ABC Ekonomi Społecznej dla Ośrodków Pomocy Społecznej i Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie Od pewnego czasu dość modnym terminem jest ekonomia społeczna. Wielu o niej słyszy, ale nadal nie wie co to jest i do czego służy. W Polsce jej rozwój nastąpił przed niespełna pięciu laty. Początkowo powstało wiele podmiotów ekonomi społecznej, których działalność zweryfikowało życie. Ich upadek uświadomił jednak ustawodawcy, iż w tym zakresie konieczne są zmiany pozwalające na skuteczniejsze i stabilniejsze funkcjonowanie podmiotów ekonomii społecznej. 2 Wpłynęło to na podjęcie działań zmierzających do udoskonalenia prawa z powyższego zakresu, co spowodowało niewątpliwy wzrost zainteresowania podmiotami ekonomi społecznej i od ponad roku temat ponownie przeżywa swój renesans. Niewątpliwy wzrost tematem nastąpił również w branży pomocy społecznej, co nie dziwi, bowiem jest to jeden z instrumentów wsparcia polityki społecznej, który wcześniej nie był znacząco wykorzystywany a który może mieć szczególne znaczenie z co najmniej trzech powodów. Po pierwsze, ze względu na nierozwiązany problem długotrwałego i dziedziczonego wykluczenia społecznego, z którym publiczne służby socjalne nie bardzo umieją sobie poradzić. Po drugie, w związku ze słabością więzi i współpracy na poziomie społeczności lokalnych, w których cały czas brakuje partnerstwa i zaufania. I po trzecie, dlatego że podmioty, które najczęściej starają się dwóm wyżej wy-
mienionym problemom zaradzić organizacje sektora pozarządowego są słabe i charakteryzują się niskim poziomem ekonomicznej niezależności. W związku z tym nastąpiła potrzeba kształcenia kadr pomocy społecznej w powyższym temacie. Jednak zanim pracownicy ośrodków pomocy społecznej zagłębią się dość dostatecznie w temat, powstał pomysł stworzenia poradnika posiadającego najistotniejsze zagadnienia związane z tym obszarem przydatne na co dzień kadrze pomocy społecznej. Właśnie takie założenia przyświecały twórcą niniejszego poradnika ABC Ekonomi Społecznej, który oddajemy do Państwa rąk. I. Definicja Ekonomii Społecznej Ekonomia społeczna jest sektorem gospodarki, który przyczynia się nie tylko do rozwoju ekonomicznego państw, ale przede wszystkim wspomaga proces zapobiegania i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu obywateli. Podmioty ekonomii społecznej działają na rzecz ponownej integracji zawodowej i społecznej osób w nich zatrudnionych. 3 W krajach starej Unii spółdzielczość socjalna prężnie rozwija się od wielu lat. W chwili obecnej funkcjonuje w niej ponad 132 000 spółdzielni socjalnych, dających zatrudnienie ponad 2 milionom osób. Spółdzielnie socjalną mogą założyć: osoby, które posiadają status osoby bezrobotnej, osoby niepełnosprawne osoby realizujące indywidualny program wychodzenia z bezdomności, osoby, które ukończyły program psychoterapii uzależnienia alkoholowego w placówce leczenia odwykowego, osoby, które ukończyły program terapeutyczny uzależnienia od narkotyków w zakładzie lecznictwa zdrowotnego, osoby chore psychicznie w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psychicznego, osoby, które opuściły zakład karny, osoby posiadające status uchodźcy. Do powołania spółdzielni socjalnych uprawnione są również: organizacje pozarządowe jednostki samorządu terytorialnego kościelne osoby prawne inne osoby, których praca z uwagi na szczególne kwalifikacje może pomóc spółdzielni socjalnej (np. specjaliści z zakresu księgowości, prawa, marketingu. Ich udział w liczebności członków spółdzielni socjalnej nie może jednak przekroczyć 50%).
II. Rodzaje podmiotów Ekonomii Społecznej Podmioty Ekonomii Społecznej prowadzą działalność o celach głównie społecznych. Zyski są ponownie inwestowane w te cele lub we wspólnotę. Główna idea działalności tych podmiotów daleka jest od maksymalizacji zysku lub zwiększenia dochodu udziałowców. 4 Spółdzielnie oszczędnościowo - pożyczkowe czyli współczesne banki spółdzielcze - nadrzędny cel banku spółdzielczego jest różny od celów działalności banków w formie spółek akcyjnych czy przedsiębiorstwa państwowego, które dążą przede wszystkim do maksymalizacji zysku. W banku spółdzielczym maksymalizacja zysku powinna być jedynie środkiem do realizacji celów członków spółdzielni. Współcześnie tego typu przedsięwzięcia cieszą się dużą popularnością (za J. Węcławski: System bankowy w Polsce). Centrum integracji społecznej (CIS) - poprzez następujące usługi realizuje ideę reintegracji zawodowej i społecznej: Rozwija umiejętności pozwalające na pełnienie określonych, ogólnie przyjętych ról w społeczeństwie, Umożliwia nabycie, podwyższenie kwalifikacji zawodowych, a także przyuczenie do zawodu lub przekwalifikowanie się, Uczy planowania życia i zaspokajania potrzeb własnym staraniem, Zwraca uwagę na możliwość osiągania własnych dochodów przez zatrudnienie lub działalność gospodarczą, uczy racjonalnego gospodarowania posiadanymi środkami pieniężnymi. (Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym, Dz.U. z dnia 14 lipca 2003 r.)
Klub integracji społecznej - tworzony jest dla osób o podobnych doświadczeniach, zainteresowaniach, ale również problemach ze społecznym funkcjonowaniem. Dzięki temu mogą one wspierać się wzajemnie i wspólnie radzić sobie ze swoimi problemami w ramach grup samopomocowych. Ideą działania klubów jest bezpieczeństwo socjalne, rozumiane jako szeroko pojęta profilaktyka, aktywizacja zawodowa i wsparcie w osobistym rozwoju. Zakład aktywności zawodowej - tworzy się celem zatrudnienia osób niepełnosprawnych zaliczonych do znacznego stopnia niepełnosprawności. Poprzez rehabilitację zawodową i społeczną, przygotowania ich do życia w otwartym środowisku. Celem jest także pomoc w realizacji pełnego, niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia na miarę ich indywidualnych możliwości. Spółdzielnia socjalna - to autonomiczne stowarzyszenie osób realizujących swoje potrzeby i aspiracje gospodarcze, społeczne i kulturalne. Podmiot ten to wspólne przedsiębiorstwo osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, osób o niskiej zatrudnialności, umożliwiające aktywizację zawodową oraz przywrócenie im społecznych ról. 5 Cel funkcjonowania spółdzielni socjalnych, pomimo tego, iż wiąże się z prowadzeniem działalności gospodarczej, odbiega od celu przedsięwzięć komercyjnych. Intencją spółdzielni jest społeczna i zawodowa reintegracja jej członków, a nie maksymalizacja zysków oraz gromadzenie kapitału. Spółdzielnia socjalna jest źródłem legalnego i stałego zatrudnienia, jednak w zamyśle koncentruje się na działaniu na rzecz dobra wspólnoty, jej członków i otoczenia społecznego. Profil działalności spółdzielni socjalnych może mieć zarówno charakter usługowy, jak i produkcyjny. Oto przykładowe profile działalności: prace remontowo - budowlane, pielęgnacja zieleni, prace porządkowe, naprawa sprzętu domowego, usługi gastronomiczne (np. catering), usługi opiekuńcze, działalność przedszkolno - edukacyjna, inicjatywy w sferze oświaty i kultury, produkcja (np. przetwórstwo warzyw i owoców, produkcja ozdób, zniczy, odzieży).
III. Powołanie Spółdzielni Socjalnej 6 Aby powołać spółdzielnię socjalną, koniecznym jest spełnienie opisanych poniżej wymagań. Ich zasadność określają akty prawne, które regulują funkcjonowanie spółdzielni socjalnych. 1. Członkowie spółdzielni. Do powołania spółdzielni potrzebnych jest przynajmniej 5 osób. Maksymalna liczba członków to 50. Więcej mogą liczyć jedynie te spółdzielnie socjalne, które powstają w wyniku przekształcenia spółdzielni inwalidów. Ważne jest, aby członkowie spółdzielni znali się i ufali sobie nawzajem, szczególnie w przypadku powoływania wspólnego przedsiębiorstwa. Pracując dla wspólnego dobra stajemy się nie tylko partnerami biznesowymi, ale także powinniśmy być dla siebie wzajemnym wsparciem. 2. Statut spółdzielni. Powołując spółdzielnię socjalną przyjmujemy statut - dokument określający cele i zasady funkcjonowania spółdzielni. Jest on przyjęty na zebraniu założycielskim, a każdy z członków spółdzielni zobowiązany jest do zapoznania się z nim. Statut musi zawierać następujące informacje: nazwę spółdzielni, cel działalności (np. reintegracja społeczna), przedmiot działalności (np. w zakresie usług, handlu i produkcji), teren działania, prawa, obowiązki oraz zasady przyjmowania, odwoływania czy wykluczania członków spółdzielni, zasady zatrudniania członków, wpisowe i udziały członkowskie, organy spółdzielni, walne zgromadzenie i jego właściwości, radę nadzorczą i jej zadania, zarząd i jego uprawnienia, zasady finansowe, zasady łączenia się, podziału i likwidacji spółdzielni. Funkcję kierowniczą w spółdzielni sprawuje Zarząd Spółdzielni, którego zadaniem jest także reprezentowanie spółdzielni na zewnątrz. Może on być jedno lub wieloosobowy. Pierwszego wyboru Zarządu dokonuje Walne Zgromadzenie Założycielskie. To ono także powołuje spółdzielnię socjalną, Radę Nadzorczą oraz przyjmuje statut. Nadzór i kontrolę nad spółdzielnią socjalną sprawuje Rada Nadzorcza. W przypadku, gdy spółdzielnia socjalna liczy mniej niż 15 członków, wówczas powoływanie Rady Nadzorczej nie jest konieczne. 3. Niezbędne dokumenty. Wniosek o rejestrację spółdzielni KRS W5. Załącznik KRS - WK do formularza KRS W5. Protokół z zebrania założycielskiego podpisany przez przewodniczącego i sekretarza zebrania.
Lista członków założycieli z oryginalnymi podpisami. Statut poświadczony podpisami członków. Zaświadczenia potwierdzające uprawnienia członków do założenia spółdzielni socjalnej. Dokument o wpisie do KRS jest podstawowym dokumentem spółdzielni socjalnej. Jest on niezbędny przy uzyskiwaniu numeru REGON, konta bankowego oraz numeru NIP. Spółdzielnia socjalna musi posiadać Numer Identyfikacji Podatkowej NIP. By go uzyskać należy do podania złożonego w Urzędzie Skarbowym, poza odpisem z KRS i decyzją o nadaniu numeru REGON, dołączyć umowę na posiadanie/wynajem lokalu, w którym znajduje się siedziba spółdzielni oraz informację o koncie bankowym. 7
IV. Ustawa o Spółdzielni Socjalnej W tej chwili obowiązującym aktem prawnym jest Ustawa z dn. 27.04.2006 r. ze zmianami z 16.07.2009 r. o Spółdzielniach Socjalnych. Wprowadza ona szereg korzystnych zmian, które mogą przyczynić się do swobodnego rozwoju podmiotów ekonomii społecznej w Polsce. Nowelizacja Ustawy o spółdzielniach socjalnych z dnia 27 kwietnia 2006, która weszła w życie 16 lipca 2009 wprowadza szereg korzystnych zmian, które mają usprawnić funkcjonowanie spółdzielni socjalnych w Polsce i przyczynić się do wzrostu ich liczby na rynku pracy. Dzięki nowej Ustawie mamy możliwość sięgnięcia po bardziej rozbudowane narzędzia, wykorzystywane w procesie stymulacji ekonomii społecznej w Polsce. Daje nam także możliwość wspierania spółdzielców ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. 8 Oto zestawienie najważniejszych zmian: Zwiększenie udziału osób nie zagrożonych wykluczeniem społecznym z 20% do 50%. Możliwość zakładania lub współzakładania spółdzielni przez osoby prawne: kościelne osoby prawne, organizacje pozarządowe i jednostki samorządu terytorialnego. Możliwość zatrudniania członków spółdzielni nie tylko na umowę o pracę, ale także w formie umowy zlecenia, prac nakładczych lub umowy o dzieło. Zwiększenie wysokości dotacji na rozwój działalności dla osób tworzących nowopowstałą spółdzielnię socjalną z 3-krotności na 7-krotność przeciętnego wynagrodzenia. Zwiększenie dotacji na rozwój spółdzielni dla osób przystępujących do już istniejących podmiotów z 2-krotności na 5-krotność przeciętnego wynagrodzenia. Wydłużenie okresu refundowania składek ubezpieczeniowych z 1 roku do 2 lat oraz obniżeniu wysokości składek o połowę w trzecim roku działalności spółdzielni. Zmiana w źródłach finansowania dostępnych dla spółdzielców - ustawa umożliwia staranie się o dofinansowanie pochodzące z EFS. Zmianie ulegają także procedury likwidacyjne, umożliwiając podział majątku spółdzielni pomiędzy jej członków w przypadku, gdy spółdzielnia nie była finansowana ze środków publicznych.
V. Uprawnienia spółdzielni socjalnej wsparcie ze strony państwa Zdobywanie funduszy na rozpoczęcie działalności spółdzielni socjalnej wykracza poza zakres tego opracowania. Warto jednak wymienić podstawowe uprawnienia spółdzielni socjalnej, a są nimi: 1. Zwolnienie z opłat rejestracyjnych za wpis spółdzielni do Krajowego Rejestru Sądowego i za wydrukowanie wzmianki o dokonaniu wpisu w KRS spółdzielni socjalnej w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. 2. Zwolnienie z podatku dochodowego od osób prawnych dochodów spółdzielni socjalnej wydatkowanych w roku podatkowym na społeczną i zawodową reintegrację jej członków w części nie zaliczonej do kosztów uzyskania przychodów. 3. Możliwość refundowania przez okres 12 miesięcy składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i chorobowe opłacanych przez pracownika spółdzielni, mającego status osoby bezrobotnej. Składki są refundowane ze środków Funduszu Pracy przez starostę na podstawie odpowiedniej umowy między starostą a spółdzielnią oraz udokumentowanego wniosku spółdzielni. 9 4. Możliwość dofinansowania ze środków Funduszu Pracy kosztów pomocy prawnej, konsultacji i doradztwa w podjęciu działalności gospodarczej w formie spółdzielni socjalnej do 80% udokumentowanych kosztów (w wysokości nie przekraczającej jednak przeciętnego wynagrodzenia). 5. Możliwość jednorazowego wsparcia (ze środków Funduszu Pracy) dla osoby bezrobotnej do wysokości 3-krotnego przeciętnego wynagrodzenia na jednego członka założyciela spółdzielni socjalnej (art. 46 ustawy o promocji zatrudnienia). 6. Możliwość jednorazowego wsparcia (ze środków Funduszu Pracy) dla osoby bezrobotnej do wysokości 2-krotnego przeciętnego wynagrodzenia na jednego członka przystępującego do spółdzielni socjalnej po jej założeniu (art. 46 ustawy o promocji zatrudnienia). 7. Możliwość uzyskania jednorazowego wsparcia ze strony PFRON dla osoby niepełnosprawnej na wniesienie wkładu do spółdzielni socjalnej w wysokości określonej w umowie zawartej ze starostą, nie więcej jednak niż do wysokości 15-krotnego przeciętnego wynagrodzenia, jeżeli nie otrzymała środków publicznych na ten cel (art. 12a ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych).
8. Możliwość angażowania do pracy wolontariuszy. 10 9. Możliwość wykonywania przez spółdzielnię socjalną zadań na rzecz administracji publicznej na zasadach określonych w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. VI. Najważniejsze akty prawne - z którymi przyszli spółdzielcy, powinni się zapoznać. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych ze zmianami z 16.07.2009 r. Ustawa z dnia 7 maja 2009 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach socjalnych oraz o zmianie niektórych innych ustaw. Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Ustawa z dnia 15 czerwca 2007 r. o zmianie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych oraz o zmianie niektórych innych ustaw. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 października 2007 r. w sprawie przyznania osobie niepełnosprawnej środków na podjęcie działalności gospodarczej, rolniczej albo na wniesienie wkładu do spółdzielni socjalnej. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 kwietnia 2009 r. w sprawie dokonywania refundacji kosztów wyposażenia lub doposażenia stanowiska pracy dla skierowanego bezrobotnego oraz przyznawania bezrobotnemu środków na podjęcie działalności gospodarczej. Rozporządzenie Ministra Pracy I Polityki Społecznej z dnia 14 maja 2007 r. w sprawie refundacji ze środków Funduszu Pracy kosztów szkoleń oraz wynagrodzeń i składek na ubezpieczenia społeczne od refundowanych wynagrodzeń.
Rozporządzenie Ministra Pracy I Polityki Społecznej z dnia 19 kwietnia 2007 r. w sprawie organizowania prac interwencyjnych i robót publicznych oraz jednorazowej refundacji kosztów z tytułu opłaconych składek na ubezpieczenia społeczne. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 września 2004 r. w sprawie zwrotu kosztów przystosowania stanowisk pracy, adaptacji pomieszczeń i urządzeń do potrzeb osób niepełnosprawnych oraz kosztów zatrudnienia pracownika pomagającego pracownikowi niepełnosprawnemu. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 17 października 2007 r. w sprawie zwrotu kosztów wyposażenia stanowiska pracy osoby niepełnosprawnej. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Piotr Szeszko Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej 11