ROLA SYNODÓW W PRECYZOWANIU PRAWD WIARY ZAWARTYCH W SYMBOLACH WIARY

KS. MARCIN SOBIECH STUDIA TEOLOGICZNE NAWRÓĆCIE SIĘ I WIERZCIE W EWANGELIĘ 32(2014) ROLA SYNODÓW W PRECYZOWANIU PRAWD WIARY ZAWARTYCH W SYMBOLACH WIARY Treść: Rozwinięcie, Zakończenie. Wstęp Podejmując temat roli synodów w precyzowaniu prawd wiary, które są zawarte w świętych formułach na początku potrzeba by było sprecyzować pojęcia Synod, Sobór oraz Symbol wiary. Termin synod pochodzi od greckiego terminu súnodoj, który oznacza zebranie, zgromadzenie, narada 1. W Kościele został on zaadoptowany do zgromadzeń biskupów dla ustalenia, rozwiązania ważnych kwestii dla wspólnot chrześcijańskich. Synody miały zasadniczo charakter prowincjalny i przewodniczył im metropolita. Dużym uznaniem cieszyły się synody organizowane przez Kościoły Apostolskie: Antiochia, Aleksandria, oczywiście Rzym, Kartagina, Efez, Tesaloniki i Korynt 2. Powodem zwołania pierwszych Synodów w 2 poł. II w. w Azji Mniejszej było podjęcie kwestii przeciwko montanistom. Następne zwoływania wychodziły często już jako inicjatywa biskupa Rzymu do rozwiązania problemu świętowania Wielkanocy 3. Ogólnie mówiąc Synody dotyczyły akceptacji różnorodności w codziennych sprawach poszczególnych Ks. Marcin Sobiech doktorant przy Katedrze Patrologii Łacińskiej w Instytucie Historii Kościoła i Patrologii na Wydziale Teologii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II; e-mail: sobiechm@interia.pl 1 O. Jurewicz, Słownik grecko - polski, t. 2, Warszawa 2001, 361. 2 Zob. J. Pałucki, Ubi Petrus ibi Ecclesia: Prymat Piotrowy i synody fundamentem jedności Kościoła, Lublin 2009, 138-140. 3 Zob. M. Starowieyski, Sobory Kościoła niepodzielonego, Tarnów 1997, 11-12, J. W. O Malley, Historia papieży, Kraków 2011, 47. 63

Ks. Marcin Sobiech wspólnot, zachowanie jedności w sprawach pierwszorzędnych dogmatycznych. Ks. prof. Jerzy Pałucki w książce o Prymacie Piotrowym Ubi Petrus ibi Ecclesia zwraca uwagę, że biskupi byli świadomi, że ostateczna decyzja powinna być podejmowana wspólnie i tylko wówczas będzie ona wiążąca dla całego Kościoła a widocznym tego znakiem jest porozumienie z Biskupem Rzymu gwarantem tej jednomyślności 4. Tę kolegialność, jak i początki synodów, powinniśmy upatrywać oczywiście w czasach apostolskich, a szczególnie w spotkaniu opisanym przez świętego Łukasza w Dziejach Apostolskich (rozdział 15), które odbyło się około roku 70 w Jerozolimie a nazywanym Soborem Jerozolimskim. Z pierwszych synodów do naszych czasów nie są nam znane żadne dokumenty. Pośrednio wiemy o poszczególnych Synodach i ich postanowieniach np. od Euzebiusza z Cezarei 5, św. Cypriana 6, św. Atanazego 7 czy św. Hieronima 8. Drugim terminem, który należałoby wyjaśnić i pokrótce podjąć jest Sobór. W języku łacińskim, greckim oraz w większości języków nowożytnych używa się jednego słowa na określenie synodu i soboru, jest to wyżej wspomniane greckie súnodoj oraz łacińskie concilium. W języku polskim używamy dwóch odrębnych słów synod i sobór. Terminologia ta zrodziła się w XVII w., ta ruska postać słowa [sobór] przyjęła się wśród zawziętej polemiki prawosławnej co do koncyliów ekumenicznych, tj. soborów w 17 wieku jak podaje Aleksander Bruckner w Słowniku etymologicznym 9. Dlatego też podejmując temat roli synodów omówię również sobory, trzymając się terminologii greckiej i łacińskiej oraz, że przy zwoływaniu synodów (soborów) w pierwszych wiekach nikt nie kierował się takimi rozróżnieniami. Ostatnią kwestią, którą trzeba podjąć jest wyjaśnienie czym jest Symbol wiary. Same słowo symbol wywodzi się od greckiego słowa 4 Zob. Pałucki, Ubi Petrus ibi Ecclesia, s. 132. 5 Eusebius Caesariensis, Historia ecclesiastica, PG 20, 45-990, tłum. A. Caba, Kraków 2013. 6 Cyprianus episcopus Carthaginensis, Epistula 57, 72, CPL 50, tłum. W. Szołdrski, PSP 1, 163-167, 255-257. 7 Athanasius Alexandrinus, Orationes contra Arianos III, CPG 2093, tłum. [fragm. I, 1[ ], 3-5, 6[ ], 8, 9[ ], 53-54, 55[ ], 56] M. Michalski, ALP II, 129-136. 8 Hieronymus Presbyter, De viris inlustribus, CPL 616, tłum. W. Szołdrski, PSP 6, 9-142, Epistula praefatoria in Chronicis Eusebii, atque Continuatio ab Hieronymo addita, CPL 615c. 9 Aleksander Bruckner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927, 505. 64

Rola synodów w precyzowaniu prawd wiary zawartych w symbolach wiary súmbolon, co na język polski możemy przetłumaczyć znak, cecha, znak rozpoznawczy, dowód, gwarancja, umówiony znak, sygnał, wskazówka 10. W języku łacińskim znajdziemy podobne znaczenia. W świecie chrześcijańskim w III wieku oznaczał on znak sakramentalny chrzcielnej kąpieli, później cały chrzest 1 poł. IV w. a od 2 poł. tego samego wieku odnoszony był wyłącznie do formuły wiary 11. Śmiało więc możemy powiedzieć, że Symbol to wyznanie wiary. Rozwinięcie Żeby mówić o wpływie Synodów na wygląd Symbolu trzeba wspomnieć jaka jest jego geneza. Pierwsze wyznania wiary - symbole wiary znajdujemy oczywiście w Piśmie Świętym, gdzie apostołowie a później i inni, którzy uwierzyli w Chrystusa, składali deklarację o swoim przekonaniu, że oto Ten jest Synem Bożym. W ten najprostszy sposób wyraził swoją wiarę Piotr odpowiadając na pytanie Jezusa za kogo ludzie Go uważają, gdy powiedział: Ty jesteś Mesjasz, Syn Boga żywego. (Mt 16, 16). W Dziejach Apostolskich znajdujemy opis spotkania Apostoła Filipa z urzędnikiem królowej etiopskiej, podczas którego ten składa takie wyznanie wiary: Oto woda - powiedział dworzanin - cóż przeszkadza, abym został ochrzczony? Odpowiedział Filip: Można, jeśli wierzysz z całego serca. Odparł mu: Wierzę, że Jezus Chrystus jest Synem Bożym (Dz 8, 37). W ten sposób były składane wyznania wiary. Również w pozdrowieniach listów apostolskich możemy dostrzec swoiste wyznania wiary składane przez ich autorów wobec wspólnot chrześcijańskich (por. Rz 1, 1-6; Ga 1, 1-5; Hbr 1, 1-4; 2 P 1, 1; 1J 1, 1-4) 12. Omawiając wyznania wiary nie sposób nie przytoczyć ciekawej legendy o powstaniu Symbolu Apostolskiego. Jest to tekst późny, napisany bardzo słabą łaciną, którego zapis posiadamy z VIII w. ale wiemy, że ta legenda krążyła już wcześniej szczególnie w Galii. Pozwolę sobie tekst ten przytoczyć w całości: Wtedy uczniowie Pańscy powrócili do Jerozolimy i jednomyślnie trwali na modlitwie aż do dziesiątego dnia, którym jest Pięćdziesiątnica na- 10 Jurewicz, Słownik grecko - polski, t. 2, s. 333 11 M. Fiedrowicz, Teologia ojców Kościoła, Kraków 2009, 220-224. 12 M. Sobiech, Wyznania wiary, Głos Katolicki. Tygodnik Diecezji Łomżyńskiej 42 (2012) 8. 65

Ks. Marcin Sobiech zywana pięćdziesiątym dniem Pańskim. W tym dniu, o godzinie trzeciej rozległ się z nieba głos, jakoby przychodzącego gwałtownego wichru, i napełnił cały dom, w którym siedzieli Apostołowie. I ukazały się im podzielone języki jakby z ognia, i osiadły na każdym z nich, i zostali oni wszyscy napełnieni Duchem Świętym, i zaczęli mówić różnymi językami tak, jak Duch św. dawał im mowę (por. Dz. 2, 1 4) i ułożyli Symbol: Piotr: «Wierzę w Boga, Ojca wszechmogącego, Stworzyciela nieba i ziemi»; Jan: «i w Jezusa Chrystusa, Syna Jego jedynego, Pana naszego»;jakub rzekł: «który się począł z Ducha Świętego, narodził się z Maryi Panny»;Andrzej rzecze: «umęczon pod Ponckim Piłatem, ukrzyżowan, umarł i pogrzebion»;filip rzekł: «zstąpił do piekieł»;tomasz rzecze: «trzeciego dnia zmartwychwstał»;bartłomiej rzecze: «wstąpił do nieba, siedzi po prawicy Boga wszechmogącego»;mateusz rzecze: «stamtąd przyjdzie sądzić żywych i umarłych»;jakub Alfeusz rzekł: «wierzę w Ducha Świętego»;Szymon Zelota rzecze: «święty Kościół powszechny»;juda Jakubowy rzekł: «świętych obcowanie, grzechów odpuszczenie»; Znowu Tomasz rzecze: «ciała zmartwychwstanie, żywot wieczny» 13. Z historycznego punktu widzenia podstawą do tworzenia wyznań wiary, bez wątpienia, są słowa Pana Jezusa, który w momencie wniebowstąpienia wręcz nakazał swoim uczniom, aby udzielali chrztu w Imię Ojca i Syna i Ducha Świętego (Mt 28, 19). Kiedy Apostołowie zaczęli zakładać wspólnoty chrześcijańskie i zaczęli udzielać chrztu to jednym z etapów było przekazania wyznania wiary (symbolu) katechumenowi i wyjaśnienie go (np. Dz 8, 25-38). Następnie ten obrzęd czynili biskupi ustanowieni przez Apostołów. Jak to wyglądało możemy dziś zobaczyć w momencie chrztu dzieci, kiedy to rodzice w jego imieniu odpowiadają na pytania kapłana: czy wierzysz w Boga Ojca wszechmogącego? czy wierzysz w Jezusa Chrystusa? Oczywiście te pytania nie były tak rozbudowane na początku jak dziś, gdyż teologia była bardzo prosta 14. Musimy też wiedzieć, że te pytania i sam wykład wiary był przekazywany w wielkiej tajemnicy, gdyż był to (i nadal jest) wielki skarb Kościoła. Na początku, do IV w., nie było jasno określonych pytań, każdy z Kościołów, czy to w Syrii, Grecji, Palestynie, Rzymie, Ga- 13 Zob. M. Starowieyski, Legenda o powstaniu Składu Apostolskiego, w: Symbol apostolski w nauczaniu i sztuce Kościoła do Soboru Trydenckiego, red. R. Knapiński, Lublin 1997, 51-62. 14 Por. A. M. Triacca, Liturgia e Tradizione, DPAC II, 1981. 66

Rola synodów w precyzowaniu prawd wiary zawartych w symbolach wiary lii miał własny formularz pytań 15, ale zawsze oparty na nakazie misyjnym Pana Jezusa 16. Prawdopodobnie już około 190 r. Symbol chrzcielny mógł pełnić funkcje sprawdzianu ortodoksji 17. Pierwsze zapisane, synodalne sformułowanie wiary posiadamy z roku 245 z synodu w Azji Mniejszej, na którym potępiono monarchianizm Noetosa. Ojcowie synodalni stwierdzali: I my wierzymy, że jest jeden Bóg, ale wiemy jak wierzyć właściwie. Mamy też jednego Chrystusa, ale wiemy, że jeden Chrystus jest Synem Bożym, który cierpiał tak jak cierpiał, umarł tak jak umarł, zmartwychwstał i wstąpił do nieba, ma miejsce po prawicy Ojca, przyjdzie sądzić żywych i umarłych. Mówimy tak pouczeni przez Boskie Pisma i tak wierzymy 18. Nie trudno zauważyć w wyznaniu wiary synodu pewne podobieństwa ze znanym na Symbolem Apostolskim, odmawianym w codziennym pacierzu. Na dzień dzisiejszy więcej na temat tego synodu a tym bardziej wpływu na Symbol powiedzieć nie możemy. Pewne natomiast jest, że rodził się zwyczaj umieszczania w dokumentach odwołania się do Boga i wyznania wiary w Niego. Będzie to miało wpływ na przyszłość ponieważ Ojcowie synodalni będą zawsze troszczyli się o ortodoksyjność takich sformułowań. Wiosną 325 r. w Antiochii gromadzi się synod, który tworzy wyznanie wiary pragnąc pozostać wiernym terminologii biblijnej. Tekst wyznania wiary, który został ułożony przez ojców synodalnych, śmiało można nazwać preludium do Credo soboru, który odbył się zaraz po tym synodzie. Ojcom Synodalnym przy formułowaniu wyznania wiary zależało, aby było ono zgodne z terminologią biblijną. Postulat ten będzie się pojawiał również później, szczególnie pośród przeciwników Wyznania nicejskiego, o którym mówiło się, iż zawiera terminy z poza Pisma Świętego. Oto tekst tego credo: To jest wiara, która została przekazana przez duchowych mężów, co do których jest mało ważne, że żyli i rozumieli w ciele, ale to, że wy- 15 Por. H. de Lubac, La foi chretienne. Essai sur la structure du Symbole des Apotres, Paris 1969, 51n. 16 Zob. Sobiech, Wyznania wiary, s. 8 17 Zob. Fiedrowicz, Teologia ojców Kościoła, s. 223. 18 Epiphanius, Panarion 57, SCL I, 4: Óti ena qeõn doxazomen kaˆ aùto ll/ æj o damen dika oj dox zein: kaˆ na CristÕn œcomen, ll/ æj o damen na CritÒn, uƒon qeoà, paqònta kaqëj œpaqen, poqanònta kaqëj pšqanen, nast nta, nelqònta e j tõn oùranon, Ônta n dexi toà patròj, rcòmenon kr nai zîntaj kaˆ nekrozoúj. Taàta lšgomen memaqhkòtej põ tîn qe wn grafîn, kaˆ pist meqa, tłum. H. Pietras, SCL I, 4*. 67

Ks. Marcin Sobiech kształceni zostali w duchu natchnionych ksiąg: Wierzyć w jednego Boga, Ojca wszechmogącego, niezmiennego, nieprzeobrażalnego, troskliwego, Władcę wszystkiego, sprawiedliwego, dobrego, Stworzyciela nieba i ziemi i wszystkich rzeczy, które na nich są, Pana Prawa, Proroków i Nowego Przymierza. I w jednego Pana Jezusa Chrystusa, Syna Jedynego, narodzonego nie z niebytu, ale z Ojca, nie jako dzieło, ale doskonale zrodzonego, zrodzonego w sposób tajemniczy i nie do wypowiedzenia, ponieważ znają to tylko Ojciec rodzący i zrodzony Syn, albowiem nikt nie zna Ojca, tylko Syn, a Syna tylko Ojciec ; który jest od zawsze, i nie ma początku. Poznaliśmy ze świętych Pism, że On sam jeden jest obrazem, że nie jest niezrodzony - jasne więc, że jest z Ojca ani że nie jest adoptowany. Mówić w ten sposób byłoby bluźnierstwem i bezbożnością. Pisma mówią, że istotnie i prawdziwie Syn został zrodzony. Dlatego wierzymy, że jest on niezmienny i nieprzeobrażalny, nie w wyniku woli bądź przybrania został zrodzony lub powstał, by mogło się wydawać, iż jest z niebytu, lecz wedle tego jak rzeczywiście został zrodzony, czego nie można zwyczajnie zrozumieć na zasadzie podobieństwa, natury lub wspólnoty z bytami, które przez niego powstają, gdyż przekracza to wszelkie pojmowanie i myśl, i wiedzę. Wyznajemy, że został zrodzony z niezrodzonego Ojca, Logos Boży, światłość prawdziwa, sprawiedliwość, Jezus Chrystus, Pan wszystkiego i Zbawca. Jest On obrazem nie woli ani czegoś innego, ale samej Ojcowskiej hipostazy. Ten Syn, Logos-Bóg, wcielony i zrodzony w ciele z Bogarodzicy Maryi, cierpiał, poniósł śmierć i powstał z martwych, wstąpił na niebiosa, siedzi po prawicy najwyższej potęgi i przyjdzie sądzić żywych i umarłych. Ponadto, Pisma Święte uczą, że jest naszym Zbawicielem, oraz żeby wierzyć w jednego Ducha, w jeden Kościół katolicki, zmartwychwstanie umarłych, w sąd odpłaty stosownie do czynów popełnionych w ciele, dobrych czy złych. Wyłączamy mówiących, sądzących lub głoszących, że Syn Boży jest stworzeniem, albo powstał, albo został uczyniony, a nie jest prawdziwie zrodzony, albo że było kiedyś tak, że Go nie było - wierzymy bowiem, że był, że istnieje, i że jest światłością; [wyłączamy] również tych, którzy uważają, jakoby wskutek swego wolnego wyboru woli był On niezmienny jak istoty wywodzące swe istnienie z niebytu, a nie był niezmienny z natury tak samo jak Ojciec, gdyż nasz Zbawiciel jest Jego obrazem we wszystkim, i zwłaszcza przez to objawił wszystko, co należy do Ojca 19. 19 Concilium Antiochianum, can. 8-9, SCL 1, 86-87:, tłum. A. Baron, H. Pietras, SCL I, 86*- 68

Rola synodów w precyzowaniu prawd wiary zawartych w symbolach wiary Największy wpływ na ukształtowanie się Symbolu miał sobór Nicejski I z roku 325, który został zwołany przez cesarza Konstantyna Wielkiego dla rozwiązania kwestii Ariusza i jego poglądów, dotyczących kwestii bardzo ważnych dla chrześcijaństwa - bóstwa Chrystusa oraz Trójcy Świętej. Inny powód zwołania Soboru podaje Henryk Pietras, twierdząc, że cesarz zwołał biskupów na swoje uroczystości jubileuszowe a kwestiami dogmatycznym zajęto się przy okazji 20. Zadaniem synodu była nie tylko odpowiedź na naukę Ariusza, ale również na zarzuty Żydów, którzy uważali chrześcijan za kolejnych politeistów. Trzeba również przyznać, że samych chrześcijan nurtowało pytanie jak to jest: jeden Bóg, czy trzech? 21 Samych zachowanych źródeł, w przeciwieństwie jak by się wydawało, pozostało niewiele: posiadamy wyznanie wiary, dekret w sprawie świętowania Wielkanocy, List do aleksandryjczyków i 20 kanonów dyscyplinarnych 22. Nie znamy również dokładnej listy uczestników. To, co wiemy to jedynie relacje historyków i apokryfy 23. Jak pisze Klaus Schatz najważniejszym i najbardziej brzemiennym w skutki wynikiem soboru było jego wyznanie wiary, które jednoznacznie było skierowane przeciw interpretacji ariańskiej 24. Przy stworzonym symbolu, którego podstaw niektórzy dopatrują się w chrzcielnym wyznaniu wiary z Cezarei (Palestyna), w części dotyczącej Syna Bożego zostało użyte doprecyzowanie, wyraźnie przeciw Ariuszowi: wierzymy [...] i w jednego Pana Jezusa Chrystusa, Syna Bożego, zrodzonego z Ojca, Jednorodzonego, to jest z istoty Ojca, Boga z Boga, Światłość ze Światłości, Boga prawdziwego z Boga prawdziwego, zrodzonego a nie uczynionego, współistotnego Ojcu 25. Kluczowym terminem tekstu jest greckie słowo homoousios współistotny zastosowane przez sobór 26. Według świadectwa św. Atanazego ważną rolę w wprowadzeniu tego sformułowania miał Hozjusz 87*. 20 Zob. H. Pietras, Początki teologii Kościoła, Kraków 2007, 203. 21 Zob. Starowieyski, Sobory Kościoła niepodzielonego, s. 18. 22 Zob. Concilium Nicaenum I, tłum. A. Baron, T. Wnętrzak, DSP 1, 24-29. 23 Zob. Starowieyski, Sobory Kościoła niepodzielonego, s. 22-24. 24 Zob. K. Schatz, Sobory Powszechne. Punkty zwrotne w historii Kościoła, Kraków 2001, 24-29. 25 Concilium Nicaenum I, Ekqesij tîn tin/ patšrwn, DSP 1, 22-24. 26 Zob. Pietras, Początki teologii Kościoła, s. 200-208. 69

Ks. Marcin Sobiech z Kordoby 27. Istnieje przypuszczenie, że ten termin przybył wraz z zachodnimi ojcami soborowymi 28, ale na pewno został wprowadzony na wyraźne życzenie Konstantyna. Homoousios miał historyczne obciążenie, ale wprowadzenie go wzmocniło jedność między językiem filozofii a językiem teologii i tej drugiej dało napęd rozwojowy. Z czasem okaże się również, że stanowi najlepsze możliwie wyrażenie tajemnicy Boga Ojca i Syna 29 a mimo to kwestia ta będzie jeszcze kilkakrotnie wracała. Największym obrońcą symbolu z Nicei jest św. Atanazy, który początkowo uważał, że Symbol przyjęty na Soborze z 325 r. jest potępieniem Ariusza, aż czasem zmienił swoje nastawienie i starał się wypracować naukę o wystarczalności przyjętego przez ojców soborowych Credo traktując je wręcz jako słowo Boga. Nie wszyscy zgadzali się ze zdaniem Atanazego, np. św. Hilary z Poitiers uważał, że synod jest normalną drogą do publicznego ogłoszenia prawdziwej wiary i opowiadał się za poszukiwaniami synodalnymi 30. Wyznanie wiary soboru w Nicei jest pierwszym symbolem, który wyraża doktrynę Kościoła autorytetem soboru powszechnego, jest także świadectwem nowego spojrzenia Kościoła na siebie, zwłaszcza na problemy związane z trwaniem w jedności coraz szybciej rosnącej wspólnoty wierzących. Jest odpowiedzią na potrzebę wyrażenia w nowy sposób tejże jedności 31. Od momentu sformułowania wyznania nicejskiego zaczyna Kościół wyrażać swoją jedność także przez jednolite formuły dogmatyczne 32. Konsekwencją przeładowanego teologią Symbolu nicejskiego i jego niedopracowanych na początku formuł były późniejsze synody oraz ich własne symbole, niekiedy ortodoksyjne, niekiedy ambiwalentne, a czasem wręcz heretyckie. W rzeczywistości więc każdy synod tworzył nowe Symbole. Na synodzie w Antiochii, niedługo po Nicei, w 341 r., powstały aż cztery wyznania wiary. Nie zawarto w nich sfor- 27 Athanasius Alexandrinus, De decretis Nicaenae synodi, CPG 2120. 28 Zob. Schatz, Sobory Powszechne, s. 24-29. 29 Zob. Starowieyski, Sobory Kościoła niepodzielonego, s. 27. 30 Zob. B. Studer, Biblia odczytywana w Kościele, w: Historia Teologii I. Epoka patrystyczna, red. A. di Berardino, B. Studer, Kraków 2003, 482-483. 31 Tamże. 32 Zob. J. Słomka, Z historii interpretacji nicejskiego wyznania wiary, Łódzkie Studia Teologiczne 3 (1994), 67. 70

Rola synodów w precyzowaniu prawd wiary zawartych w symbolach wiary mułowania homoousios, ale nie można w tym dopatrywać się zerwania z wcześniejszy soborem, ponieważ celem synodu, było zerwanie z arianizmem. Kolejny synod w Sirmium z 357 r. w ogóle zabronił używania wyżej wymienionego sformułowania, uzasadniając, że nie występuje on w Piśmie Świętym. Św. Hilary z Poitiers napiętnował taką postawę, co było jednym z powodów zesłania go. Synod ten stworzył cztery Symbole, które na przemian przez późniejsze synody były przyjmowane bądź potępiane 33. Orzeczenia synodów ostatecznie doprowadziły do niezmiernej ilości wyznań wiary, a tym samym symbol Nicejski został pozbawiony mocy obowiązującej. Rozminięto się więc z celem stworzenia jednego, wspólnego Credo dla wszystkich Kościołów. Odejście od Symbolu Nicejskiego a jednocześnie zerwanie z ortodoksją dobitnie określił św. Hieronim: ingemuit totus orbis, et Arianum se esse miratus est 34 (świat cały wydał jęk zgrozy, stwierdzając ze zdumieniem, że jest ariański). Zamierzony cel przyniósł odwrotne skutki 35. Jak wiemy, problemy dogmatyczne nie zakończyły się, ale nawet narosło ich więcej 36. Kolejną próbą ustalenia wspólnego wyznania wiary, w pełni ortodoksyjnego, jest Sobór Konstantynopolitański I. Zapowiedzią tegoż soboru był zapewne Synod nazywany Synodem Wyznawców zwołany przez św. Atanazego do Aleksandrii, gdzie zgromadził wokół siebie wiernych biskupów. Już wtedy było wiadomo, że zwycięstwo jest blisko 37. Jest to przecież złoty okres, kiedy biskupami są: Ojcowie Kapadoccy, św. Dydym Ślepy, św. Cyryl Jerozolimski, św. Ambroży i wielu innych. Sobór został zwołany na maja 381 r. Nie zachowały się akta soborowe. Ks. Marek Starowieyski stawia pytanie, które również nas może nurtować: dlaczego należało opracować nowe wyznanie wiary, skoro istniał Symbol nicejski i jednocześnie odpowiada, że w drugiej połowie IV w. wyznanie to było już niewystarczające, ponieważ powstały nowe problemy, dla których konieczne były nowe 33 Por. Fiedrowicz, Teologia ojców Kościoła, s. 245-247, Concilium in Sirmium, SCL 1, 200-209, tłum. A. Baron, H. Pietras, Synod w Sirmium, 200*-209*. 34 Hieronymus Presbyter, Dialogus adversus Luciferianos, 19 PL 23, 173. 35 Por. Fiedrowicz, Teologia ojców Kościoła, s. 246. 36 Por. B. Degórski, Sformułowania wiary w Trójjedynego Boga w latach 360-380. Formuła dogmatyczna mia ousia treis hypostaseis, VoxP 40-41 (2001), 227-236. 37 Por. Starowieyski, Sobory Kościoła niepodzielonego, s. 35. 71

Ks. Marcin Sobiech sformułowania np. kwestia bóstwa Ducha Świętego, gdzie w Credo nicejskim po długiej refleksji o Bożym Synu następował fragment wierzymy w Ducha Świętego. Sobór stanął w trudnej sytuacji gdzie trzeba było opracować nowe wyznanie wiary a istniała duża tendencja by nie naruszać w niczym Symbolu 318 Ojców, aby nie uronić ani jednego słowa. Wspominany już ksiądz profesor Marek Starowieyski w swojej książce o soborach Kościoła niepodzielonego pisze, że dotykamy tu bardzo delikatnej sprawy, wokół której uczeni toczą zaciekłe dyskusje: czy sobór opracował nowy Symbol, czy też nie. Ojcowie soboru prawdopodobnie przepracowali na nowo chrzcielny symbol z Jerozolimy, co mogło być dziełem Epifaniusza z Salaminy, który znał i świat śródziemnomorski, i niedostatek Symbolu z Nicei, opracował go na nowo łącząc Symbol z Jerozolimy, Symbol z Nicei, fragmenty innych i dodając postanowienia Ojców soborowych dotyczących trzeciej Osoby Trójcy Świętej. Widać tu wielką odwagę uczestników soboru Konstantynopolitańskiego, podjęcie też terminu Filioque zgodnego z nauką Epifaniusza, św. Grzegorza Teologa 38 a o którym tylko wspominam. Symbol został przyjęty 39. Pięćdziesiąt lat później sobór w Efezie nie wspomina o tym Symbolu wiary, opierając się bardziej na Credo z Nicei i uznając je za ważniejsze, choć niektórzy pisarze cytując wyznanie wiary konstantynopolitańskie cytują jako Symbol nicejski (np. Nestoriusz). Jak wspaniała gwiazda rozbłyska na niebie, tak można powiedzieć, stało się z tym Symbolem na Soborze w Chalcedonie w roku 451. Zdano sobie sprawę 38 Zob. Starowieyski, Sobory Kościoła niepodzielonego, s. 41-44. 39 Concilium Constantinopolitanum I, Ekqesij tîn rn/ patšrwn, DSP 1, 69: Wierzymy w jednego Boga Ojca Wszechmogącego, Stworzyciela nieba i ziemi, wszystkich rzeczy widzialnych i niewidzialnych; i w jednego Pana Jezusa Chrystusa, syna Bożego jednorodzonego, zrodzonego z Ojca przed wszystkimi wiekami, światłość ze światłości, Boga prawdziwego z Boga prawdziwego, zrodzonego a nie uczynionego, współistotnego Ojcu, przez którego wszystko się stało; który dla nas ludzi i dla naszego zbawienia zstąpił z nieba i przyjął ciało za sprawą Ducha Świętego z Maryi Dziewicy i stał się człowiekiem. Został ukrzyżowany za nas pod Poncjuszem Piłatem, poniósł mękę i został pogrzebany i zmartwychwstał trzeciego dnia według Pisma, i wstąpił do nieba i siedzi po prawicy Ojca, i znowu przyjdzie w chwale sądzić żywych i umarłych, którego panowaniu nie będzie końca. I w Ducha Świętego, Pana i Ożywiciela, który od Ojca pochodzi, którego należy czcić i wielbić wraz z Ojcem i Synem, który przemawiał przez proroków. W jeden, święty, powszechny i apostolski Kościół. Wyznajemy jeden chrzest dla odpuszczenia grzechów. Oczekujemy zmartwychwstania umarłych i życia w przyszłym wieku. Amen, tłum. T. Wnętrzak, DSP 1, 69*. 72

Rola synodów w precyzowaniu prawd wiary zawartych w symbolach wiary z jego wielkości i znaczenia, oraz z dokonania Ojców Konstantynopolitańskich. Jest on cytowany dwa razy w czasie drugiej i piątej sesji. Znajduje się w definicji dogmatycznej, która podpisali zgromadzeni biskupi i zatwierdził papież św. Leon Wielki 40. Śmiało można nazwać to Credo dziedzictwem całego Kościoła, Wschodu i Zachodu, jeszcze wtedy niepodzielonego. Zakończenie Myślę, że nasze rozważania możemy na tym zakończyć, ponieważ doszliśmy w nich do Wyznania Wiary, które każdy z nas zna, które wypowiadamy w każdą niedzielę i uroczystość. Podsumowując, mam świadomość, że nie wymieniłem wszystkich synodów/ soborów ale pragnąłem ukazać, że sformułowania, które dziś wypowiadamy w artykułach wiary, nie spadły z nieba jak we wspomnianej Legendzie o Składzie Apostolskim, zostały wypracowane długimi dyskusjami (czasami może nawet i na pięści) ale myślę, że istota została przedstawiona. Nie zgłębiałem się również w dokładną analizę historyczną synodów i soborów ponieważ uważam, że w tym miejscu nie należy to do istoty sprawy. Streszczenie Pierwsze wyznania wiary znajdujemy w Piśmie Świętym gdzie ci, którzy uwierzyli w Chrystusa składali deklaracje o swoim przekonaniu, że On jest Snem Bożym. Podstawą do tworzenia wyznań wiary jest nakaz Chrystusa w momencie wniebowstąpienia aby uczniowie udzielali chrztu w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. W pierwszych wspólnotach chrześcijańskich jednym z etapów w przygotowaniu do chrztu było przekazanie wyznania (symbolu) wiary. Owe sformułowania stały się podstawą do późniejszych Wyznań wiary. Największy wpływ na Symbol miał sobór Nicejski I z roku 325. Wyznanie wiary, które zostało sformułowane na soborze jest pierwszym symbolem, które wyraża doktrynę Kościoła autorytetem soboru powszechnego. Od momentu sformułowania wyznania nicejskiego Kościół zaczyna wyrażać swoją jedność także przez jednolite formuły dogmatyczne. Kolejną pró- 40 Zob. Starowieyski, Sobory Kościoła niepodzielonego, s. 45. 73

Ks. Marcin Sobiech bą ustalenia wspólnego wyznania wiary jest Sobór Konstantynopolitański I i Sobór w Efezie. Credo z Efezu staje się dziedzictwem całego Kościoła, Wschodu i Zachodu, jeszcze wtedy niepodzielonego. Słowa kluczowe: Synod, Sobór, Wyznanie wiary, The Role of the Councils in Formulating the Creeds of Faith Present in the Symbols of Faith Summary The first confessions of faith can be found in the Holy Scripture where those who believed in Christ declared their conviction that He is the Son of God. The basis for confessions of faith is Christ s commandment addressed to the disciples just before He ascended into heaven: to baptize all people in the name of the Father and of the Son and of the Holy Spirit. In early Christian communities one of the stages preparing for baptism was the transmission of the creed (symbol) of faith. These words became the foundation for later Creeds of Faith. The First Council of Nicaea (325) had the greatest impact on the Symbol. The Creeds of Faith which were formulated at the Council expressed the Church s doctrine by the authority of the ecumenical council. Upon formulating the Nicene creed, the Church demonstrated its unity, also by uniform dogmas. The next attempts at establishing a common creed of faith took place at the First Council of Constantinople and the First Council of Ephesus. The Creed of Ephesus became the heritage of the entire Church, of East and West, undivided at that time. Key words: synod, council, creed. 74