ŁADUNEK AZOTU POCHODZĄCEGO ZE ŹRÓDEŁ ROLNICZYCH A ZMIANY UŻYTKOWANIA ZIEMI W DORZECZU GÓRNEJ WISŁY

WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE 2007: t. 7 z. 2b (21) WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS s. 87 97 www.imuz.edu.pl Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, 2007 ŁADUNEK AZOTU POCHODZĄCEGO ZE ŹRÓDEŁ ROLNICZYCH A ZMIANY UŻYTKOWANIA ZIEMI W DORZECZU GÓRNEJ WISŁY Marek KOPACZ, Stanisław TWARDY, Marek KOSTUCH Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, Małopolski Ośrodek Badawczy w Krakowie Słowa kluczowe: obciążenie azotem pochodzenia rolniczego, użytkowanie ziemi, wskaźniki użytkowania S t r e s z c z e n i e W pracy przedstawiono relacje między wprowadzanym na powierzchnię zlewni ładunkiem azotu pochodzenia rolniczego a zmianami w użytkowaniu ziemi w dorzeczu górnej Wisły. Ładunek ten wynosił od kilkudziesięciu do stu kilkudziesięciu kilogramów na hektar użytków rolnych. W okresie ostatnich kilkunastu lat obserwuje się zmniejszanie ładunku tego składnika w najmniejszym zakresie w województwie świętokrzyskim, w największym w lubelskim. W całym dorzeczu górnej Wisły ładunek ten zmniejszył się do ok. 60% wartości z 1996 r. W ostatnich latach w dorzeczu górnej Wisły nastąpiły zmiany w strukturze użytkowania ziemi, w tym o kilka procent zmniejszyła się powierzchnia użytków rolnych, głównie gruntów ornych. W obrębie użytków zielonych zwiększyła się powierzchnia łąk kosztem pastwisk. Odnotowano relacje między wielkością generowanego ładunku azotu a strukturą użytkowania gruntów. Istotną korelację stwierdzono w 2005 r. dla przestrzennego zróżnicowania ładunku tego składnika. Zmniejszenie ładunku wiązało się ze zmniejszeniem powierzchni użytkowanej rolniczo. Ogólna tendencja zmian świadczy, że w najbliższych latach obciążenie azotem pochodzenia rolniczego może zostać ograniczone, chociaż już nie w takim stopniu, jak w ostatnich latach, szczególnie na przełomie tysiącleci. WSTĘP W Polsce Południowej w ciągu ostatnich kilkunastu lat istotnie zmieniła się struktura użytkowania obszarów rolniczych. Szczególnie widoczne jest to w terenach górskich, gdzie Adres do korespondencji: dr inż. M. Kopacz, Małopolski Ośrodek Badawczy IMUZ, ul. Ułanów 21b, 31-450 Kraków; tel.: +48 (12) 411-81-46, e-mail: imuzkrak@kki.pl

88 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 7 z. 2b (21) intensywną działalność rolniczą ograniczono na korzyść działań rolnośrodowiskowych oraz dynamicznie rozwijających się usług turystycznych [TWARDY, KOPACZ, 2001]. Zmiany w użytkowaniu ziemi, w tym szczególnie w użytkowaniu rolniczym, wynikają między innymi z zaszłości spowodowanych kilkunastoletnim regresem ekonomiczno-społecznym w naszym kraju po 1989 r. W wielu regionach dotychczas utrzymuje się silna ekstensyfikacja produkcji rolniczej, a nawet całkowite zaniechanie tej produkcji. Nie pozostaje to obojętne dla jakości środowiska, w tym wód powierzchniowych [KOPACZ, 2004]. To z kolei pozostaje w ścisłym związku z zachodzącymi zmianami w zakresie źródeł oraz ilości generowanych zanieczyszczeń w górskich obszarach zlewniowych. Zanieczyszczenia powstają na danym obszarze głównie w związku ze stałym i okresowym pobytem mieszkańców oraz ich rolniczą i pozarolniczą działalnością gospodarczą. Rodzaj zanieczyszczeń różnicuje pośrednio struktura użytkowania ziemi, głównie proporcje między poszczególnymi kategoriami użytkowania i jego intensywnością. Celem pracy jest ocena zmian ilości ładunku azotu pochodzącego z działalności rolniczej w zależności od przeobrażeń zachodzących w strukturze użytkowania obszarów wiejskich, w tym szczególnie użytków rolnych oraz zalesienia. Przedstawione w niniejszym opracowaniu dane są wynikami pierwszego etapu badań nad relacjami w zakresie obciążenia zlewni azotem pochodzenia rolniczego. W kolejnej fazie prac przewiduje się poszerzenie analizy o dane dotyczące całkowitego ładunku azotu wynoszonego ze zlewni. Dopiero zestawienie obu informacji umożliwi oszacowanie ilości tego ładunku, w tym również pochodzącego ze źródeł pozarolniczych. OBSZAR BADAŃ Badania prowadzono w dorzeczu górnej Wisły po przekrój w Zawichoście (rys. 1). Zajmuje ono powierzchnię ok. 50 732 km 2 [Dorzecze..., 1991]. Dorzecze to jest najbogatszym w wodę obszarem naszego kraju, a łączna długość rzek i potoków wynosi ponad 13 000 km. Cechą charakterystyczną dorzecza górnej Wisły jest nierównomierne rozłożenie zasobów wód powierzchniowych i ich duża zmienność w czasie. Asymetria sieci hydrograficznej dorzecza polega na większej zasobności i liczbie prawobrzeżnych górskich dopływów niż nizinnych lewobrzeżnych. Ważniejsze prawobrzeżne dopływy to: Raba, Dunajec, Wisłoka, San, a lewobrzeżne to między innymi Nida i Czarna. Największą powierzchnię mają San i Dunajec [Informacje...]. Omawiane dorzecze występuje na obszarze 5 województw, tj.: podkarpackiego (99,5% ogólnej powierzchni), małopolskiego (95%), świętokrzyskiego (64,5%), lubelskiego (11%) oraz śląskiego (10%). Łącznie dorzecze górnej Wisły obejmuje teren 63 powiatów, 456 gmin, z czego 41 gmin podzielonych jest granicą wododziału dorzecza. W obszarze dorzecza znajduje się ok. 120 miast, z czego 10 liczy więcej niż 50 tys. mieszkańców. Łącznie zamieszkuje tu ok. 5,9 mln ludzi (15% ludności kraju). Średnia gęstość zaludnienia wynosi 137 os km 2. Najwięcej ludzi zamieszkuje silnie uprzemysłowioną, zachodnią i północno- -zachodnią część dorzecza (379 os km 2 ), a najmniej północno-wschodnią (70 os. km 2 ).

M. Kopacz, S. Twardy, M. Kostuch: Ładunek azotu pochodzącego ze źródeł rolniczych... 89 Rys. 1. Dorzecze górnej Wisły po przekrój w Zawichoście Fig. 1. The upper Vistula basin (down to Zawichost gauge) MATERIAŁ I METODY BADAŃ Ocenę zmian ładunku azotu z uwzględnieniem struktury użytkowania ziemi przeprowadzono z wykorzystaniem tzw. wskaźników użytkowania. Dotychczas podobnego typu wskaźniki wyznaczano dla mniejszych zlewni, np. Grajcarka lub górnego Dunajca [KO- PACZ, TWARDY, 2006]. W niniejszej pracy znacznie rozszerzono obszar badań, zachowując jednak przyjęty sposób analizowania przestrzeni rolno-produkcyjnej. Informacje dotyczące struktury użytkowania ziemi zestawiono na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego oraz wojewódzkich urzędów statystycznych w układzie powiatowym, na bazie których wyznaczono wskaźniki użytkowania terenu W, będących przykładem tzw. wskaźników struktury [GREŃ, 1982; STANLEY, 1976]. Wskaźniki te określono w postaci średnich wagowych, przyjmując za wagi skwantyfikowane wartości, opisujące 5 dobranych odpowiednio kategorii użytkowania: 1) lasy, 2) grunty orne, 3) sady, 4) użytki zielone, 5) tereny zabudowane i nieużytki. Kolejność kategorii przyjęto od terenów o największych zdolnościach retencyjnych (lasy), którym przyporządkowano najmniejszą liczbę wagową, do obszarów o najmniejszych

90 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 7 z. 2b (21) zdolnościach retencyjnych (zabudowa, infrastruktura drogowa, nieużytki), którym przyporządkowano największą wartość liczbową wag. W związku z tym duża wartość wskaźnika W oznacza teren o małych zdolnościach retencyjnych, natomiast mała obszary o dużych zdolnościach [KOPACZ, 2004]. Podobnie wyznaczono wskaźniki rolno-leśne W rl, w których uwzględniono zmiany (wartości wag) jedynie w zakresie użytków rolnych oraz obszarów zalesionych. Do określenia obciążenia zlewni azotem pochodzenia rolniczego posłużono się zaleceniami zawartymi w Rozporządzeniu Ministra Środowiska [2002], które jest polskim odpowiednikiem Dyrektywy 91/676/EEC..., nazywanej Dyrektywą Azotanową [Kryteria..., 2003; Rozporządzenie MŚ..., 2002]. Wartość ładunku azotu obliczono w układzie powiatowym za pomocą programu komputerowego MacroBil, opracowanego w Instytucie Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach. Do obliczeń wymagane było wprowadzenie różnych danych z zakresu produkcji rolniczej w dorzeczu górnej Wisły, w tym powierzchni zasiewów (zbóż, strączkowych na ziarno, ziemniaków, roślin przemysłowych, pastewnych, kukurydzy itp.), poziomu nawożenia (NPK), pogłowia zwierząt gospodarskich, występujących typów obór, kategorii agronomicznych gleb i ich zasobności, a także ilości azotu wiązanego biologicznie przez rośliny oraz depozytu azotu atmosferycznego. W celu oceny stopnia zależności przeanalizowano także relacje między wartością wskaźników użytkowania terenu oraz ładunku azotu pochodzenia rolniczego. Wyznaczono do tego współczynniki korelacji (na poziomie istotności 95%) między dwoma ciągami liczbowymi zmianami procentowymi powierzchni poszczególnych kategorii użytkowania i zmianami (w kg ha 1 ) w obciążeniu azotem (różnice między latami 1996 i 2005). Wyznaczono także podobne współczynniki korelacji (między użytkowaniem a ładunkiem N) w układzie przestrzennym (zlewni II rzędu) dla 2005 r. Umożliwiło to wstępną ocenę, w jakim zakresie użytkowanie ziemi decyduje o charakterze i poziomie zanieczyszczeń azotem na poszczególnych obszarach zlewniowych. WYNIKI BADAŃ W okresie między 1996 a 2005 r. stwierdzono zmniejszenie obciążenia powierzchni terenu azotem pochodzącym z działalności rolniczej (rys. 2). Zmiany te w układzie wojewódzkim były zróżnicowane od 45 (woj. świętokrzyskie) do 51 kg N ha 1 użytków rolnych (woj. lubelskie). Na obszarze całej zlewni górnej Wisły ładunek ten zmniejszył się w ostatnim dziesięcioleciu średnio o 48 kg ha 1 użytków rolnych, czyli do ok. 60% wartości z 1996 r. Oceniając zmiany w wielkości obciążenia zlewni azotem rolniczym, należy przede wszystkim odnosić je do zmian strukturalno-użytkowych, które nastąpiły w ostatnich latach. Szczególnie istotne zaszły w zakresie użytkowania rolniczego, dokładniej struktury powierzchni użytków rolnych, w tym głównie proporcji gruntów ornych do użytków zielonych oraz tzw. terenów nieużytkowanych, w tym zabudowanych. Zmiany w strukturze użytkowania ziemi wskazują na zmniejszenie się powierzchni użytków rolnych, w tym również gruntów ornych (rys. 3). Powierzchnia użytków zielonych w niewielkim stopniu uległa zmianie, w ich obrębie zwiększyła się jedynie powierzchnia łąk kosztem pastwisk (rys. 4). Odnotowano zwiększenie powierzchni nieużytków oraz terenów zabudowanych. Wspomniane zmiany w znaczącej skali rozpoczęły się dopiero

M. Kopacz, S. Twardy, M. Kostuch: Ładunek azotu pochodzącego ze źródeł rolniczych... 91 Obciążenie N N, kg*ha kg ha -1 1 UR Load N, N kg*ha kg ha 1-1 AL AL 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1996 2005 lubelskie małopolskie podkarpackie śląskie świętokrzyskie dorzecze górnej Wisły Upper Vistula basin Rys. 2. Zmiany w obciążeniu azotem na terenie województw leżących na obszarze górnej Wisły Fig. 2. Changes of N loads in voivodships situated in the upper Vistula basin Użytkowanie % % powierzchni całkowitej Land use % of of total area 11 10 9 8 7 6 5 4 1 2 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Lata Years Rys. 3. Zmiany w użytkowaniu w latach 1996 2005 (dorzecze górnej Wisły); 1 użytki rolne, 2 grunty orne, 3 użytki zielone, 4 zabudowa i nieużytki Fig. 3. Changes in land use in the years 1996 2005 (upper Vistula basin); 1 agricultural lands, 2 arable lands, 3 grasslands, 4 urban development and wastelands

92 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 7 z. 2b (21) Udział % powierzchni całkowitej Part % of total area 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Lata Years 1 2 3 4 Rys. 4. Zmiany w użytkowaniu łąk i pastwisk w latach 1996 2005 (dorzecze górnej Wisły); 1 łąki, 2 pastwiska Fig. 4. Changes in the area of meadows and pastures in the years 1996 2005 (upper Vistula basin); 1 meadows, 2 pastures 16 4,8 Wskaźnik W W factor 15 15 14 14 13 13 12 y = -0,03x + 4,7 R = 0,85 1 2 3 4 y = 0,18x + 12,7 R = 0,77 4,7 4,6 4,5 4,4 4,3 4,2 Wskaźnik Wrl Wrl factor 12 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Lata Years Rys. 5. Zmiany wskaźników użytkowania w latach 1996 2005 (dorzecze górnej Wisły); 1 wskaźnik użytkowania W, 2 wskaźnik rolno-leśny W rl, 3 trend W, 4 trend W rl Fig. 5. Changes in the land use indices in the years 1996 2005 (upper Vistula basin); 1 W land use factor, 2 W rl agriculture and forest factor, 3 W trend, 4 W rl trend 4,1

M. Kopacz, S. Twardy, M. Kostuch: Ładunek azotu pochodzącego ze źródeł rolniczych... 93 w latach 2001 2002. Jedynie powierzchnia łąk w 1997 r. była większa, co najprawdopodobniej wynika z innej interpretacji kategorii użytkowych w tym roku przez GUS. W latach 1996 2005 odnotowano zmiany wskaźników użytkowania (rys. 5). Wartość wskaźnika W, uwzględniającego m. in. powierzchnię zabudowy i nieużytków, zwiększyła się o ok. 17%, natomiast wskaźnika rolno-leśnego W rl zmniejszyła się o ok. 9%. W latach 1996 i 2005 nastąpiły zmiany w użytkowaniu oraz obciążeniu azotem pochodzenia rolniczego. Przedstawiono je w układzie województw (tab. 1). Obliczono także współczynniki korelacji (na poziomie istotności 95%) między obciążeniem a zmianami w użytkowaniu, w tym głównie powierzchni użytków rolnych (tab. 1). W odniesieniu do tzw. rolniczych kategorii użytkowania zależność była wprost proporcjonalna, a w przypadku zabudowy i nieużytków miała charakter odwrotnie proporcjonalny. Przestrzenne zróżnicowanie badanych parametrów w układzie zlewni II rzędu w 2005 r. przedstawiono w tabeli 2. Stwierdzono duże wartości współczynników korelacji głównie między ładunkiem azotu a powierzchnią użytków rolnych (0,74), w tym głównie gruntów ornych (0,80). W przypadku powierzchni leśnych wartość współczynnika korelacji była duża, ale ujemna ( 0,85), co potwierdza prośrodowiskową rolę zalesień. DYSKUSJA WYNIKÓW Ładunek azotu pochodzącego z produkcji rolniczej na obszarze dorzecza górnej Wisły wynosił od kilkudziesięciu do stu kilkudziesięciu kilogramów azotu na hektar użytków rolnych. Obserwuje się zmniejszenie ładunku tego składnika w czasie objętym badaniami w najmniejszym zakresie w województwie świętokrzyskim (o 45 kg N ha 1 UR), a w największym w lubelskim (51 kg ha 1 UR). W całym dorzeczu górnej Wisły jednostkowy ładunek azotu rolniczego zmniejszył się średnio o 48 kg. W dziesięcioleciu 1996 2005 rejestrowano zmiany w strukturze użytkowania ziemi. Nie były one tak wyraźne, jak na obszarach karpackich [KOPACZ, TWARDY, 2006], niemniej odzwierciedlają ogólne trendy zmian strukturalnych w Polsce. Nastąpiło kilkuprocentowe zmniejszenie się powierzchni użytkowanych rolniczo, w tym szczególnie gruntów ornych. Świadczy o tym także zmniejszenie wartości wskaźnika rolno-leśnego, który był dodatnio skorelowany ze zmniejszeniem ładunku azotu pochodzącego z działalności rolniczej. W obrębie użytków zielonych zwiększyła się powierzchnia łąk kosztem pastwisk, tradycyjnie będących obszarami generowania ładunku tego składnika. Zauważa się także zwiększenie się powierzchni nieużytków, a także zabudowy, zobrazowane zwiększeniem wartości wskaźnika W, co w coraz większym stopniu przyczynia się do pogarszania się zdolności retencyjnych zlewni. Silna ujemna korelacja zwiększenia powierzchni nieużytków i zabudowy ze zmniejszeniem ładunku azotu pochodzącego z rolnictwa świadczy o tym, że część terenów rolniczych została w ostatnich latach przeznaczona pod zabudowę mieszkalno-infrastrukturalną, co częściowo przyczyniło się do ograniczenia zanieczyszczeń rolniczych. Nie oznacza to, że na tych terenach nie powstają zanieczyszczenia, często są one znacznie groźniejsze, gdyż pochodzą ze źródeł komunalno-bytowych, a nie wyłącznie rolniczych. Odnotowano relacje między ładunkiem azotu generowanym przez działalność rolniczą a strukturą użytkowania gruntów. Zależności te nie były tak istotne w czasie, jak w przestrzeni. Zauważalnie mniejszy ładunek azotu występował na obszarach, na których znacz-

Tabela 1. Różnice powierzchni zajmowanej przez poszczególne kategorie użytkowania ziemi i obciążeniem azotem między 1996 a 2005 r., % Table 1. Differences in the area occupied by the particular categories of land use and the load of nitrogen between 1996 and 2005, % Województwa Voivodships Użytki rolne Agricultural lands Grunty orne Arable lands Łąki Meadows Pastwiska Pastures Użytki zielone Grasslands Lasy Forests Inne Others Różnica w obciążeniu N Difference in N load Lubelskie 0,79 1,78 0,14 0,02 0,13 0,66 0,13 40 Małopolskie 3,69 6,91 6,10 2,12 3,98 1,59 5,28 35 Podkarpackie 2,99 3,16 1,92 1,71 0,21 2,91 0,07 39 Śląskie 3,30 8,20 5,22 0,28 4,94 0,21 3,51 38 Świętokrzyskie 5,42 6,43 1,44 0,93 0,51 1,21 4,20 35 Górna Wisła Upper Vistula 3,41 5,02 3,15 1,44 1,70 0,73 2,68 37 Współczynnik korelacji na poziomie istotności 95% Correlation coefficient at significance level 95% 0,89 0,57 0,27 0,47 0,12 0,28 0,81 94 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 7 z. 2b (21)

Tabela 2. Zróżnicowanie ładunku azotu (kg ha 1 UR) oraz użytkowania ziemi (%) 2005 r. Table 2. Differentiation of nitrogen load (kg ha 1 AL) and land use (%) year 2005 Zlewnia II rzędu Second order basin Ładunek N N load Użytki rolne Agricultural lands Grunty orne Arable lands Sady Orchards Użytki zielone Grasslands Lasy Forests Inne Others użytkowanie ziemi w 2005 r. (% powierzchni całkowitej) land use in 2005 (% of total area) Breń 102,2 69,3 56,2 0,4 12,7 16,0 14,7 17,6 5,4 Czarna 90,4 59,9 45,7 1,9 12,3 26,5 13,6 16,1 4,7 Dłubnia 103,1 69,8 63,1 1,6 5,1 9,4 20,8 23,0 5,6 Dunajec 91,9 46,9 23,3 1,1 22,5 38,7 14,4 15,4 3,4 Koprzywianka 95,3 71,7 51,5 11,7 8,5 16,1 12,2 15,4 5,2 Łęg 83,3 53,6 32,0 0,3 21,3 35,4 11,0 13,1 4,0 Nida 94,7 61,9 48,1 0,6 13,2 24,8 13,3 16,0 4,9 Nidzica 120,7 78,2 69,7 0,6 7,9 9,0 12,8 16,9 6,2 Prądnik 112,2 65,3 56,4 2,6 6,3 8,2 26,5 27,2 5,1 Raba 97,0 53,4 30,6 2,0 20,8 34,1 12,5 14,3 3,9 Rudawa 114,8 52,2 44,3 1,4 6,5 19,7 28,1 27,7 4,3 San 87,9 51,0 35,5 0,6 14,9 39,6 9,4 12,0 4,1 Sanna 97,6 59,4 52,5 2,4 4,5 32,2 8,4 12,1 5,1 Skawa 81,9 47,4 31,3 0,4 15,7 39,9 12,7 14,4 3,8 Skawinka 101,9 58,8 43,1 1,3 14,4 23,7 17,5 19,1 4,5 Soła 78,2 37,4 21,2 0,7 15,5 45,9 16,7 17,0 3,1 Szreniawa 114,1 80,1 73,4 0,5 6,2 5,6 14,3 18,4 6,4 Trześniówka 82,3 45,7 25,3 0,6 19,8 37,0 17,3 17,8 3,4 Wisłoka 100,0 55,9 38,6 0,6 16,7 33,5 10,6 13,2 4,4 Współczynnik korelacji na poziomie istotności 95% Correlation coefficient at significance level 95% 0,74 0,80 0,04 0,66 0,85 0,41 0,56 0,76 W W rl M. Kopacz, S. Twardy, M. Kostuch: Ładunek azotu pochodzącego ze źródeł rolniczych... 95

96 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 7 z. 2b (21) nie zmniejszyła się powierzchnia użytków rolnych, głównie intensywnie użytkowanych gruntów ornych. Świadczą o tym duże wartości współczynników korelacji dla obu kategorii gruntów (0,74 i 0,80 tab. 2). W przypadku użytków zielonych korelacja ta nie była już tak jednoznaczna, gdyż duża część zmian zaszła w ich obrębie zmniejszyła się powierzchnia pastwisk na rzecz często ekstensywnie użytkowanych obszarów kośnych. Na obszarach wiejskich dorzecza górnej Wisły, po okresie przejściowego ograniczenia użytkowania rolniczego, istnieją obecnie tereny, których struktura użytkowa ściśle koreluje z ładunkiem azotu pochodzącego z działalności rolniczej. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Zaobserwowane zmniejszenie ładunku azotu wprowadzanego do zlewni ze źródeł rolniczych w dużej mierze wynika z przeobrażeń strukturalno-przestrzennych i ekonomicznych, które nastąpiły po 1989 r. podczas transformacji ustrojowej w Polsce. Ograniczenie produkcji rolniczej prowadziło bezpośrednio do zmniejszenia się powierzchni użytkowanych rolniczo. Zmiany w strukturze użytków rolnych nie wynikały bowiem ze zmian w wydajności lub np. przekształceń w kierunku rolnictwa ekologicznego (niskonakładowego), ale przede wszystkim wiązały się z trudną sytuacją ekonomiczną rolników oraz permanentnym brakiem rynków zbytu na płody rolne. Z tego względu taka tendencja może utrzymać się jeszcze przez najbliższe lata, szczególnie, że programy strukturalne Unii Europejskiej w zakresie rolnictwa są nastawione na wspieranie niskonakładowych form produkcji, często wręcz zachęcają do zaniechania użytkowania rolniczego, a w zamian np. zalesiania gruntów ornych. W niektórych gminach ładunek azotu rolniczego może się zwiększyć, np. w związku z powstawaniem nowych zakładów produkcji rolniczej. Nie przewiduje się jednak wzrostu zagrożeń w skali całego dorzecza w najbliższych latach. Podsumowując wyniki prac, można sformułować niżej podane wnioski. 1. Zarejestrowane zmiany w strukturze użytkowania ziemi, w tym głównie zmniejszenie powierzchni gruntów ornych, wpłynęło na ograniczenie tworzonych ładunków zanieczyszczeń, zwłaszcza azotu pochodzącego z działalności rolniczej. 2. Przedstawione wskaźniki użytkowania potwierdzają zróżnicowane cechy pojemności środowiskowej danego terenu. Mogą być również przydatne do oceny retencyjności zlewni jako ogólne wskaźniki. 3. Wyniki potwierdzają pozytywne oddziaływanie obszarów leśnych w ograniczaniu zanieczyszczeń obszarowych, co jest ważne ze względu na przewidywane dalsze zwiększenie lesistości, w warunkach równoczesnego stopniowego zmniejszania obciążenia całego dorzecza azotem rolniczym. LITERATURA Dorzecze górnej Wisły, 1991. Pr. zbior. Red. I. Dynowska, M. Maciejewski. Cz. 1. Warszawa Kraków: PWN ss. 341. GREŃ J., 1982. Statystyka matematyczna modele i zadania. Warszawa: PWN ss. 234. Informacje ogólne RZGW: www.krakow.rzgw.gov.pl

M. Kopacz, S. Twardy, M. Kostuch: Ładunek azotu pochodzącego ze źródeł rolniczych... 97 KOPACZ M., 2004. Koncepcja uproszczonego modelowania relacji zanieczyszczenie wód użytkowanie terenu w małych zlewniach górskich. Woda Środ. Obsz. Wiej. t. 4 z. 2a (11) s. 465 479. KOPACZ M., TWARDY S., 2006. Spatial and structural transformations in the Carpathian protected areas, against a background of qualitative changes of the water environment. Pol. J. Env. St. s. 86 89. Kryteria wyznaczania wód i obszarów wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu pochodzącymi ze źródeł rolniczych (na terenie RZGW w Krakowie). Opracowanie monograficzne, 2003. Pr. zbior. Kraków: RZGW ss. 93. MacroBil Program komputerowy służący do bilansowania składników nawozowych. Puławy: IUNG. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych. Dz. U. 2002 nr 241 poz. 2093. STANLEY G., 1976. Metody statystyki w geografii. Warszawa: PWN ss. 300. TWARDY S., KOPACZ M., 2001. Ocena ilościowo-jakościowych zasobów wodnych zlewni pokrytych trwałą szatą roślinną. W: Trwała okrywa roślinna jako podstawa zrównoważonego rozwoju rolnictwa w zlewniach karpackich. Kraków: IMUZ s. 147 159. Marek KOPACZ, Stanisław TWARDY, Marek KOSTUCH NITROGEN LOAD FROM AGRICULTURAL SOURCES AND CHANGES IN THE LAND USE IN THE UPPER VISTULA BASIN Key words: agriculture, land use, load of nitrogen, utilization factors S u m m a r y Relation between land use changes in the upper Vistula basin and the nitrogen input from agricultural sources has been presented in this paper. Generated nitrogen load varied in the range from a few dozen to hundred and several kilograms of N per 1 ha of agricultural land. However, the fall N load has been observed in the last several years. The smallest decrease was reported in the Świetokrzyski region, and the highest in the Lubelskie region. In the whole upper Vistula region N loads decreased to 60% of those in 1996. Changes in the land use structures have recently taken place in the upper Vistula basin including a several percent decrease of agricultural areas, mainly of arable lands. Within grasslands, the area of meadows increased at the expense of pastures. The relationship was found between the amounts of generated nitrogen load and land use structures. Significant correlation for this relationship was noted for the year 2005. The decline of N loads was connected with a decrease in agriculturally used areas. General tendency indicates a possibility of decreasing nitrogen loads of agricultural origin in the near future though it possibly won t be as remarkable as in the recent years, particularly at the turn of millennia. Recenzenci: prof. dr hab. Józef Koc prof. dr hab. Zdzisław Zabłocki Praca wpłynęła do Redakcji 25.09.2007 r.