniki badań dotyczące kosztów różnych sposobów odnowienia lasu autor przedstawił wczesniej [Szranka 2001 i 2005]. Wpływ prywatyzacji prac leśnych na efektywność gospodarowania przedstawili Szramka i Ziemblicki [2002]. Natomiast wyniki badań na temat opłacalności gospodarki łowieckiej przedstawił autor [Szramka 2007]. Niniejsza praca jest kolejną z tego cyklu. Jednym ze sposobów podnoszenia efektywności gospodarowania jest racjonalizacja kosztów. Ograniczanie kosztów jest obecnie podstawowym zadaniem jednostek Lasów Państwowych, ponieważ dalszy wzrost przychodów w wyniku podnoszenia cen na drewno jest niemożliwy, gdyż ceny drewna w Polsce osiągnęły poziom europejski, a ponadto pojawiają się symptomy dekoniunktury na rynku drzewnym. Jednym ze sposobów obniżania kosztów produkcji jest odpowiedni system wynagradzania za wykonaną pracę. Zmiana systemu wynagradzania wymaga prac techniczno-organizacyjnych i w zasadzie odbywa się bez dodatkowych kosztów. Przedmiotem analizy były trzy podstawowe
36 systemy wynagradzania, a mianowicie: system czasowy (godzinowy), akordowy i zleceniowy. polega na tym, że wynagrodzenie uzależnione jest od czasu pracy a nie efektów pracy. W trakcie badań system ten tracił na znaczeniu, aż w końcu zaprzestano go stosować. uzależnia wynagrodzenie od efektów wykonywanej pracy, tj. ilości wytworzonych dóbr czy usług. Dotyczył on stałych pracowników nadleśnictwa. Natomiast system zleceniowy dotyczy prac wykonanych przez firmy zewnętrzne. Prace te były zlecane zakładom usług leśnych na podstawie umowy cywilno-prawnej, zawartej między nadleśnictwem a wykonawcą. Podstawową trudnością w realizacji badań było wybranie nadleśnictwa, w którym wszystkie te systemy wynagradzania są (były) stosowane jednocześnie oraz chęć udostępnienia odpowiednich danych. Celem badań było sprawdzenie, jak kształtują się koszty wykonywania prac leśnych w zależności od stosowanego systemu wynagradzania i jaki jest wpływ systemu wynagradzania na koszty jednostkowe analizowanych prac leśnych. Badania przeprowadzono na podstawie danych z lat 1999-2003 uzyskanych z Nadleśnictwa Brynek. Analiza kosztów wybranych prac leśnych Przedmiotem analizy są bezpośrednie koszty jednostkowe melioracji agrotechnicznych, pielęgnowania gleby, czyszczeń wczesnych i czyszczeń późnych, w zależności od formy wynagradzania za wykonaną pracę. Formy wynagradzania, które były badane w niniejszej pracy to forma czasowa dniówkowa, forma akordowa i forma zleceniowa zlecana zakładom usług leśnych., koszty całkowite i jednostkowe melioracji agrotechnicznych, według systemów wynagradzania, w Nadleśnictwie Brynek przedstawione są w tabeli 1. W analizowanych latach, średnio rocznie, melioracje agrotechniczne wykonywano na powierzchni ok. 60 ha, chociaż w 1999 r. wykonano je na powierzchni ponad 110 ha. Przeprowadzone badania pozwalają stwierdzić, że podstawową formą wynagradzania za wykonanie melioracji agrotechnicznych była forma zleceniowa, która stanowiła od 38% w 2003 r. do 99% tych prac w 2002 r. Czasowa forma wynagradzania za wykonanie prac agrotechnicznych stanowiła od 9% w 2003 r. do 50% w 2001 r. W zdecydowanie mniejszym zakresie zastosowana była akordowa forma wynagradzania, chociaż w 2003 r. była dominująca, gdyż dotyczyła ponad 50% prac agrotechnicznych. Najdroższą formą wynagradzania tych prac była forma czasowa, której koszt jednostkowy przekraczał 1500 zł/ha i była ona od 51 do 123% droższa od zleceniowej formy wynagradzania. Zdecydowanie najtaniej prace agrotechniczne były wykonywane w akordowym systemie wynagradzania, w którym koszty jednostkowe wynosiły ok. 400 zł/ha i były one od 47 do 66% niższe od zleceniowego systemu wynagradzania. Udział poszczególnych sposobów wynagradzania przy wykonywaniu melioracji agrotechnicznych przedstawiony jest na ryc. 1., koszty całkowite i jednostkowe pielęgnowania gleby według systemów wynagradzania w Nadleśnictwie Brynek przedstawia tab. 2. W analizowanych latach, średnio rocznie, pielęgnowanie gleby wykonywano na powierzchni ok. 400 ha, chociaż w 2001 r. prace te wykonano na powierzchni ponad 500 ha. Przepro-
Wpływ systemów wynagradzania na koszty jednostkowe wybranych prac leśnych 37 Tab. 1. i koszty bezpośrednie melioracji agrotechnicznych w Nadleśnictwie Brynek Tab. 1. and direct costs of soil care in Brynek Forest District in years 1999-2003 Wyszczególnienie Specification Scope of work / / 1999 2000 2001 2002 2003 Razem Time System 42,87 17,01 22,91 4,05 86,84 58578 26574 47648 4127 136927 1366 1562 2080 1019 1577 Piece-work system 0,25 23,09 23,34 112 9320 9432 448 404 404 71,15 52,93 22,52 44,24 16,75 207,59 64231 52728 21000 41998 10225 190182 903 996 932 949 610 916 Źródło: Przeliczenia własne na podstawie: Mrówka K. [2004] Source: Our own calculations on the basis of: Mrówka K. [2004] wadzone badania pozwalają stwierdzić, że podstawową formą wynagradzania za wykonanie prac związanych z pielęgnowaniem gleby była forma zleceniowa, która stanowiła od 63% w 2002 r. do 87% tych prac w 2003 r. Czasowa forma wynagradzania za wykonanie prac związanych z pielęgnowaniem gleby stosowana była w wymiarze od 3% w 2003 r. do 36% w 2001 r. W mniejszym zakresie, tylko przez dwa lata, stosowana była akordowa forma wynagradzania, której udział wynosił 10-34% rozmiaru wykonanych prac z zakresu pielęgnowania gleby. Najdroższą formą wykonania tych prac poza 2002 r. był system zleceniowy, w którym koszt jednostkowy wynosił ok. 410 zł/ha. Czasowa forma wynagradzania była o ponad 20% tańsza, ponieważ średni koszt wykonania tych prac wynosił ok. 340 zł/ha, z wyjątkiem roku 2002, w którym ta forma wynagradzania była prawie o 50% droższa niż forma zleceniowa. Najtańszą formą wynagradzania za prace związane z pielęgnowaniem gleby była forma akordowa, w której koszt wykonania
38 Ryc. 1. Udział sposobów wynagradzania za wykonanie melioracji agrotechnicznych w Nadleśnictwie Brynek Fig. 1. Share of remuneration method for carrying out agrotechnical land improvement operations in Brynek Forest District in years 1999-2003 Ryc. 2. Udział sposobów wynagradzania za wykonanie pielęgnowania gleby w Nadleśnictwie Brynek Fig. 2. Share of remuneration method for carrying out soil care operations in Brynek Forest District in years 1999-2003
Wpływ systemów wynagradzania na koszty jednostkowe wybranych prac leśnych 39 Tab. 2. i koszty bezpośrednie pielęgnowania gleby w Nadleśnictwie Brynek Tab. 2. and direct costs of soil care in Brynek Forest District in years 1999-2003 Wyszczególnienie Specification Scope of work / / 1999 2000 2001 2002 2003 Razem Time System 70,13 93,89 178,62 13,24 7,21 363,09 28206 27176 58017 8045 2691 124193 402 289 325 608 373 342 Piece-work system 128,69 27,87 156,56 22316 5686 28002 173 204 179 302,32 317,09 322,29 204,43 231,13 1413,26 126008 143535 129669 99319 86019 584550 417 453 402 413 372 414 Źródło: Przeliczenia własne na podstawie: Mrówka K. [2004] Source: Our own calculations on the basis of: Mrówka K. [2004] prac wynosił ok. 180 zł/ha, co stanowiło ok. 55% kosztów ponoszonych przy stosowaniu zleceniowej formy wynagradzania. Udział poszczególnych sposobów wynagradzania za prace związane z pielęgnowaniem gleby przedstawiony jest na ryc. 2., koszty całkowite i jednostkowe czyszczeń wczesnych według systemów wynagradzania, w Nadleśnictwie Brynek, zawiera tab. 3. W analizowanych latach, średnio rocznie, czyszczenia wczesne wykonano na powierzchni ok. 60 ha, chociaż w 2000 r. prace te wykonano na powierzchni prawie 100 ha. Przeprowadzane badania pozwalają stwierdzić, że podstawową formą wynagradzania za wykonanie czyszczeń wczesnych była forma zleceniowa, z wyjątkiem 2001 r., w którym dominował system czasowy, oraz lat 2002 i 2003, w których dominował akordowy system wynagradzania. Czasowa forma wynagradzania stosowana była w realizacji ok. 40% prac (20-57%). Akordowa forma wynagradzania, za wykonanie czyszczeń wczesnych,
40 Tab. 3. i koszty bezpośrednie czyszczeń wczesnych w Nadleśnictwie Brynek w latach 1999-2003 Tab. 3. and direct costs of early cleanings in Brynek Forest District in years 1999-2003 Wyszczególnienie Specification Scope of work / / 1999 2000 2001 2002 2003 Razem Time System 41,55 36,95 30,78 6,31-115,59 16710 12205 13741 2398-45054 402 330 446 380-390 Piece-work system 24,67 25,41 50,08 5010 4643 9653 203 183 193 51,65 61,62 23,23 12,74 149,24 16087 16397 7704 4551 44739 311 266 332 357 300 Źródło: Przeliczenia własne na podstawie: Mrówka K. [2004] Source: Our own calculations on the basis of: Mrówka K. [2004] zastosowana była tylko w 2002 i 2003 r., jednakże od razu stanowiła odpowiednio 80 i 67% całości prac. Najdroższą formą wykonania czyszczeń wczesnych był system czasowy, w którym koszt jednostkowy wykonania tych prac wynosił ok. 400 zł/ha i był droższy od systemu zleceniowego o 30%. Ze względu na wysokie koszty w 2003 r. w systemie tym, nie wykonano żadnych czyszczeń wczesnych. W systemie zleceniowym koszt wykonania czyszczeń wczesnych wynosił ok. 300 zł/ha. Najtańszym systemem wynagradzania za wykonanie czyszczeń wczesnych był system akordowy, w którym koszt wykonania wynosił ok. 200 zł/ha. Zatem przy wykonaniu czyszczeń wczesnych system akordowy był o 100% tańszy od systemu czasowego i o 50% tańszy od systemu zleceniowego. Udział poszczególnych sposobów wynagradzania za prace wykonane w ramach czyszczeń wczesnych przedstawiony jest na ryc. 3.
Wpływ systemów wynagradzania na koszty jednostkowe wybranych prac leśnych 41 Ryc. 3. Udział sposobów wynagradzania za wykonanie czyszczeń wczesnych w Nadleśnictwie Brynek Fig. 3. Share of remuneration method for carrying out early thinning operations in Brynek Forest District in years 1999-2003, koszty całkowite i jednostkowe czyszczeń późnych w Nadleśnictwie Brynek według systemów wynagradzania zawiera tab. 4. W analizowanych latach, średnio rocznie, czyszczenia późne wykonywano na powierzchni ok. 130 ha, chociaż w 1999 r. prace te wykonano na powierzchni ponad 250 ha. Przeprowadzone badania pozwalają stwierdzić, że podstawową formą wynagradzania za wykonanie czyszczeń była forma zleceniowa (30-70% prac). W latach 2000 i 2001 dominował system czasowy, w którym wykonano odpowiednio 60 i 70% czyszczeń późnych. Natomiast w 2002 r. dominował system akordowy, w którym wykonano ponad 60% prac. Najdroższą formą wykonania czyszczeń późnych była forma zleceniowa, w której średnioroczny koszt wykonania wynosił ponad 500 zł. Jednakże w latach 1999, 2001 i 2003 prace te najdrożej wykonywano w ramach czasowego systemu wynagradzania. Był on o kilka procent droższy niż system zleceniowy. Najtańszą formą wynagradzania za wykonanie czyszczeń późnych był, tak jak przy innych pracach, system akordowy, od kilkunastu do 70% tańszy od systemu zleceniowego. Udział poszczególnych sposobów wynagradzania za prace wykonane w ramach czyszczeń późnych przedstawiony jest na ryc. 4. Przeprowadzana analiza sposobów wynagradzania za wykonane prace z zakresu zagospodarowania lasu i kosztów ponoszonych na wykonanie tych prac pozwala stwierdzić, że system wynagradzania za wykonaną pracę wpływa ewidentnie na koszty wykonania prac. Najtańszy jest system akordowy, a najdroższy system czasowy. Tylko w niektórych latach i w realizacji niektórych prac koszty wykonania prac w systemie czasowym były porównywalne z kosztami systemu zleceniowego, a niekiedy nawet tań-
42 Tab. 4. i koszty bezpośrednie czyszczeń późnych w Nadleśnictwie Brynek Tab. 4. and direct costs of late cleanings in Brynek Forest District in years 1999-2003 Wyszczególnienie Specification Scope of work / / 1999 2000 2001 2002 2003 Razem Time System 72,89 93,98 64,66 1,39 14,57 247,49 40167 43281 34360 700 6590 125098 551 460 531 503 452 505 Piece-work system 22,12 48,69 70,81 5254 17052 22306 237 350 315 185,62 61,26 27,57 11,31 65,15 350,91 98745 32149 14160 9178 25820 180052 532 525 514 811 396 513 Źródło: Przeliczenia własne na podstawie: Mrówka K. [2004] Source: Our own calculations on the basis of: Mrówka K. [2004] sze. Relacje zachodzące między kosztami jednostkowymi wykonywanych prac w zależności od systemów wynagradzania przedstawione są w tab. 5. Podsumowanie Racjonalne gospodarowanie w leśnictwie wymaga analizy kosztów wszystkich rodzajów prac i czynności. Celem badań była próba określenia wpływu systemów organizacji i wynagradzania na zmniejszenie kosztów działalności. Przedmiotem badań był wpływ systemów wynagradzania na koszty jednostkowe wybranych prac leśnych. Stąd przedmiotem analizy były koszty jednostkowe melioracji agrotechnicznych, pielęgnowania gleby, czyszczeń wczesnych i czyszczeń późnych. Koszty jednostkowe w/w prac
Wpływ systemów wynagradzania na koszty jednostkowe wybranych prac leśnych 43 Ryc. 4. Udział sposobów wynagradzania za wykonanie czyszczeń wczesnych w Nadleśnictwie Brynek Fig. 4. Share of remuneration method for carrying out late thinning operations in Brynek Forest District in years 1999 2003 analizowane były pod kątem stosowanych systemów wynagradzania za wykonane prace w Nadleśnictwie Brynek. Przeprowadzone badania pozwoliły na sformułowanie następujących uogólnień: 1. Melioracje agrotechniczne wykonywane były, średnio rocznie, na powierzchni ok. 60 ha. Podstawowym systemem wynagradzania za wykonanie tych prac był system zleceniowy, w którym koszt wykonania wynosił ok. 900 zł/ha. Najdrożej prace te wykonane były w systemie czasowym ok. 1600 zł/ha, a najtaniej w systemie akordowym ok. 400 zł/ha. 2. Pielęgnowanie gleby wykonywane było, średnio rocznie, na powierzchni ok. 400 ha. Podstawowym systemem wynagradzania za wykonanie tych prac był system zleceniowy, w którym koszt wykonania wynosił ok. 400 zł/ha. Był on jednocześnie najdroższym systemem wynagradzania. Najtaniej prace te były wykonywane w systemie akordowym, w którym koszt wykonania wynosił ok. 180 zł/ha. 3. Czyszczenia wczesne wykonywane były, średnio rocznie, na powierzchni ok. 60 ha. Podstawowym systemem wynagradzania za wykonanie tych prac był system zleceniowy, w którym koszt wykonania wynosił 300 zł/ha. Najdrożej prace te wykonywane były w systemie czasowym ok. 400 zł/ha a najtaniej w systemie akordowym ok. 200 zł/ha. dominował w latach 2002 i 2003. 4. Czyszczenia późne wykonywane były, średnio rocznie, na powierzchni ok. 130 ha. Podstawowym systemem wynagradzania za wykonanie tych prac był system zleceniowy, w którym koszt wykonania wynosił ok. 500 zł/ha. Na podobnym poziome kształtowały się koszty wykonania tych prac w systemie czasowym, chociaż były nieco niższe.
44 Tab. 5. Relacje kosztów jednostkowych wykonania prac leśnych w Nadleśnictwie Brynek Tab. 5. Relations between unit costs of carrying out forest operations in Brynek Forest District in years 1999-2003 Wyszczególnienie Specification Time system Piece-meal system Time system Piece-meal system Time system Piece-meal system 1999 2000 2001 2002 2003 Melioracje agrotechniczne Agrotechnical land improvement 100 100 100 100 100 151 157 223 167 47 66 Czyszczenia wczesne Early cleaning 100 100 100-100 130 124 134 187-100 51 Czyszczenia późne Late cleaning 100 100 100 100 100 103 88 103 62 114 29 88 Źródło: Obliczenia własne Source: Our own calculations Najtańszym systemem wynagradzania za wykonanie czyszczeń późnych był system akordowy, w którym koszt wykonania wynosił ok. 200 zł/ha. 5. We wszystkich analizowanych pracach najtańszym sposobem wykonania prac był system akordowy, zatem należy dążyć do jego szerszego zastosowania w leśnictwie. Literatura Mrówka K. (2004): Próba określania efektywności różnych sposobów wykonawstwa wybranych prac gospodarczo-leśnych w Nadleśnictwie Brynek. Praca magisterska. Kat. Ekonomiki Leśnictwa Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu.
Wpływ systemów wynagradzania na koszty jednostkowe wybranych prac leśnych 45 Szramka H. (2001): Analiza kosztów różnych sposobów odnowienia lasu na przykładzie wybranego nadleśnictwa Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Poznaniu. PTPN, Prace Komisji Nauk Rolniczych i Komisji Nauk Leśnych 90:91-95. Szramka H., Ziemblicki M. (2002): Wpływ prywatyzacji prac leśnych na zatrudnienie, stan środków transportowych i koszty w Nadleśnictwie Olsztynek w latach 1990-2000. PTPN, Prace Komisji Nauk Leśnych 92:83-90. Szramka H. (2005): Ekonomiczne aspekty różnych sposobów odnowienia lasu. Sylwan 11:56-65. Szramka H. (2007): Próba oceny opłacalności gospodarki łowieckiej w ośrodkach hodowli zwierzyny na przykładzie Nadleśnictwa Lutówko w latach 2001-2006 [w:] Zarządzanie Ochroną Przyrody w Lasach. Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi 9:102-107. Adres do korespondencji Coresponding address: Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Katedra Ekonomiki Leśnictwa, ul. Wojska Polskiego 71C 60-625 Poznań Impact of remuneration systems on unit costs of selected forest jobs SUMMARY In the course of the performed investigations, the author examined the impact of the time, piece-meal and commission systems of remuneration on unit costs of carrying out agrotechnical land improvement works, soil care, as well as early and late cleanings. Experiments were conducted in Brynek Forest District in years 1999 2003 and demonstrated that the employed remuneration system affected the costs of carrying out forest operations. The piece-meal system turned out to be the cheapest in all forest operations, whereas the time system was the most expensive one in the majority of the examined operations. The commission system was the most expensive method in the case of operations associated with soil care. The obtained research results indicate that the piece-meal system of remuneration should be employed more frequently.