Zawodowa i środowiskowa ekspozycja na pestycydy a ryzyko wystąpienia wad wrodzonych przegląd badań epidemiologicznych

302 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 302-309 Zawodowa i środowiskowa ekspozycja na pestycydy a ryzyko wystąpienia wad wrodzonych przegląd badań epidemiologicznych Environmental and occupational exposure to pesticides and the risk of birth defects review of epidemiological studies JOANNA JUREWICZ, WOJCIECH HANKE Zakład Epidemiologii Środowiskowej, Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi Dokonano przeglądu badań epidemiologicznych dotyczących zależności pomiędzy pracą w rolnictwie i w obiektach szklarniowych w warunkach narażenia na pestycydy a ryzykiem wystąpienia wad wrodzonych. Badania te wskazały na zwiększone ryzyko urodzenia dziecka z wadami wrodzonymi wśród osób pracujących w rolnictwie i eksponowanych na pestycydy oraz osób zamieszkujących tereny o intensywnej produkcji rolniczej. Dotyczyło to zwłaszcza takich wad wrodzonych jak: wady kończyn, układu nerwowego, rozszczepu wargi i podniebienia, spodziectwa i wnętrostwa oraz wad serca w przypadku pracy w rolnictwie oraz wad cewy nerwowej i spodziectwa w przypadku ekspozycji środowiskowej. Również badania dotyczące urodzeń martwych wykazują zwiększone ryzyko urodzenia martwego z powodu wad wrodzonych w przypadku ekspozycji któregoś z rodziców na środki ochrony roślin. Wyniki tych badań potwierdzają konieczność zwiększenia świadomości osób stosujących środki ochrony roślin odnośnie potencjalnych skutków zdrowotnych w tym wad wrodzonych w celu zminimalizowania wielkości ekspozycji. W okresie planowania ciąży konieczne jest ograniczanie do minimum ekspozycji na pestycydy zarówno mężczyzn jak i kobiet starających się o ciążę. The epidemiological studies presented in this review refer to the association between agricultural work or work in greenhouses and birth defects. The results of the analyses showed that employment in agriculture increases the risk of specific birth defects: limb defects, heart defects, hypospadia and cryptorchidism (work in agriculture) and neural tube defects, hypospadia and cryptorchidism (living near agricultural region). Occupational exposure to pesticides was positively associated with stillbirth due to congenital anomalies. The results o literature review suggest necessity to increase awareness of workers who are occupationally and environmentally exposed to pesticides about their potential negative influence on pregnancy outcome. In the light of existed although still limited evidences of negative effects of pesticides exposure on pregnancy outcome, it is necessary to minimize the exposure to pesticides. Keywords: exposure to pesticides, work in agriculture, birth defects Słowa kluczowe: ekspozycja na pestycydy, praca w rolnictwie, wady wrodzone Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 302-309 www.phie.pl Nadesłano: 15.01.2008 Zakwalifikowano do druku: 28.09.2008 Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr Joanna Jurewicz Instytut Medycyny Pracy, Zakład Epidemiologii Środowiskowej ul. Św. Teresy 8, 90-950 Łódź; tel. (+4842) 63-14-569; fax (+4842) 63-14-562; e-mail: joannaj@imp.lodz.pl Wykaz skrótów: OR, RR, O/E miary ryzyka względnego Wprowadzenie Pestycydy to substancje syntetyczne lub naturalne stosowane do zwalczania organizmów szkodliwych lub niepożądanych, używane głównie do ochrony roślin uprawnych, lasów, zbiorników wodnych, zwierząt, ludzi, produktów żywnościowych, a także do niszczenia żywych organizmów, uznanych za szkodliwe, w budynkach inwentarskich, mieszkalnych, szpitalnych i magazynach. Działanie pestycydu nie ogranicza się tylko do organizmów szkodliwych, ale niszczą one także organizmy pożyteczne bytujące na danym obszarze. Na świecie od kilku lat prowadzone są badania mają na celu określenie ryzyka zaburzeń funkcji rozrodczych w populacji kobiet pracujących w ekspozycji na środki ochrony roślin. Badania na zwierzętach wykazały toksyczny wpływ na powstawanie i rozwój komórek rozrodczych, a w rezultacie na przebieg ciąży i rozwój płodu takich substancji czynnych pestycydów

Jurewicz J, Hanke W. Zawodowa i środowiskowa ekspozycja na pestycydy a ryzyko wystąpienia wad wrodzonych... 303 jak: karbaryl, dibromochloropropan, etylenotiomocznik, pochodne kwasu ditiokarbaminowego [1]. Jednym z zaburzeń reprodukcji związanych z ekspozycją na pestycydy jest występowanie wad wrodzonych [2]. Wady wrodzone to uszkodzenia organizmu, często ciężkie lub śmiertelne, wynikające z nieprawidłowego rozwoju płodu. Pojęcie wada wrodzona jest mało precyzyjne i bardzo szerokie, obejmuje nieprawidłowości anatomiczne, chromosomowe, molekularne, nabyte w okresie przed urodzeniem, zniekształcenia oraz skutki infekcji, zatruć, promieniowania i innych czynników uszkadzających. Wady rozwojowe mogą dotyczyć każdego narządu płodu. Szczególnie groźne są wady wrodzone układu nerwowego i serca często zagrażające życiu dziecka [3]. W ostatnim okresie opubliowano wiele dużych badań epidemiologicznych dotyczących ekspozycji na środki ochrony roślin a ryzyka występowania wad wrodzonych u dzieci. W niniejszej publikacji dokonujemy przeglądu ich wyników. Wady wrodzone u potomstwa osób zawodowo eksponowanych na pestycydy Wady wrodzone łącznie (bez wskazywania na ich rodzaj) Wyniki kilku badań kobiet pracujących w czasie ciąży w rolnictwie [4,5] wskazują na zwiększone ryzyko urodzenia przez nie dziecka z wadami wrodzonymi. W Bogocie stwierdzono istotny wzrost ryzyka wystąpienia wad wrodzonych u niemowląt urodzonych przez kobiety pracujące przy uprawie kwiatów w tunelach foliowych, zwłaszcza w odniesieniu do naczyniaka krwionośnego [4,5]. Zwiększone ryzyko urodzenia dziecka z wadami wrodzonymi u rolników stosujących na uprawy duże ilości pestycydów odnotowano w badaniu przeprowadzonym na Filipinach. Wady wrodzone występowały istotnie częściej u dzieci których ojciec przygotowywał oprysk lub go wykonywał w czasie kiedy jego żona była w pierwszym trymestrze ciąży [6]. Stosowanie pestycydów w ogrodzie i na polu zwiększało również ryzyko wad wrodzonych u matek dzieci zamieszkujących rolnicze tereny Republiki Południowej Afryki [7]. Również w badaniu w Indiach odnotowano zwiększone ryzyko wad wrodzonych u potomstwa osób eksponowanych na pestycydy (p<0,05) [8]. W trzech badaniach nie stwierdzono istotnego statystycznie zwiększonego ryzyka wystąpienia wad wrodzonych u niemowląt rodziców pracujących w rolnictwie. W badaniu przeprowadzonym w Chinach iloraz szans dla wystąpienia wad wrodzonych u niemowląt w przypadku stosowania kwasu 2,4,5- trichlorofenoksyoctowego wynosił 1,2 i nie był istotny statystycznie [9]. Również w Indonezji nie stwierdzono istotnego statystycznie zwiększonego ryzyka wystąpienia wad wrodzonych u kobiet wykonujących opryski pestycydami w porównaniu z kobietami pracującymi na uprawach ryżu [10] (tab. I). Różne wady wrodzone W badaniu w Hiszpanii, analiza wad wrodzonych u 261 niemowląt wykazała, iż w przypadku, gdy matki pracowały w rolnictwie w okresie jednego miesiąca przed zapłodnieniem i w pierwszym trymestrze ciąży, iloraz szans wystąpienia wady wrodzonej był istotnie zwiększony. Większość stwierdzonych wad stanowiły wady układu nerwowego, podniebienia oraz wady złożone. Istotna zależność występowała dla pochodnych pirydylu, nie stwierdzono natomiast wzrostu ryzyka wystąpienia wad wrodzonych u niemowląt w przypadku narażenia rodziców na pestycydy chloro- i fosforoorganiczne, organiczne związki siarki oraz karbaminiany [11]. Wśród rolników eksponowanych na herbicydy chlorofenoksykarboksylowe zaobserwowano również zwiększone ryzyko urodzenia dziecka z wadami wrodzonymi. Uwzględniając łącznie urodzenia męskie i żeńskie wykazano zwiększone ryzyko wad układu krwionośnego, oddechowego i wad układu mięśniowoszkieletowego [12]. Również w badaniu przeprowadzonym w Minnesocie wśród dzieci osób zajmujących się wykonywaniem oprysków pestycydami odnotowano zwiększone ryzyko wad centralnego układu nerwowego (OR= 1,69 95%CI (1,04-2,76)) i moczowego (OR= 1,69 95%CI (1,06-2,64)). Zwiększone ryzyko tych wad występowało w przypadku ekspozycji ojca na trifuralin, atrazynę i kwasy chlorofenoksyoctowe [13]. Zwiększone ryzyko bezmózgowia zaobserwowano w Meksyku wśród potomstwa matek pracujących w rolnictwie OR= 4,57 95%CI (1,05-19,96) [14]. W badaniu w trzech krajach: Szwecji, Hiszpanii i na Węgrzech zaobserwowano zwiększone, ale nie istotne statystycznie ryzyko rozszczepu tylnego kręgosłup (ang. spina bifida) w przypadku Szwecji OR= 1,8 95%CI (0,8-4,2) i Hiszpanii OR= 2,2 95%CI (0,8-5,9). Natomiast w przypadku Węgier nie odnotowano zwiększonego ryzyka tego rodzaju wady OR= 1,1 95%CI (0,7-1,7) [15] (tab. I). Wady kończyn W prowadzonych badaniach epidemiologicznych szczególną uwagę zwrócono na występowanie wad kończyn. W badaniu w stanie Waszyngton (USA) stwierdzono, iż ryzyko wystąpienia tych wad dla grupy niemowląt których matka pracowała w rolnictwie, było blisko czterokrotnie zwiększone w porównaniu z grupą, w której żadne z rodziców nie pracowało w tym sektorze. Analogiczne porównanie przeprowadzone dla

304 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 302-309 Tabela I. Wady wrodzone a praca w rolnictwie Badana populacja Typ badania Wynik OR, RR, O/E Autor, rok Comunidad Waleriana, Hiszpania 261 niemowląt z wadami wrodzonymi 261 zdrowych niemowląt Bogota, Kolumbia 222 niemowlęta z wadami wrodzonymi 443 zdrowe niemowlęta Indie 1016 par gdzie mężczyzna był eksponowany na pestycydy 1020 par nie eksponowanych na pestycydy Shanghai Chiny 1013 niemowląt z wadami wrodzonymi 1875 zdrowych niemowląt Nowy Jork, USA 277 niemowląt ze zniekształceniem zmniejszającym kończyn (w tym 104 złożone) 327 zdrowych niemowląt Finlandia 1 306 niemowląt z wadami wrodzonymi 1 306 zdrowych niemowląt 158 matek pracowało w rolnictwie Waszyngton, USA 3786 - matka pracująca w rolnictwie 11358 - żadne z rodziców nie pracowało w rolnictwie 3785 - ojciec pracował w rolnictwie Minnesota, USA 4935 dzieci urodzonych w rodzinach osób zawodowo wykonujących opryski kontrola: 210 732 dzieci urodzonych w latach 1989-1992 Dania 6177 przypadków wnętrostwa i 1345 przypadków spodziectwa; 23273 kontroli Indonezja 161 kobiet wykonujących opryski 352 kobiet pracujących na uprawie ryżu - kontrola Waszyngton, USA 4466 - matka pracująca w rolnictwie 23512 - żadne z rodziców nie pracowało w rolnictwie 5994 - ojciec pracował w rolnictwie wady wrodzone OR = 3,2; (1,1-9,0) OR = 2,8; (1,2-6,4) - dla pochodnych pirydylu wady wrodzone znamiona wrodzone (naczyniak krwionośny) RR = 1,8; (1,2-2,7) RR = 6.6; (p < 0,05) Garcia AM. 1999 [11] Restrepo M. 1990 [4] wady wrodzone P<0,05 Rupa DS., 1991 [8] wady wrodzone OR = 1,8; (0,3-10,5) Zhang J. 1992 [9] zniekształcenie zmniejszające kończyn ogółem zniekształcenie zmniejszające kończyn złożone zniekształcenie zmniejszające kończyn izolowane wady wrodzone rozszczep wargi i podniebienia OR = 0,9; (0,6-1,4) OR = 1,4; ( 0,8-2,5) OR = 0,6; (0,3-1,1) OR = 1,4; ( 0,9-2,0) OR = 1,9; ( 1,1-3,5) retrospektywne wady kończyn RR = 3,9; (1,6-9,8 ) - w porównaniu z grupą gdzie żadne z rodziców nie pracowało w rolnictwie RR = 4,4; (1,1-17,7) -w porównaniu z grupą gdzie tylko ojciec pracował w rolnictwie retrospektywne wady centralnego układu nerwowego wady układu moczowego OR= 1,69; (1,04-2,76) OR= 1,69;(1,06-2,64) spodziectwo, wnętrostwo Zwiększone ryzyko wnętrostwa, ale nie spodziectwa wśród synów kobiet pracujących w ogrodnictwie OR= 1,67; (1,14-2,47) nie stwierdzono istotnego statystycznie zwiększonego ryzyka wystąpienia wad wrodzonych u kobiet wykonujących opryski w porównaniu z kobietami pracującymi na uprawach ryżu RR= 0,4; (0,12-1,1) retrospektywne wady kończyn RR= 2,6; (1,1-5,8) - w porównaniu z grupą gdzie żadne z rodziców nie pracowało w rolnictwie RR = 2,6; (0,7-9,5) - w porównaniu z grupą gdzie tylko ojciec pracował w rolnictwie Lin S. 1994 [18] Nurminen T. 1995 [19] Engel LS. 1995 [16] Garry VF., 1996 [13] Weidner IS., 1998 [25] Murphy HH, 2000 [34] Engel LS. 2000 [17] grupy niemowląt, których tylko ojciec pracował w rolnictwie również wskazywało 4,5-krotne zwiększenie ryzyka wystąpienia tego typu wad [16]. Badanie to kontynuowano w następnych latach. Ryzyko wystąpienia wad kończyn u potomstwa matek pracujących w rolnictwie w porównaniu z grupą, w której żadne z rodziców nie pracowało w rolnictwie było przeszło 2,5 krotnie zwiększone, natomiast w porównaniu z grupą w której ojciec pracował w rolnictwie stwierdzony wzrost ryzyka nie był istotny statystycznie [17] (tab. I). Rozszczep wargi i podniebienia W badaniach poświęconych analizie zależności między narażeniem rodziców na pestycydy a występowaniem rozszczepu wargi i podniebienia u ich

Jurewicz J, Hanke W. Zawodowa i środowiskowa ekspozycja na pestycydy a ryzyko wystąpienia wad wrodzonych... 305 Badana populacja Typ badania Wynik OR, RR, O/E Autor, rok Szwecja, Hiszpania, Węgry (Szwecja: 482 przypadki rozszczepu tylnego kręgosłupa i 964 kontrole) (Hiszpania: 478 przypadki i 434 kontrole) (Węgry: 1119 przypadków i 1489 kontroli) Baltimore, Waszyngton, USA 66 dzieci z wadą układu krążenia (przełożeniem dużych naczyń całkowitym) i 771 kontroli Filipiny 345 rodzin rolniczych stosujących duże ilości pestycydów 333 rodziny rolnicze nie stosujących pestycydów w latach 1998-99 Południowa Afryka 89 dzieci z wadami wrodzonymi 178 kontroli Minesota, Montana, Północna i Południowa Dakota, USA 40.000 urodzeń żywych z lat 1995-1997 Włochy 16 przypadków spodziectwa w mieście Augusta i 24 przypadki spodziectwa w Vittorii Chiny 107 przypadków spodziectwa 107 kontroli Holandia 56 przypadków spodziectwa i 78 wnętrostwa; 313 kontroli Meksyk 151 przypadków bezmózgowia i 151 kontroli OR, RR, O/E - miary ryzyka względnego rozszczep tylny kręgosłupa Szwecja OR= 1,8; (0,8-4,2) Hiszpania OR= 2,2; (0,8-5,9) Węgry OR= 1,1; (0,7-1,7) retrospektywne retrospektywne wady układu krążenia (przełożenie dużych naczyń całkowite) zwiększone ryzyko urodzenia dziecka z wadami wrodzonymi wady wrodzone występowały częściej u dzieci w których ojciec przygotowywał oprysk lub wykonywał w pierwszym trymestrze ciąży swojej żony stosowanie pestycydów w ogrodzie i na polu zwiększało ryzyko wad wrodzonych OR= 2,0; (1,2-3,3)- ekspozycja matek na pestycydy w pierwszym trymestrze ciąży OR= 2,8; (1,3-7,2) ekspozycja na herbicydy OR= 4,7; (1,4-12,1)- ekspozycja na rodentycydy OR= 1,5; (0,9-2,6)-ekspozycja na insektycydy RR= 4,56 95%CI (1,21-17,09) u rolników stosujących na uprawy duże ilości pestycydów. p=0,05 OR= 7,18; (3,99-13,25) OR = 1,65; (1,07-2,55) OR= 1,50; (1,06-2,12) spodziectwo Zawodowa ekspozycja ojca na pestycydy P= 0,0478 spodziectwo Zawodowa ekspozycja ojca na pestycydy OR= 3,70; (1,49-9,16) gniazdowe spodziectwo, wnętrostwo Wnętrostwo: -ekspozycja ojca na pestycydy, w miejscu pracy OR= 3,8; (1,1-13,4) Spodziectwo: - palenie ojca OR= 3,8; (1,8-8,2) bezmózgowie Praca matki w rolnictwie OR= 4,57;(1,05-19,96) Blatter BM., 2000 [15] Loffredo CA. 2001 [21] Crisostomo L., 2002 [6] Heeren GA 2003 [7] wady układu krążenia i wady układu oddechowego wady układu mięśniowo-szkieletowego Schreinemachers DM. 2003 [12] Bianca S., 2003 [24] Wang JP., 2004 [23] Pierik FH., 2004 [22] Lacasaña M., 2006 [14] potomstwa zaobserwowano zwiększone ale nie istotnie statystyczne ryzyko wystąpienia zniekształcenia zmniejszającego kończyn [18]. W analizie przeprowadzonej w Finlandii obejmującej grupę 1306 niemowląt z wadami wrodzonymi i taką samą liczbę zdrowych niemowląt, odnotowano zwiększone ryzyko wystąpienia omawianych wad w populacji noworodków matek zatrudnionych w rolnictwie [19] (tab. I). Wady serca Wśród matek stosujących pestycydy w pierwszym trymestrze ciąży odnotowano dwukrotne zwiększone ryzyko urodzenia dziecka z wadami układu krążenia, z przełożeniem dużych naczyń całkowitym (Q20.3 wg ICD-10) [20]. Również stosownie herbicydów i rodentycydów zwiększało prawie trzykrotnie ryzyko urodzenia dziecka z tego rodzaju wadą. Natomiast w przypadku insektycydów zależność nie była istotna statystycznie [21] (tab. I). Spodziectwo i wnętrostwo W badaniu przeprowadzonym w Holandii wśród 134 przypadków (78 wnętrostwa (niezstąpienie jader do moszny), 56 spodziectwa (wada zewnętrznych narządów płciowych) i 313 kontroli wykazano, że ekspozycja ojca na pestycydy, w miejscu pracy wiązała się ze zwiększonym ryzykiem wnętrostwa u synów OR= 3,8 95%CI (1,1-13,4), natomiast narażenie na pestycydy matki w pracy nie wiązało się ze zwiększonym ryzykiem tego rodzaju wad u potomstwa [22]. W Chinach zawodowa ekspozycja ojca na pestycydy zwiększała ryzyko spodziectwa OR= 3,70 95%CI (1,49-9,16) [23]. Podobna sytuacja miała miejsce we Włoszech gdzie narażenie zawodowe ojca na pestycydy zwiększało ryzyko spodziectwa (P= 0,0474) [24]. Z kolei w innym badaniu w Danii zwiększone (istotnie statystycznie) ryzyko wnętrostwa zaobserwowano wśród synów kobiet pracujących w ogrodnictwie OR= 1,67 95%CI (1,14-2,47) [25] (tab. I).

306 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 302-309 Wady wrodzone u potomstwa osób (nie rolników) zamieszkujących obszary o dużym zużyciu pestycydów Wady cewy nerwowej i inne Badanie przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych wśród 265 niemowląt z wadami cewy nerwowej i 734 niemowląt zdrowych wykazało, że matki mieszkające około 400 m od obszarów rolniczych miały zwiększone ryzyko urodzenia dziecka z wadami cewy nerwowej [26]. Zwiększone ryzyko urodzenia dziecka z tego rodzaju wadami zaobserwowano w przypadku gdy matka mieszkała w odległości 1000 m od oprysków pestycydami fosoforoorganicznymi: naledem i disulfotonem oraz innymi pestycydami: benomylem, metomylem, napropamidem, telenkiem fenbucytyny i oksyfluorenem. Z kolei dzieci matek mieszkających w odległości 1000 m od oprysków pestycydami fosforoorganicznymi miały zwiększone, ale nieistotne statystycznie ryzyko bezmózgowia, oraz rozszczepu kręgosłupa w przypadku stosowania amidów i karbaminianów [27] (tab. II). Spodziectwo i wnętrostwo Zwiększone ryzyko spodziectwa zaobserwowano wśród dzieci rodzin zamieszkujących obszary rolnicze we wschodnim Arkansas (354 przypadki spodziectwa i 727 kontroli). Ekspozycja rodzin na pestycydy została oszacowana na podstawie ilości użytych pestycydów w odległości 500 m od domu w którym mieszkały wybrane do badania rodziny w okresie od 6 do 16 tygodnia ciąży. Analiza została zawężona do 38 pestycydów o których istnieją dowody, że mogą działać negatywnie na reprodukcję. Stosowanie diklofopu metylu zwiększało ryzyko spodziectwa o 8% na każde 22,7g stosowanego pestycydu. Nie zaobserwowano zwiększonego ryzyka spodziectwa dla stosowania pestycydów ogółem, alachloru czy permetryny [28]. Środowiskowa ekspozycja na pestycydy zwiększała również istotnie staystycznie ryzyko spodziectwa w badaniu przeprowadzonym we Włoszech (P=0,001) [29]. W badaniu ekologicznym w Hiszpanii zaobserwowano zwiększoną częstość operacji sprowadzenia jąder do moszny z powodu wnętrostwa w rejonie, gdzie intensywnie stosowane są pestycydy w celu ochrony upraw [30] (tab. II). Urodzenia martwe z powodu wad wrodzonych osób eksponowanych na pestycydy Zwiększone ryzyko urodzeń martwych z powodu wad wrodzonych zaobserwowano w Północnej Karolinie wśród matek zawodowo eksponowanych na pestycydy podczas dwóch pierwszych miesięcy ciąży OR= 2,4 95%CI (1,0-5,9). Ekspozycja zawodowa matek podczas pierwszego i drugiego trymestru ciąży nieznacznie zwiększała ryzyko urodzenia martwego z powodu wad wrodzonych i innych RR= 1,4 95%CI (1,0-1,7). Środowiskowe narażenie na pestycydy Tabela II. Wady wrodzone a zamieszkiwanie obszarów o intensywnej produkcji rolniczej Badana populacja Typ badania Wynik OR, RR, O/E Autor/Rok Kalifornia, USA 265 niemowląt z wadami cewy nerwowej 734 niemowląt zdrowych Hiszpania 270- przypadków wnętrostwa; 514-kontroli Kalifornia, USA 731 przypadków wad cewy nerwowej, 940 kontroli Włochy 60 przypadków wnętrostwa; 55 przypadków spodziectwa Arkansas, USA 354 przypadki spodziectwa i 727 kontroli OR, RR, O/E - miary ryzyka względnego Kliniczno-kontrolne Wady cewy nerwowej matki pracujące około 400 m od obszarów rolniczych miały zwiększone ryzyko urodzenia dziecka z wadami cewy nerwowej Ekologiczne Wnętrostwo Zwiększona częstość występowania wnętrostwa w rejonach o intensywnej produkcji rolniczej (p< 0,05) Kliniczno-kontrolne Wady cewy nerwowej Rozszczep kręgosłupa bezmózgowie Wady cewy nerwowej oprysk: -benomylem (OR= 2.2; (1,2-4,0)), metomylem (OR= 1,6; (1,1-2,3)), disulfotonem (OR= 4,0;(1,3-12,6)), naledem (OR= 2,8 95%CI (1,3-5,8)) oksyfluorenem (OR= 2,2; (1,1-4,7)) napropamidem (OR= 3,4; 1,0-11,2)), dementonem metylowym (OR=1,7;(1,0-3,1), telenkiem fenbucytyny (OR= 2,2;(1,0-4,8)) Bezmózgowie oprysk: -pestycydami fosoforoorganicznymi (OR= 1,6;(1,0-2,5)) rozszczep kręgosłupa oprysk: amidami (OR= 3,3; (1,2-9,3)) Shaw GM., 1995 [26] Garcia- Rodriguez J., 1996 [30] Rull RP., 2006 [27] Kliniczno-kontrolne spodziectwo P= 0,001 Carbone P., 2006 [29] Kliniczno-kontrolne spodziectwo Stosowanie diklofopu metylu zwiększało ryzyko spodziectwa (OR= 1,08; (0,01-1,15)). Nie zaobserwowno zwiększonego ryzyka spodziectwa dla: - wszystkich pestycydów (OR= 0,82; (0,16-0,86)), - alachloru (OR= 0,56; (0,35-0,89)) - permetryny (OR=0,37;0,16-0,86) Meyer JK, 2006 [28]

Jurewicz J, Hanke W. Zawodowa i środowiskowa ekspozycja na pestycydy a ryzyko wystąpienia wad wrodzonych... 307 zwiększało ryzyko urodzeń martwych z powodu wad wrodzonych OR= 1,7 95%CI (1,0-2,9) [31]. W innym badaniu przeprowadzonym w Kalifornii ryzyko urodzeń martwych z powodu wad wrodzonych w przypadku narażenia w czasie od 3 do 8 tygodnia ciąży na pestycydy zaburzające wydzielanie wewnętrzne i karbaminiany było zwiększone ale nie istotne statystycznie OR= 1,4 95%CI (0,8-2,4) [32]. Zwiększone ryzyko urodzeń martwych z powodu wad wrodzonych zaobserwowano również wśród pracowników rolnych eksponowanych na pestycydy zamieszkujących południową i wschodnią Hiszpanię (rejony o intensywnym stosowaniu pestycydów) RR= 1,62 95%CI (1,01-2,60) u par gdzie zapłodnienie nastąpiło między kwietniem a wrześniem. Zwiększone ryzyko występowało również w przypadku urodzeń martwych z innych niż wady wrodzone powodów RR= 1,35 95%CI ( 1,11-1,65) [33]. Z kolei w badaniu przeprowadzonym w Indonezji nie stwierdzono istotnego statystycznie zwiększonego ryzyka urodzeń martwych z powodu wad wrodzonych u kobiet wykonujących opryski w porównaniu z kobietami pracującymi na uprawach ryżu RR= 1,2 95%CI (0,6-2,2) [34] (tab. III). Podsumowanie Przedstawione badania wykazały na zwiększone ryzyko urodzenia dziecka z wadami wrodzonymi wśród osób pracujących w rolnictwie i eksponowanych na pestycydy oraz osób zamieszkujących tereny o intensywnej produkcji rolniczej. Dotyczyło to zwłaszcza takich wad wrodzonych jak: wady kończyn [16,17], rozszczepu wargi i podniebienia [18, 19], spodziectwa i wnętrostwa [22, 25] oraz wad serca [21] w przypadku pracy w rolnictwie oraz wad cewy nerwowej [26, 27] i spodziectwa [28, 30] w przypadku ekspozycji środowiskowej. Również badania dotyczące urodzeń martwych wykazują zwiększone ryzyko urodzenia martwego z powodu wad wrodzonych w przypadku ekspozycji któregoś z rodziców na środki ochrony roślin [31, 32]. Istnieje zatem konieczność unikania ekspozycji u osób, które planują potomstwo a pracują w narażeniu na pestycydy. Wyniki tych badań potwierdzają konieczność zwiększenia świadomości osób stosujących środki ochrony roślin odnośnie potencjalnych skutków zdrowotnych w tym wad wrodzonych w celu zminimalizowania wielkości ekspozycji. W okresie planowania ciąży konieczne jest ograniczanie do minimum ekspozycji na pestycydy zarówno mężczyzn jak i kobiet starających się o ciążę. W Polsce istnieje rozporządzenie dotyczące wydawania zezwoleń na dopuszczenie środków ochrony roślin do obrotu i stosowania, jednak pestycydy potencjalnie zwiększające ryzyko wad wrodzonych są powszechnie stosowane w rolnictwie i szklarniach. Niewiele jest badań, które analizują wpływ danego pestycydu na ryzyko wystąpienia wad wrodzonych. Zazwyczaj ekspozycja w przedstawionych badaniach jest definiowana jako ilość godzin pracy w narażeniu na pestycydy [4], a nie jest ustalone jakie to były Tabela III. Urodzenia martwe z powodu wad wrodzonych Badana populacja Typ badania Wynik OR, RR, O/E Autor/Rok Północna Karolina, USA Urodzenia martwe z aktów urodzeń z 1984r. z 10 miast w Kalifornii Kontrola - urodzenia żywe z aktów urodzeń z 1984r. z 10 miast w Kalifornii Indonezja 161 kobiet wykonujących opryski 352 kobiet pracujących na uprawie ryżu - kontrola Kalifornia, USA 73 przypadki urodzeń martwych z powodu wad wrodzonych Hiszpania Analiza 1 473 146 urodzeń martwych i urodzeń między 1995-99 OR, RR, O/E - miary ryzyka względnego Kliniczno-kontrolne Urodzenia martwe z powodu wad wrodzonych Urodzenia martwe ze wszystkich powodów retrospektywne nie stwierdzono istotnego statystycznie zwiększonego ryzyka urodzeń martwych z powodu wad wrodzonych u kobiet wykonujących opryski w porównaniu z kobietami pracującymi na uprawach ryżu Kliniczno-kontrolne retrospektywne urodzenia martwe z powodu wad wrodzonych urodzenia martwe z powodu wad wrodzonych urodzenia martwe z powodów innych niż wady wrodzone Zawodowa ekspozycja matek podczas dwóch pierwszych miesiącach ciąży OR= 2,4; (1,0-5,9). Środowiskowe narażenie OR= 1,7; (1,0-2,9) Ekspozycja zawodowa matek podczas pierwszego i drugiego trymestru ciąży RR= 1,4; (1,0-1,7). RR= 1,2; (0,6-2,2) narażenie w czasie od 3 do 8 tygodnia ciąży na: -węglowodory aromatyczne OR= 2,2; (1,3-3,9) -pestycydy zaburzające wydzielanie wewnętrzne i karbaminy OR= 1,4;(0,8-2,4) u par gdzie zapłodnienie nastąpiło między kwietniem a wrześniem RR= 1,62; (1,01-2,60) u par gdzie zapłodnienie nastąpiło między kwietniem a wrześniem RR= 1,35; ( 1,11-1,65) Pastore LM., 1997 [31] Murphy HH., 2000 [34] Bell EM., 2001 [32] Regidor E., 2004 [33]

308 Probl Hig Epidemiol 2008, 89(3): 302-309 Tabela IV. Kategorie pestycydów stosowanych w rolnictwie i szklarniach a ich wpływ ryzyko wystąpienia wad wrodzonych Rodzaj pestycydu Autor (rok) Rodzaj wady wrodzonej Glufosynat + (Garcia AM., 1998) [11] Wady wrodzone Pochodne pirydylu + (Garcia AM., 1998) [11] Wady wrodzone Alifatyczne węglowodory aromatyczne + (Garcia AM., 1998) [11] Wady wrodzone Kwas 2,4-dichlorofenoksyoctowy (2,4-D) + (Garry VF., 1996) [13] Centralnego układu nerwowego Układu moczowego Układu mięśniowo-szkieletowego Układu krwionośnego/oddechowego Kwas 2-metylo-4-chlorofenoksyoctowy (MCPA) + (Garry VF., 1996) [13] Centralnego układu nerwowego Układu moczowego Układu mięśniowo-szkieletowego Układu krwionośnego/oddechowego Atrazyna + (Garry VF., 1996) [13] Centralnego układu nerwowego Układu moczowego Układu mięśniowo-szkieletowego Układu krwionośnego/oddechowego Trifluralin + (Garry VF., 1996) [13] Centralnego układu nerwowego Układu moczowego Układu mięśniowo-szkieletowego Układu krwionośnego/oddechowego Herbicydy + (Loffredo CA., 2001) [21] Wady serca Rodentycydy + (Loffredo CA., 2001) [21] Wady serca Diclofop metylu + (Meyer KJ., 2006) [28] Spodziectwo Napropamid + (Rull RP., 2006) [27] Wady cewy nerwowej Benomyl + (Rull RP., 2006) [27] Wady cewy nerwowej Metomyl + (Rull RP., 2006) [27] Wady cewy nerwowej Disulfoton + (Rull RP., 2006) [27] Wady cewy nerwowej Telenek fenbucytyny + (Rull RP., 2006) [27] Wady cewy nerwowej Naled + (Rull RP., 2006) [27] Wady cewy nerwowej Dementon metylowy + (Rull RP., 2006) [27] Wady cewy nerwowej Oksyfluorofen + (Rull RP., 2006) [27] Wady cewy nerwowej Fosforoorganiczne + (Rull RP., 2006) [27] Bezmózgowie Amidy + (Rull RP., 2006) [27] Rozszczep kręgosłupa Karbaminiany + (Rull RP., 2006) [27] Rozszczep kręgosłupa + zwiększa ryzyko wad wrodzonych herbicyd - chemiczny środek służący do selektywnego niszczenia chwastów w uprawach rodentycyd - środek toksyczny służący do zwalczania szkodliwych gryzoni, dodawany do pokarmu lub substancji do opylania pól pestycydy. Jedynie trzy z przedstawionych badań oszacowują narażenie na różnego rodzaju pestycydy. Rull i wsp., 2006 [27] badając narażenie środowiskowe na pestycydy a ryzyko wystąpienia wad cewy nerwowej analizował 7 klas chemicznych pestycydów, zawierających 32 związki. Ekspozycja na benomyl, metomyl, disulfoton, tlenek fenbucytyny, naled, dementon metylowy, oksyfluorofen i napropamid zwiększała ryzyko wad cewy nerwowej (tab. IV). Również Meyer i wsp., 2006 [28] analizował 19 pestycydów należących do dwóch grup: zaburzających rozród i zaburzających gospodarkę hormonalną. Tylko jedna z substancji czynnych badanych środków ochrony roślin zwiększa ryzyko spodziectwa. Garcia i wsp. [11] bierze pod uwagę narażenie na 10 różnych pestycydów, zwiększone ryzyko wad wrodzonych występowało w przypadku narażenia na diclofop metylu. Niektóre z badań podają jakiego rodzaju pestycydy stosowane są w rejonie, gdzie przeprowadzone jest badanie [4, 12] nie analizując wpływu konkretnego pestycydu na ryzyko wystąpienia wad wrodzonych. Przedstawione badania wykazały na zwiększone ryzyko urodzenia dziecka z wadami wrodzonymi. Istnieje zatem konieczność przeprowadzenia badań nad wpływem konkretnych pestycydów na ryzyko wystąpienia wad wrodzonych i podjęcia działań w celu ograniczenia ich stosowania jeśli zaistnieją dowody potwierdzające ich negatywny wpływ.

Jurewicz J, Hanke W. Zawodowa i środowiskowa ekspozycja na pestycydy a ryzyko wystąpienia wad wrodzonych... 309 Piśmiennictwo / References 1. Hayes WJ, Laws ER. Handbook of pesticide toxicology. San Diego: Academic Press 1991, vol. 3. 2. Hanke W, Jurewicz J. The risk of adverse reproductive and developmental disorders due to occupational pesticide exposure: an overview of current epidemiological evidence. Int J Occup Environ Health 2004; 17(2): 223-243. 3. Dudarewicz L, Kałużewski B. Prenatal screening for fetal chromosomal abnormalities using ear length and shape as an ultrasound marker. Medical Science Monitor 2000;6: 801-806. 4. Restrepo M, Muńoz N, Day N i wsp. Birth defects among children born to a population occupationally exposed to pesticides in Colombia. Scand J Work Environ Health 1990; 16, 239-246. 5. Restrepo M, Muńoz N, Day N i wsp. Prevalence of adverse reproductive outcomes in a population occupationally exposed to pesticides in Colombia. Scand J Work Environ Health 1990; 16, 232-238. 6. Crisostomo L, Molina VV. Pregnancy outcomes among farming householders of Nueva Ecija with conventional pesticide use versus integrated pest management. Int J Occup Environ Health 2002; 8(3): 232-242. 7. Heeren GA, Tyler J, Mandeya A. Agricultural chemical exposures and birth defects in the Eastern Cape Province, South Africa, a case-control study. Environ Health 2003; 2(1): 11-15. 8. Rupa DS, Reddy PP, Reddy OS. Reproductive performance in population exposed to pesticides in cotton fields in India. Environ Med 1994; 55: 123-128. 9. Zhang J, Cai W, Lee DJ. Occupational hazards and pregnancy outcomes. Am J Ind Med 1992; 21, 397-408. 10. Murphy H, Sanusi A, Dilts DR i wsp. Health effects of pesticide use among Indonesian women farmers: part II: reproductive health outcomes. J Agromed 2000; 6(4): 27-43. 11. Garcia AM, Fletcher T, Benavides FG, i wsp. Parental agricultural work and selected congenital malformations. Am J Epidemiol 1999; 149(1), 64-74. 12. Schreinemachers DM. Birth malformations and other adverse perinatal outcomes in U.S. Wheat-producing states. Environ Health Persp 2003;111(9):1259-1264. 13. Garry VF, Schreinemachers D, Harkins ME i wsp. Pesticide appliers, biocides and birth defects in rurla Minnesota. Environ Healt Perspect 1996; 104(4): 394-399. 14. Lacasaña M, Vázquez-Grameix H, Borja-Aburto VH i wsp. Maternal and paternal occupational exposure to agricultural work and the risk of anencephaly. Occup Environ Med 2006; 63(10): 649-656. 15. Blatter BM, Roeleveld N, Bermejo E i wsp. Spina bifida and parental occupation: results from three malformation monitoring programs in Europe. Eur J Epidemiol 2000; 16(4): 343-351. 16. Engel LS, O Meara ES, Schwartz SM. Maternal occupation in agriculture and risk of adverse birth outcomes in Washington State 1980-1991. Am J Epidemiol 1995;141: 73-78. 17. Engel LS, O Meara ES, Schwartz SM. Maternal occupation in agriculture and risk of adverse birth outcomes in Washington State 1980-1993. Am J Epidemiol 2000; 26(3): 193-198. 18. Lin S, Marshall EG, Davidson GK. Potential parental exposure to pesticides and limb reduction defects. Scand J Work Environ Health 1994; 20: 166-179. 19. Nurminen T, Rantala K, Kurppa K, i wsp. Agricultural work during pregnancy and selected structural malformations in Finland. Epidemiol 1995; 6(1): 23-30. 20. ***Międzynarodowa Statystyka i Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych. Rewizja dziesiąta. ICD-10. Uniwerstyteckie Wyd. Medyczne Vesalius, Kraków 1996. 21. Loffredo CA, Silbergeld EK, Ferencz C i wsp. Association of transposition of the great arteries in infants with maternal exposures to herbicides and rodenticides. Am J Epidemiol 2001; 153(6): 529-536. 22. Pierik FH, Burdorf A, Deddens JA i wsp. Maternal and paternal risk factors for cryptorchidism and hypospadias: a case-control study in newborn boys. Environ Health Persp 2004; 112(15): 1570-1576. 23. Wang JP, Wang BY. A case-control study on risk factors of hypospadia. Zhonghua Liu Xiang Bing Xue Za Zhi 2004; 25(3): 261-264. English abstract. 24. Bianca S, Volti GL, Caruso-Nicoletti M i wsp. Elevated incidence of hypospadias in two sicilian towns where exposure to industrial and agricultural pollutants is high. Repr Toxicol 2003; 17: 539-545. 25. Weidner IS, Moller H, Jensen TK, i wsp. Cryptorchidism and hypospadias in sons of gardeners and farmers. Environ Health Persp 1998; 106(12): 793-796. 26. Shaw GM, Wasserman CR, O Malley CD. Maternal pesticide exposure as risk factors for orofacial clefts and neural tube defects. Am J Epidemiol 1995; 141, 3-10. 27. Rull RP, Ritz B, Shaqw GM. Neural tube defects and maternal residential proximity to agricultural pesticides applications. Am J Epidemiol 2006; 163(8): 743-752. 28. Meyer KJ, Reif JS, Rao Veeramachaneni DN i wsp. Agricultural pesticide use and hypospadia in Eastern Arkansas. Environ Health Persp 2006; 10(114): 1589-1595. 29. Carbone P, Giordano F, Nori F i wsp. Cryptorchidism and hypospadias in Sicilian district of Ragusa and the use of pesticides. Repr Toxicol 2006; 22: 8-12. 30. Garcia-Rodriguez J, Garcia-Martin M, Nogueras-Ocaña M i wsp. Exposure to pesticides and cryptorchidism: geographical evidence of a possible association. Environ Health Persp 1996; 104 (10): 1090-1095. 31. Pastore LM, Hertz-Picciotto I, Beaumont JJ. Risk of stillbirth from occupational and residential exposures. Occup Environ Med 1997; 54(7): 511-518. 32. Bell EM, Hertz-Picciotto I, Beaumont JJ. A case-control study of pesticides and fetal death due to congenital anomalies. Epidemiol 2001; 12(2): 148-156. 33. Regidor E, Ronda, Garcia AM i wsp. Paternal exposure to agricultural pesticides and cause specific fetal death. Occup Environ Med 2004; 61: 334-339. 34. Murphy H, Sanusi A, Dilts DR, Djajadisastra M i wsp. Health effects of pesticide use among Indonesian women farmers: part II: reproductive health outcomes. J Agromed 2000; 6(4): 27-43.