Recenzent: prof. UŁ, dr hab. Jolanta Grotowska-Leder

Recenzent: prof. UŁ, dr hab. Jolanta Grotowska-Leder Zespół realizujący projekt współpracujący przy opracowaniu raportu: dr Dorota Starzyńska dr Piotr Szukalski mgr Paulina Bunio-Mroczek mgr Joanna Dytrych mgr Natalia Holets mgr Bogdan Jankowski mgr Kamil Kruszyński Projekt okładki Anna Szumigaj - Badziak Copyright by autorzy, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2010 ISBN: 978-83-929572-6-3 Wydawnictwo Biblioteka Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego Fundacja Instytut Inicjatyw Społecznych 2

Spis treści 1. Wstęp... 7 2. Główne wyniki w skrócie... 10 3. Miejsce Pabianic wśród pozostałych dużych miast województwa łódzkiego pod względem rozwoju lokalnego... 11 4. Wyniki badania Bieda w dzieciństwie jako zagrożenie utrwaleniem biedy i wykluczenia społecznego w przyszłości... 17 4.2. Sytuacja rodzinna i zatrudnienie rodziców... 17 4.2. Warunki mieszkaniowe... 20 4.3. Sytuacja życiowa respondentów wymiary deprywacji... 20 4.3.2 Wymiar przestrzenny... 23 4.3.3 Funkcjonowanie w roli ucznia... 25 4.3.4 Relacje rówieśnicze z kolegami szkolnymi... 26 4.3.5 Zajęcia pozalekcyjne organizowane przez szkołę i zajęcia komercyjne... 28 4.3.6 Zajęcia pozalekcyjne poza szkołą... 30 4.3.7 Wakacje... 34 4.3.8 Relacje rodzinne... 35 4.3.9 Wymiar zdrowia... 37 4.3.10 Podsumowanie analiz: Deprywacja wielowymiarowa... 39 5. Działania podejmowane w mieście na rzecz dzieci i młodzieży zagrożonej wykluczeniem społecznym... 41 5.1. Władze samorządowe... 41 5.2. Pomoc społeczna... 42 5.3. Szkoły podstawowe i gimnazjalne oraz inne instytucje edukacyjne... 44 5.4. Organizacje III sektora (w tym kościoły i związki wyznaniowe)... 46 6. Zakończenie... 48 3

Spis tabel Tabela 1 Hierarchia badanych miast od zajmujących najniższą pozycji do zajmujących najwyższą pozycję pod względem rozwoju lokalnego... 13 Tabela 2 Udział ludności w gospodarstwach domowych otrzymujących zasiłki z pomocy społecznej wśród ludności ogółem (stopa biedy wśród ludności ogółem) w latach 2000-2008... 14 Tabela 3 Udział dzieci w gospodarstwach domowych otrzymujących zasiłki z pomocy społecznej wśród ogółu dzieci (stopa biedy wśród dzieci) w latach 2000-2008... 14 Tabela 4 Udział uczniów szkół podstawowych dożywianych w ramach programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania... 15 Tabela 5 Udział respondentów wychowujących się bez rodziców, w rodzinach monoparentalnych oraz w rodzinach pełnych... 18 Tabela 6 Udział respondentów żyjących w rodzinach o różnym zatrudnieniu rodziców w badanych miastach... 19 Tabela 7 Funkcjonowanie w roli ucznia odsetek powtarzających klasę, uczestniczących w lekcjach wyrównawczych, uważanych przez nauczycieli za uczniów słabych, ocenianych niesprawiedliwie, nielubianych przez nauczycieli... 26 Tabela 8 Relacje rówieśnicze respondenci uczestniczący w bójkach i kłótniach w szkole odwiedzani przez kolegów rzadko i nigdy, odwiedzający kolegów z klasy rzadko i nigdy (w %)... 27 Tabela 9 Udział respondentów nieuczestniczących w danych formach aktywności pozalekcyjnej w badanych miastach... 29 Tabela 10 Pozycja w rankingu badanych miast w analizowanych wymiarach deprywacji... 40 Tabela 11 Działania podejmowane na rzecz dzieci i młodzieży przez władze miasta... 42 Tabela 12 Opieka całkowita dla dzieci i młodzieży oraz instytucje pośredniczące w Pabianicach... 43 Tabela 13 Działania na rzecz dzieci i młodzieży zagrożonych wykluczenia społecznym i ich rodzin podejmowane przez instytucje pomocy społecznej... 43 Tabela 14 Dożywianie i stypendia socjalne w szkołach podstawowych i gimnazjach w Pabianicach... 44 Tabela 15 Działania na rzecz dzieci i młodzieży wykluczonych społecznie i ich rodzin podejmowane przez szkoły... 45 4

Spis wykresów Wykres 1 Udział respondentów żyjących w rodzinach wielodzietnych w badanych miastach... 18 Wykres 2 Aktywność zawodowa ojców i matek respondentów w badanych miastach... 19 Wykres 3 Udział respondentów nieposiadających swojego łóżka oraz swojego biurka w badanych miastach... 21 Wykres 4 Udział respondentów w badanych miastach dysponujących pieniędzmi na własne potrzeby... 23 Wykres 5 Udział uczniów doznających deprywacji w wymiarze przestrzennym w badanych miastach... 24 Wykres 6 Udział w zajęciach pozalekcyjnych dostępnych na zasadach komercyjnych... 29 Wykres 7 Udział w zajęciach organizowanych przez zespół muzyczny/taneczny w poszczególnych miastach... 31 Wykres 8 Udział w zajęciach organizowanych przez kluby sportowe w poszczególnych miastach... 31 Wykres 9 Udział w zajęciach organizowanych przez harcerstwo w poszczególnych miastach... 32 Wykres 10 Udział w zajęciach organizowanych przez parafię w poszczególnych miastach.. 32 Wykres 11 Udział w zajęciach organizowanych przez świetlice środowiskowe... 33 Wykres 12 Udział uczniów wykluczonych z wypoczynku wakacyjnego w poszczególnych miastach... 34 Wykres 13 Udział respondentów doświadczających deprywacji w relacjach rodzinnych w badanych miastach... 35 Wykres 14 Udział respondentów negatywnie nastawionych do spędzania czasu z rodzicami w badanych miastach... 36 Wykres 15 Udział respondentów chorujących częściej niż raz w roku na co najmniej trzy choroby (w badanych miastach)... 38 Wykres 16 Udział uczniów doświadczających deprywacji zdrowotnej w badanych miastach 38 Wykres 18 Zasięg (w %) wielorakiej deprywacji wśród uczniów w badanych miastach... 39 5

Podziękowanie Zespół projektu kieruje słowa podziękowania do dyrekcji i nauczycieli szkół, w których przeprowadzaliśmy badania, do rodziców uczniów, którzy wyrazili zgodę na uczestnictwo syna lub córki w badaniu socjologicznym oraz do samych szóstoklasistów, którzy okazali się kompetentnymi i poważnymi respondentami dzieląc się z nami swoimi uwagami i spostrzeżeniami. Dziękujemy pracownikom i reprezentantom służb społecznych i organizacji pozarządowych, którzy istotnie wzbogacili naszą wiedzę o mieście i jego problemach. Słowa podziękowania kierujemy także do władz miasta za udostępnienie niezbędnych dokumentów i do wszystkich osób, które pomogły nam w uzyskaniu informacji potrzebnych do stworzenia niniejszego opracowania. 6

1. Wstęp Rząd Polski, wypełniając zalecenia Unii Europejskiej, uznał za priorytetowe w latach 2008-2010 przeciwdziałanie biedzie i wykluczeniu społecznemu wśród dzieci, zobowiązując władze lokalne wszystkich szczebli do realizacji tego priorytetu. Jednakże, na poziomie społeczności lokalnych wiedza na temat zasięgu biedy wśród dzieci i ich specyficznych potrzeb jest ograniczona, co wynika z braku danych oraz z ograniczonej współpracy między instytucjami zajmującymi się dziećmi. W latach 2008-2010 Instytut Socjologii UŁ, we współpracy z Fundacją Instytut Inicjatyw Społecznych w Łodzi, realizuje projekt badawczy WZLOT Wzmocnić szanse i osłabić transmisję biedy wśród mieszkańców miast województwa łódzkiego. Celem projektu jest wzmocnienie procesu inkluzji społecznej poprzez dostarczenie władzom lokalnym naukowo udokumentowanej wiedzy o grupach ludności zagrożonych biedą i ekskluzją społeczną oraz informacji o dobrych praktykach realizowanych gdzie indziej. W szczególności realizacja projektu WZLOT przyczynić się ma do ustalenia stopnia nasilenia biedy wśród dzieci w dużych miastach regionu łódzkiego oraz do opracowania na podstawie specjalnie zaplanowanych badań diagnozy sytuacji i potrzeb dzieci żyjących w warunkach, które stwarzają szczególne zagrożenie kontynuacją biedy i wykluczenia także w przyszłości. W polu zainteresowania badaczy znalazły się również dzieci i młodzież niepełnosprawna. Badania realizowane były w Łodzi oraz w sześciu miastach województwa łódzkiego o populacji powyżej 50 tysięcy mieszkańców: w Bełchatowie, Pabianicach, Piotrkowie Trybunalskim, Radomsku, Tomaszowie Mazowieckim i w Zgierzu. Zdecydowaliśmy się skoncentrować uwagę na miastach, ponieważ w trakcie wieloletnich badań prowadzonych na terenie Łodzi 1 stwierdziliśmy, że ludność biedna jest znacząco nadreprezentowana wśród mieszkańców kilku kwartałów ulic zlokalizowanych w śródmiejskiej strefie miasta, 1 Wyniki tych badań zostały opublikowane w następujących książkach: Warzywoda-Kruszyńska W., Grotowska- Leder J. (1996), Wielkomiejska bieda. Klienci pomocy społecznej w okresie transformacji, Łódź: Instytut Socjologii UŁ; Warzywoda-Kruszyńska W. (red.) (1998, 2001), Żyć i pracować w enklawach biedy, Łódź: Instytut Socjologii UŁ; Warzywoda-Kruszyńska W. (red.) (1999, 2001), (Żyć) Na marginesie wielkiego miasta, Łódź: Instytut Socjologii UŁ; Warzywoda-Kruszyńska W. (red) (2001), Lokalne strategie przeciwdziałania bezrobociu i biedzie, Łódź: Instytut Socjologii UŁ; Warzywoda-Kruszyńska W. Grotowska- Leder J, Krzyszkowski J (2003), Lokalna polityka wobec biedy i pomocy społecznej, Łódź: Instytut Socjologii UŁ; Tarkowska E., Warzywoda-Kruszyńska W., Wódz K. (2003), Biedni o sobie i swoim życiu, Katowice: Wyd. Śląsk; Grotowska-Leder J. (2004), Wielkomiejska bieda. Od epizodu do underclass, Łódź: Wydawnictwo UŁ; Golczyńska-Grondas A. (2004), Mężczyźni z enklaw biedy, Łódź: Wyd. ABSOLWENT; Potoczna M, Warzywoda-Kruszyńska W. (2009), Kobiety z łódzkich enklaw biedy. Bieda w cyklu życia i międzypokoleniowym przekazie, Łódź: Wyd. UŁ. 7

przekraczając znacznie średnią stopę biedy w kraju. Nasunęło to nam przypuszczenie, że również w mniejszych miastach występuje proces skupiania się gospodarstw biednych w określonych fragmentach ich przestrzeni. ie przestrzenie miejskie ulegają szybkiej degradacji społecznej i zagrożenie przeniesieniem biedy do następnego pokolenia jest tam relatywnie większe niż na obszarach, gdzie ludność biedna jest rozproszona wśród osób lepiej sytuowanych i lepiej radzących sobie w życiu. Istnienie przestrzennych zróżnicowań w miastach w omawianym zakresie nie jest brane pod uwagę w lokalnych strategiach rozwiązywania problemów społecznych, ponieważ władze miejskie nie mają odpowiednich danych, a z opracowań Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że ludność miejska jest mniej narażona na biedę niż ludność wiejska. Służby społeczne działające na obszarach nasilonej biedy nie biorą pod uwagę specyfiki tych miejsc i nie wykraczają w swoich aktywnościach poza codzienną rutynę. To sprawia, że ich przedsięwzięcia są nieskuteczne i, jak dokumentuje przykład Łodzi 2, kolejne mieszkające tam pokolenia stają się klientami pomocy społecznej. A przecież można temu zapobiec wzmacniając szanse dzieci i młodzieży zagrożonej biedą i wykluczeniem społecznym. W każdym z miast obszary nasilonej biedy zostały wytyczone na podstawie współczynnika dożywiania dzieci w szkołach podstawowych w ramach programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania. Rejony szkół o najwyższych wartościach współczynników wyznaczyły enklawy dziecięcej biedy. W tych szkołach jesienią 2008 roku przeprowadziliśmy ankietę audytoryjną wśród wszystkich szóstoklasistów. Ogółem w miastach województwa łódzkiego zebrano 1408 ankiet, w tym 859 poza Łodzią 3. Przeprowadzono także pogłębione wywiady swobodne z wybranymi dziećmi, korzystającymi ze wsparcia instytucji pomocy społecznej oraz z uczniami niepełnosprawnymi. Celem badań przeprowadzonych wśród szóstoklasistów było zdiagnozowanie warunków życia nastolatków kończących szkoły podstawowe zlokalizowane na terenie dziecięcych enklaw biedy, a w szczególności ustalenie jak dużą część stanowią wśród nich tacy, których pomyślny rozwój i szanse życiowe mogą być zagrożone wskutek deprywacji wielu potrzeb. Ważnym aspektem badań było także określenie subiektywnego poczucia dobrostanu nastolatków, bardzo ważnego w osiąganiu sukcesu życiowego. 2 Zobacz Bunio-Mroczek P, Warzywoda-Kruszyńska W. (2009), Wczesne rodzicielstwo jako zagrożenie biedą i wykluczeniem społecznym, Łódź: Wyd. Biblioteka, Jankowski B., Warzywoda-Kruszyńska W. (2009), Łódzkie enklawy biedy po 10 latach, Łódź. Wyd. Biblioteka. 3 Metodologię tych badań znajdzie Czytelnik w opracowaniu Petelewicz M, Warzywoda-Kruszyńska W. (2009), Bieda w dzieciństwie jako zagrożenie utrwaleniem biedy i wykluczenia społecznego w przyszłości, Łódź: Wyd. Biblioteka. 8

Trzeba zaznaczyć, że nie wszystkie dzieci chodzące do szkół zlokalizowanych w enklawach dziecięcej biedy żyją w rodzinach biednych, korzystających z zasiłków z pomocy społecznej. Zdecydowana ich większość wychowuje się w rodzinach dobrze sobie radzących i niekorzystających z pomocy społecznej. Ale są także tacy, których rodzinom wiedzie się źle a oni sami doświadczają wielu upośledzeń. O nich w szczególności chodzi w naszych badaniach i z takiego punktu widzenia opracowaliśmy ten raport. W sprawie przeciwdziałania biedzie wśród dzieci, a w szczególności w sprawie łagodzenia jej skutków, duże możliwości ma społeczność lokalna i władze lokalne. Dlatego w raporcie tym zamieszczamy także sprawozdanie z działań, które udało się nam odtworzyć z istniejących zasobów informacyjnych i w oparciu o wywiady fokusowe z przedstawicielami władz miejskich, reprezentantami instytucji społecznych oraz organizacji pozarządowych działających na terenie miasta. Niestety, w miastach nie ma skonsolidowanych baz danych pozwalających na kompletny opis takich działań. To sprawia, że również nasz raport może zawierać braki i nie informować o inicjatywach, które godne są podkreślenia i rozpropagowania. Ponieważ miasto jako całość stanowi kontekst, w którym osadzony jest problem zagrożenia biedą i wykluczeniem wskutek biedy wśród dzieci, prezentację wyników naszych badań rozpoczynamy od wskazania na usytuowanie Pabianic wśród największych miast województwa łódzkiego ze względu na poziom rozwoju lokalnego, rozpatrywany z punktu widzenia jakości życia mieszkańców. Mamy nadzieję, że prezentowane opracowanie stanie się przedmiotem dyskusji w kręgach politycznych i administracyjnych miasta, że wzbudzi zainteresowanie zwykłych obywateli i okaże się pomocne w pracy z dziećmi i młodzieżą ze środowisk zagrożonych i zaniedbanych. 9

2. Główne wyniki w skrócie 1. Pabianice należą do grupy miast zajmujących najniższą pozycję wśród dużych miast województwa łódzkiego pod względem rozwoju lokalnego mającego wpływ na warunki życia ludności. 2. Gdy chodzi o udział ludności biednej ogółem oraz o udział dzieci żyjących w biedzie, Pabianice znajdują się w grupie miast o względnie małym nasileniu biedy. 3. Jednakże na terenie miasta istnieją obszary, gdzie może występować zagrożenie transmisją biedy do kolejnej fazy życia, ponieważ obserwuje się dużą koncentrację dzieci żyjących w biedzie w dwóch szkołach, w których współczynniki dożywiania przekraczają znacznie średnią dla całego miasta. 4. W Pabianicach grupa uczniów, których warunki życiowe i relacje społeczne zagrażają rozwojowi prowadzącemu do sukcesu szkolnego i w przyszłości do dobrej pracy, stanowi 14%, co sytuuje Pabianice na środkowej pozycji wśród badanych miast. 5. W Pabianicach proces deinstytucjonalizacji rodziny jest zaawansowany w porównaniu z innymi miastami województwa. Udział rodzin monoparentalnych lokuje miasto na pierwszej pozycji. Jednocześnie to właśnie w tym mieście najwięcej badanych szóstoklasistów wychowuje się w rodzinach wielodzietnych. 6. Zwraca uwagę szczególnie wysoki w porównaniu z innymi analizowanymi miastami wskaźnik drugoroczności wśród badanych uczniów oraz wysoki wskaźnik deprywacji w wymiarze zdrowia. 7. Z relacji szóstoklasistów wynika, że uczniowie w Pabianicach mają zdecydowanie najlepszy spośród rówieśników w badanych miastach dostęp do sportowych zajęć pozaszkolnych. 10

3. Miejsce Pabianic wśród pozostałych dużych miast województwa łódzkiego pod względem rozwoju lokalnego Pabianice, trzecie miasto pod względem liczby ludności w województwie łódzkim, o powierzchni 32,99 km 2, położone jest nad rzeką Dobrzynką. Miasto graniczy bezpośrednio z Łodzią, tworząc wraz ze Zgierzem aglomerację łódzką. Pabianice zostały założone najprawdopodobniej na przełomie X i XI wieku, otrzymując prawa miejskie w połowie XIV wieku wraz z erygowaniem tutejszej parafii. Jako typ administracyjny Pabianice stanowią obecnie gminę miejską. W celu określenia miejsca zajmowanego przez Pabianice w rankingu miast, zastosowano model taksonomicznej analizy rozwoju lokalnego 4 w oparciu o wskaźniki charakteryzujące jakość życia mieszkańców, dostępne na stronie internetowej www.stat.gov.pl/bdr, odnoszące się do roku 2007. Pod uwagę zostały wzięte następujące wskaźniki: Uwarunkowania ekonomiczne: 1. saldo migracji, uwzględniając migracje wewnętrzne i zagraniczne [w liczbie osób] 2. odsetek osób bezrobotnych wśród osób w wieku produkcyjnym Wychowanie przedszkolne: 3. liczba dzieci w wieku 3 7 przypadająca na 1 miejsce w przedszkolach ogółem 4. odsetek dzieci w wieku 3 7 objętych wychowaniem przedszkolnym Kształcenie dzieci w szkołach podstawowych i gimnazjalnych: 5. liczba uczniów przypadająca na jedno pomieszczenie szkolne w szkole podstawowej 6. liczba uczniów przypadająca na jedno pomieszczenie szkolne w gimnazjum 7. liczba dzieci w szkołach podstawowych i gimnazjach ogółem przypadająca na 1 komputer przeznaczony do użytku uczniów 8. liczba dzieci w szkołach podstawowych i gimnazjach ogółem przypadająca na 1 komputer przeznaczony do użytku uczniów z szerokopasmowym dostępem do Internetu 9. współczynnik skolaryzacji netto w gimnazjach ogółem 4 Analizę przeprowadziła Kornelia Milczarek. 11

Możliwości spędzania czasu wolnego: 10. średnia liczba wypożyczonych woluminów na jednego czytelnika biblioteki publicznej 11. liczba mieszkańców ogółem przypadająca na jedną placówkę biblioteczną Ochrona zdrowia: 12. zgony niemowląt na 1000 ludności ogółem 13. liczba mieszkańców ogółem przypadająca na 1 przychodnię 5 14. liczba dzieci w wieku 0 2 przypadająca na 1 miejsce w żłobku Struktura rodziny i pomoc społeczna: 15. minimalny odsetek dzieci żyjących w rodzinach wielodzietnych (troje i więcej dzieci) 16. odsetek ludności w gospodarstwach domowych utrzymujących się z zasiłków pomocy społecznej wśród ludności ogółem 17. odsetek dzieci w gospodarstwach domowych utrzymujących się z zasiłków z pomocy społecznej 18. odsetek uczniów w szkołach dożywianych w ramach programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania 19. Różnica między stopą biedy w roku 2005 i 2008 20. Liczba dzieci w wieku 0-17 przypadających na jedną organizację pozarządową i publiczną skierowaną do dzieci i młodzieży 6 Dochody i wydatki samorządów terytorialnych per capita: 21. dochody budżetu gminy i miast na prawach powiatu przypadające na 1 mieszkańca [w tys. zł] 22. wydatki budżetu gminy na oświatę i wychowanie przypadające na 1 mieszkańca [w tys. zł] 23. wydatki budżetu gminy na ochroną zdrowia przypadające na 1 mieszkańca [w tys. zł] 5 Dane dla obu zmiennych z roku 2003 6 Na podstawie www bazy ngo pl 12

24. wydatki budżetu gminy na pomoc społeczną przypadające na 1 mieszkańca [w tys. zł] Gospodarka mieszkaniowa: 25. liczba nowych mieszkań oddanych do użytku w 2007 roku przypadająca na 1000 mieszkańców Jak ilustrują dane w tabeli 1, duże miasta województwa łódzkiego grupują się w trzy klastry. Pierwszy tworzą te, które uzyskały wartości poniżej 0,3, następnie te, które uzyskały wartości wyższe niż 0,3 ale niższe niż 0,4 oraz Łódź, która na skali uzyskała wartość powyżej 0,5. Pabianice, wraz z Tomaszowem Mazowieckim i Radomskiem, zajmują najniższe pozycje pod względem rozwoju lokalnego analizowanego z punktu widzenia jakości życia mieszkańców. Piotrków Trybunalski, Bełchatów i Zgierz ulokowane są wyżej w tej hierarchii, Łódź zajęła pozycję najwyższą. Tabela 1 Hierarchia badanych miast od zajmujących najniższą pozycję do zajmujących najwyższą pozycję pod względem rozwoju lokalnego Radomsko 0,241844914 Tomaszów Mazowiecki 0,250564730 Pabianice 0,252326942 Piotrków Trybunalski 0,318126733 Bełchatów 0,331568140 Zgierz 0,368860938 Łódź 0,505969003 Źródło: obliczenia własne Pozycja w rankingu miast ze względu na poziom rozwoju lokalnego nie jest jednoznacznie powiązana z zasięgiem biedy wśród mieszkańców ogółem oraz wśród dzieci. Ranking miast ze względu na zasięg biedy jest inny niż ze względu na poziom rozwoju lokalnego (tab. 2). Pabianice są miastem o względnie małym nasileniu biedy wśród ludności ogółem oraz wśród dzieci. Ze względu na stopę biedy 7 wśród ludności ogółem lokuje się w tej samej kategorii co Bełchatów i Zgierz, a ze względu na stopę biedy wśród dzieci (tab. 3) samej co Bełchatów i Radomsko. w tej 7 Stopa biedy liczona jest jako stosunek osób objętych pomocą społeczną (z wyłączeniem pracy socjalnej) do ogólnej liczby ludności danej kategorii przestrzennej czy wiekowej (mieszkańcy miasta/dzieci i młodzież w wieku 0-17 lat) 13

Tabela 2 Udział ludności w gospodarstwach domowych otrzymujących zasiłki z pomocy społecznej wśród ludności ogółem (stopa biedy wśród ludności ogółem) w latach 2000-2008 Miasto 2000 2005 2006 2007 2008 Bełchatów 11,16 7,74 7,71 7,18 6,44 Pabianice 8,19 8,26 7,59 6,77 6,34 Piotrków Trybunalski 14,55 11,24 12,63 12,13 9,79 Radomsko 9,89 10,88 10,84 9,49 9,85 Tomaszów Mazowiecki 12,78 14,78 8,71 12,56 10,78 Zgierz 11,69 15,19 6,1 4,8 6,52 Łódź 8,29 10,19 5,61 5,72 7,85 Województwo łódzkie 12,36 12,8 9,21 8,87 9,7 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS oraz statystyk Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi. Podobnie jak w pozostałych miastach, stopa biedy wśród dzieci jest w Pabianicach wyższa niż wśród ludności dorosłej. Podkreślmy, że w Pabianicach współczynnik biedy wśród dzieci jest jednym z najniższych spośród analizowanych miast. Jednakże, dziecko żyjące w rodzinie korzystającej z pomocy społecznej spotyka się tutaj, podobnie jak w innych miastach, prawie dwa razy częściej niż osobę dorosłą żyjącą przy wsparciu pomocy społecznej wśród ogółu ludzi dorosłych. Tabela 3 Udział dzieci w gospodarstwach domowych otrzymujących zasiłki z pomocy społecznej wśród ogółu dzieci (stopa biedy wśród dzieci) w latach 2000-2008 Miasto 2000 2005 2006 2007 2008 Bełchatów 11,38 13,57 14,48 14,57 12,32 Pabianice 7,86 16,36 16,08 14,55 12,31 Piotrków Trybunalski 26,62 20,05 22,22 21,47 17,78 Radomsko 15,20 19,44 19,97 12,01 12,19 Tomaszów Mazowiecki 20,63 27,95 24,17 28,00* 25,04* Zgierz 18,30 24,92 24,98 21,76 14,10 Łódź 13,23 18,68 18,49 16,73 14,20 Województwo łódzkie 19,13 24,18 24,19 22,2 19,36 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS oraz statystyk Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi. *kryterium dochodowe upoważniające do otrzymania posiłku w ramach programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania zostało podniesione przez Radę Miejską do 200% kryterium ustalonego w Ustawie o pomocy społecznej, a więc wyższy dochód stanowił granicę upoważniającą do otrzymania tej formy wsparcia 14

Dobrym wskaźnikiem warunków materialnych dzieci jest udział korzystających z bezpłatnych obiadów w szkole 8. W roku 2007 średnio w szkołach podstawowych Pabianic było dożywianych 11% uczniów (tab. 4). Pabianice lokowały się wśród miast o relatywnie niskim współczynniku dożywiania, obok Zgierza (8%) i Bełchatowa (11%). Gorsza sytuacja miała miejsce w Piotrkowie Trybunalskim (17% dożywianych dzieci), Tomaszowie Mazowieckim (15%), Łodzi (13%), i Radomsku (13%). Tabela 4 Udział uczniów szkół podstawowych dożywianych w ramach programu Pomoc państwa w zakresie dożywiania Miasto 2007 2008 Bełchatów 11,0 13,0 Pabianice 11,0 13,5 Piotrków Trybunalski 17,0 14,2 Radomsko 13,0 14,4 Tomaszów Mazowiecki 15,0 13,5 Zgierz 8,0 7,5 Łódź 13,0 10,4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych MOPS oraz Systemu Informacji Oświatowej Centrum Informatycznego Edukacji Rozmieszczenie dzieci z ubogich rodzin na terenie miasta, określane na podstawie współczynnika dożywiania uczniów w szkołach podstawowych, było nierównomierne. Współczynnik ten w 2007 r. przybierał wartości od 6% do 38%, co oznacza, że w pierwszej z wymienionych szkół co piętnasty uczeń pochodził z rodziny o niskich dochodach (biednej), a w drugiej co trzeci. W dwóch szkołach o najwyższych współczynnikach dożywiania (38% i 17%) zgrupowanych było aż 34% ogółu dożywianych uczniów w Pabianicach, podczas gdy w szkołach tych uczyło się tylko 14% ogółu uczniów pabianickich szkół podstawowych. Zatem, w Pabianicach występuje duża koncentracja dzieci z biednych rodzin na obszarze odpowiadającym rejonom tych szkół. W roku 2008 udział uczniów dożywianych wzrósł w omawianym mieście o ponad 2 punkty procentowe i wynosił 14,5%. Pabianice, obok Bełchatowa i Radomska, znalazły się wśród miast, w których proporcja dzieci dożywianych wzrosła, podczas gdy w pozostałych miastach zmniejszyła się. Należy odnotować, że te same pabianickie 8 Program Pomoc państwa w zakresie dożywiania jest adresowany do ludzi i rodzin o niskich dochodach. Przysługuje gospodarstwom domowym, w których dochód na jedną osobę, nie przekracza 150% kryterium dochodowego upoważniającego do otrzymywania zasiłku z pomocy społecznej. W przypadku osób samotnie gospodarujących jest to 715,50 zł, a rodzin 526,50 zł na miesiąc. 15

szkoły, co rok wcześniej, zajmowały najwyższe pozycje na liście uporządkowanej od mających największy odsetek uczniów dożywianych. Geografia biedy nie uległa zatem zmianie. Podsumowując ten fragment rozważań stwierdzić można, że Pabianice zajmują jedną z najniższych pozycji wśród dużych miast województwa łódzkiego pod względem rozwoju lokalnego mającego wpływ na warunki życia ludności. Natomiast, gdy chodzi o udział ludności biednej ogółem oraz o udział dzieci żyjących w biedzie, Pabianice znajdują się w grupie miast o względnie niskiej stopie biedy, choć co piętnasty mieszkaniec i co ósme dziecko żyje w rodzinie otrzymującej zasiłek z pomocy społecznej. Na terenie miasta istnieją obszary, gdzie może występować zagrożenie transmisją biedy do kolejnej fazy życia. Obserwuje się dużą koncentrację dzieci żyjących w biedzie w dwóch szkołach, w których współczynniki dożywiania przekraczają znacznie średnią dla całego miasta. Poniżej przedstawimy opis warunków życia uczniów z tych szkół, odtworzony z wypowiedzi szóstoklasistów, porównując opinie młodych mieszkańców Pabianic z opiniami ich rówieśników z pozostałych miast. 16

4. Wyniki badania Bieda w dzieciństwie jako zagrożenie utrwaleniem biedy i wykluczenia społecznego w przyszłości Wśród badanych nastolatków (1408 osób ze wszystkich miast) większość żyje i wychowuje się w warunkach, które nie odbiegają od uznawanych za normalne w naszym społeczeństwie. Jednakże ujawniona została grupa uczniów 9, których warunki życiowe i relacje społeczne zagrażają rozwojowi prowadzącemu do sukcesu szkolnego i, w przyszłości, do dobrej pracy. W Pabianicach udział takich uczniów jest średni (14%) w porównaniu z innymi miastami. W całej badanej zbiorowości, liczącej 1408 osób ze wszystkich miast, zagrożenie dotyczy 13% ogółu. Największe jest w Piotrkowie Trybunalskim (22%), gdzie częściej niż co piąty szóstoklasista doświadcza zaniedbania w kilku wymiarach, oraz w Łodzi (15%). Najmniejsze zagrożenie wykluczeniem społecznym wśród badanych uczniów odnotowano w Bełchatowie (7%). 4.2. Sytuacja rodzinna i zatrudnienie rodziców Skład gospodarstwa domowego uznawany jest za jedną z zasadniczych determinant sytuacji życiowej dziecka. Zwraca się uwagę przede wszystkim na to, czy rodzina jest pełna, czy niepełna podkreślając znaczenie socjalizacji do ról rodzinnych (ojca, matki) dla funkcjonowania dziecka w przyszłości oraz możliwości zaspokojenia jego potrzeb materialnych i emocjonalnych. Za znaczące dla rozwoju społecznego i emocjonalnego dziecka uważa się także liczebność rodzeństwa. Z jednej strony, bowiem, liczne rodzeństwo zmniejsza możliwości finansowe rodziny ( bieda przez dzieci ), ale z drugiej strony sprzyja uspołecznieniu dziecka, co może przyczynić się do zwiększenia jego przedsiębiorczości i innowacyjności. W całej badanej zbiorowości zdecydowana większość dzieci mieszka co najmniej z jednym rodzicem biologicznym. Ale co dwudzieste dziecko (5%) pozostaje poza rodziną 9 Grupa uczniów zagrożonych w przyszłości wykluczeniem społecznym została ujawniona w oparciu o indeks biedy, uwzględniający następujące aspekty: posiadanie własnego biurka, posiadanie własnego łóżka, dostęp do Internetu w domu, regularna kontrola zębów u dentysty, odwiedzanie kolegów z klasy w domu, bycie odwiedzanym przez kolegów w domu, posiadanie samochodu w gospodarstwie domowym, co najmniej jeden pracujący rodzic. Brak w co najmniej czterech wymiarach spośród wyżej wymienionych traktowany jest jako doświadczanie wielowymiarowej deprywacji potrzeb 17

biologiczną, będąc członkiem rodziny zastępczej lub wychowankiem domu dziecka. W Pabianicach w takiej sytuacji znajduje się 6% badanych szóstoklasistów (tab. 5). Obok łodzian, młodzi mieszkańcy Pabianic najczęściej wychowują się w rodzinach monoparentalnych. Tabela 5 Udział respondentów wychowujących się bez rodziców, w rodzinach monoparentalnych oraz w rodzinach pełnych Miasto Dzieci nie mieszkające z żadnym z rodziców biologicznych Rodziny monoparentalne Rodziny pełne Łódź 5% 27% 68% Bełchatów 3% 14% 83% Pabianice 6% 26% 68% Piotrków Trybunalski 15% 19% 66% Radomsko 0 11% 89% Tomaszów Mazowiecki 2% 14% 83% Zgierz 5% 18% 77% Źródło: opracowanie własne W Pabianicach względnie często najczęściej wśród branych pod uwagę miast badani uczniowie mają liczne rodzeństwo. Co trzeci z nich wychowuje się w rodzinie wielodzietnej (wykres 1). Wykres 1 Udział respondentów żyjących w rodzinach wielodzietnych w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne 18

Pabianice nie wyróżniają się spośród innych miast, gdy chodzi o zatrudnienie rodziców, ponieważ podobnie jak gdzie indziej około 2/3 uczniów żyje w rodzinach, w których pracują obydwoje rodzice (tab. 6). Względnie popularna w tym mieście zdaje się być także rodzina z jednym żywicielem, ponieważ udział uczniów z niepracującą matką przewyższa tu (o 6 punktów procentowych) udział rodzin monoparentalnych. Tabela 6 Udział respondentów żyjących w rodzinach o różnym zatrudnieniu rodziców w badanych miastach Oboje rodzice Jeden rodzic Żaden rodzic pracują pracuje nie pracuje Miasto Łódź 68% 27% 5% Bełchatów 66% 28% 5% Pabianice 68% 26% 6% Piotrków Trybunalski 67% 28% 5% Radomsko 61% 33% 6% Tomaszów Mazowiecki 72% 25% 3% Zgierz 71% 26% 3% Źródło: Opracowanie własne Wykres 2 Aktywność zawodowa ojców i matek respondentów w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne Aktywność zawodowa ojców w Pabianicach jest nieco wyższa (o kilka punktów procentowych) niż aktywność zawodowa matek, podobnie jak w Piotrkowie Trybunalskim, Tomaszowie Mazowieckim i Zgierzu. W sferze tej rodziny badanych pabianickich 19

szóstoklasistów różnią się od rodzin bełchatowian i radomszczan, którzy rzadziej niż nastoletni respondenci w innych miastach mają pracującą matkę (wykres 2). Najpopularniejszym wzorem jest więc rodzina, w której oboje rodzice pracują. Udział rodzin z obydwojgiem bezrobotnych rodziców jest w Pabianicach taki sam jak w Radomsku (6%), a jednocześnie największy wśród badanych miast. 4.2. Warunki mieszkaniowe Mieszkanie pełni wielorakie funkcje: funkcję integracyjną, zabezpieczającą, gospodarczą itd. Dla ucznia jest miejscem, w którym odrabia się lekcje, spędza czas wolny, śpi i konsumuje. Nieodpowiednie warunki mieszkaniowe utrudniają wywiązywanie się z obowiązków ucznia, a brak odpowiednich urządzeń sanitarnych w mieszkaniu, uniemożliwiający utrzymanie higieny, może skutkować wykluczeniem z grupy rówieśniczej. Za trudne warunki mieszkaniowe uznaliśmy mieszkania jednopokojowe, w mieszkaniach kilkupokojowych brak pokoju do własnej dyspozycji respondenta, brak ciepłej wody i ubikacji w mieszkaniu. W Pabianicach (tak samo jak w Zgierzu) w mieszkaniach jednoizbowych mieszka 6% badanych szóstoklasistów. Pokój do własnej dyspozycji ma 42% ankietowanych jest to najniższy wskaźnik wśród badanych miast. Uwzględniając oba te wymiary, najlepsze warunki mieszkaniowe mają uczniowie w Bełchatowie i Radomsku, gdzie zamieszkiwanie w jednoizbowym lokalu zdarza się śladowo, a własny pokój ma ponad 65% uczniów, a najgorsze łodzianie (9% badanych mieszka z całą rodziną w jednym pomieszczeniu, 46% - tak samo jak w Piotrkowie Trybunalskim - ma własny pokój). Istotnym wskaźnikiem jakości warunków mieszkaniowych jest również dostęp do ciepłej wody i ubikacji w mieszkaniu. Pod tym względem najlepsza sytuacja ma miejsce w Pabianicach (i Bełchatowie), gdzie w mieszkaniach 3% szóstoklasistów nie ma ciepłej wody, a udział dzieci nieposiadających ubikacji w mieszkaniu wynosi 2%. 4.3. Sytuacja życiowa respondentów wymiary deprywacji 4.3.1 Wymiar ekonomiczny Podczas gdy sytuację ekonomiczną dorosłych określają głównie dochody i posiadanie dóbr, przede wszystkim trwałych, w odniesieniu do dzieci takie czynniki nie mają zastosowania. Z punktu widzenia dzieci ważny jest nie brak zasobów materialnych per se, 20

lecz wykluczenie wskutek braku pieniędzy z aktywności, które rówieśnicy uważają za oczywiste. Może to prowadzić do poczucia zawstydzenia, ograniczania kontaktów koleżeńskich a czasem do agresji. Oczywiście nie ulega wątpliwości, że sytuacja finansowa rodziców determinuje położenie ekonomiczne dziecka, ale wykluczenie ekonomiczne dziecka nie wyczerpuje się w braku pieniędzy. Przygotowując narzędzie badawcze zespół opracował listę dóbr materialnych istotnych z punktu widzenia funkcjonowania dziecka. Część z nich wpływa na możliwość realizacji przez niego roli ucznia, jak posiadanie biurka, łóżka, komputera, czy dostępu do Internetu w domu; inne, jak rower, czy odtwarzacz MP3, określają pozycję dziecka w grupie rówieśniczej. Pełna lista obejmowała posiadanie przez ucznia: własnego biurka, własnego łóżka, przyborów szkolnych, komputera, książek i czasopism dla młodzieży, dostępu do Internetu w domu, roweru i odtwarzacza MP3/4. Jeśli przyjąć, że posiadanie tych wszystkich przedmiotów oznacza dobrą sytuację ekonomiczną dziecka, to w żadnym z badanych miast udział respondentów znajdujących się w takiej sytuacji nie przekracza połowy badanych. W Pabianicach 43% badanych uczniów ma dobrą sytuację ekonomiczną i jest ich więcej niż w Bełchatowie (40%), Łodzi, Tomaszowie Mazowieckim i Piotrkowie Trybunalskim (poniżej 40%), ale mniej niż w Zgierzu i Radomsku (prawie 50%). Traktując brak łóżka oraz biurka do własnej dyspozycji za najostrzejszy przejaw deprywacji materialnej dziecka sprawdziliśmy, z jaką częstością podlegają jej badani uczniowie. We wszystkich badanych miastach swojego łóżka nie ma podobny procent respondentów. W Pabianicach częściej niż co dziesiąty z badanych uczniów dzieli łóżko z kimś innym (przypuszczalnie bratem lub siostrą). Znacznie częściej zdarza się, że dzieci nie mają własnego biurka, co oznacza dla nich brak miejsca do odrabiania lekcji. W Pabianicach taka sytuacja dotyczy co piątego ucznia. W Piotrkowie Trybunalskim i w Łodzi wskaźniki te osiągają największą wartość - co czwarty uczeń nie posiada biurka do wyłącznie swojej dyspozycji, natomiast w pozostałych miastach brak biurka zadeklarowało kilkanaście procent respondentów. Posiadanie komputera i dostępu do Internetu nie tylko ułatwia realizację roli ucznia, ale także umożliwia kontakty koleżeńskie i relacje w grupie rówieśniczej. Wspólne granie na komputerze oraz wymiana informacji o tym, co znalazło się w Internecie i czatowanie stanowi wyraz przynależności do grona tych, którzy mają to, co należy. Brak komputera 21

i dostępu do Internetu może prowadzić do wykluczenia cyfrowego, które ograniczać będzie przyszłe szanse zawodowe dzisiejszych nastolatków. W Pabianicach (tak jak w Piotrkowie Trybunalskim) około 10% uczniów nie ma komputera w domu. W Łodzi takich osób jest 7%, a w innych miastach 5% i mniej. Wykres 3 Udział respondentów nieposiadających swojego łóżka oraz swojego biurka w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne Dostęp do Internetu jest bardziej ograniczony dla nastoletnich respondentów. W Pabianicach (tak jak w Piotrkowie Trybunalskim) brak Internetu w domu zgłosiło 28% badanych uczniów, podczas gdy w Łodzi, Zgierzu i Radomsku bez mała co piąty, w Tomaszowie Mazowieckim co szósty, natomiast w Bełchatowie co dziesiąty respondent jest pozbawiony dostępu do Internetu w swoim miejscu zamieszkania. Sytuacja pabianickich uczniów w tym wymiarze odbiega znacząco od sytuacji uczniów z pozostałych miast, a zwłaszcza od uczniów bełchatowskich, którzy w całej próbie mają najbardziej ułatwiony dostęp do komputera i sieci we własnym mieszkaniu (95% szóstoklasistów ma w domu komputer, tylko co dziesiąty nie ma w domu dostępu do Internetu). W tej fazie cyklu życia, w której są nasi respondenci, istotne jest posiadanie pieniędzy do własnej dyspozycji. Możliwość dysponowania nawet drobnymi kwotami pozwala na poczucie niezależności, a także, co bardzo istotne w tym wieku, na możliwość funkcjonowania w grupie rówieśniczej. Znacząca część badanych nastolatków najwyżej 22

od czasu do czasu lub prawie nigdy nie ma pieniędzy do własnej dyspozycji. W Pabianicach (wykres 4) w takiej sytuacji jest co czwarty badany trzynastolatek, podobnie jak w Piotrkowie Trybunalskim i Bełchatowie, a znacznie rzadziej niż w Łodzi i w Zgierzu, gdzie na systematyczny brak pieniędzy do swojej dyspozycji skarży się prawie co trzeci badany. Sytuacja materialna nastolatków w Pabianicach jest zatem relatywnie dobra. Co dwudziesty ankietowany w Pabianicach (podobnie jak w Łodzi) uczeń deklarował, że samodzielnie podejmuje prace zarobkowe, podczas gdy w w Bełchatowie i Radomsku 8% uczniów, w Zgierzu i Tomaszowie Mazowieckim 7% ankietowanych, a w Piotrkowie Trybunalskim 6% trzynastolatków pracowało, żeby zarobić pieniądze na swoje potrzeby. Wykres 4 Udział respondentów w badanych miastach dysponujących pieniędzmi na własne potrzeby Źródło: Opracowanie własne Zasięg skumulowanej deprywacji materialnej jest największy w Łodzi, Piotrkowie Trybunalskim i Pabianicach. Jednocześnie w tych miastach występuje liczniejsza niż gdzie indziej grupa nastolatków zagrożonych wykluczeniem cyfrowym. 4.3.2 Wymiar przestrzenny Dla ustalenia tego, jak nastolatkowie postrzegają okolicę, w której mieszkają, czy dobrze się w niej czują, poproszono respondentów o dokonanie oceny, czy zamieszkiwanie w danym sąsiedztwie daje im poczucie bezpieczeństwa, czy chcieliby 23

się z niego wyprowadzić, czy mogą w nim spędzić ciekawie czas oraz czy mają w swoim miejscu zamieszkania dużo koleżanek i kolegów. Wykres 5 Udział uczniów doznających deprywacji w wymiarze przestrzennym w badanych miastach Źródło: Opracowanie własne W zdecydowanej większości badani nastolatkowie pozytywnie oceniają swoją najbliższą okolicę, w tym przede wszystkim to, że mają tam koleżanki i kolegów zapewniających im przynależność do grupy rówieśniczej. Ale istnieje też grupa takich, którzy bardzo krytycznie oceniają swoje miejsce zamieszkania i wyrażają chęć wyprowadzenia się, gdyby taka możliwość zaistniała. Dla oszacowania rozmiaru niezadowolenia z miejsca zamieszkania zbudowaliśmy indeks deprywacji przestrzennej, który obejmował trzy wymiary: poczucie bezpieczeństwa, chęć wyprowadzenia się, możliwości spędzania czasu wolnego. Z przeprowadzonej analizy wynika, że poczucie głębokiej deprywacji wynikającej z miejsca zamieszkania jest w Pabianicach bardzo silne. Aż 20% nastoletnich mieszkańców Pabianic ma poczucie braku bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania, chciałaby się wyprowadzić i twierdzi, że nie ma gdzie spędzać czasu wolnego w najbliższej okolicy. Dla porównania ten sam wskaźnik wynosi 13% dla plasującej się na drugim miejscu Łodzi i około 1% dla Radomska. Jeśli weźmie się pod uwagę niezadowolenie deklarowane z dwóch spośród trzech analizowanych aspektów, określane przez nas jako deprywacja średnia, to Pabianice nie wyróżniają się już spośród innych miast. 24

4.3.3 Funkcjonowanie w roli ucznia Szkoła jest bardzo znaczącą instytucją w życiu ucznia, która równocześnie może sprzyjać integracji, jak i może generować wykluczenie społeczne dzieci. Jest czynnikiem integracji, ponieważ grupuje dzieci z okolicy i tworzy z nich małe społeczności klasy. Dla niektórych uczniów jednakże może być także czynnikiem wykluczającym i stygmatyzującym, jeśli nie potrafi dostosować działań do potrzeb jednostki, nie pobudza dzieci do aktywności, nie dostrzega lub akceptuje fakt odrzucenia poszczególnych uczniów przez kolegów. Rola ucznia jest jedną z najważniejszych ról społecznych wypełnianą przez dzieci w okresie adolescencji. Ma ona decydujący wpływ zarówno na codzienne funkcjonowanie dziecka, jak i na jego potencjalny rozwój. W literaturze przedmiotu 10 podkreśla się, że dla uczniów pochodzących z rodzin o niskim statusie społeczno-ekonomicznym, dysfunkcyjnych, szkoła jest instytucją opresyjną, obcą, co w znacznym stopniu utrudnia im prawidłowe funkcjonowanie w środowisku szkolnym oraz negatywnie wpływa na osiągnięcia edukacyjne i rozwój dzieci. W ankiecie zawarty został zestaw pytań pozwalający wielowymiarowo opisać funkcjonowanie dziecka w roli ucznia. Obejmuje on: osiągnięcia szkolne w aspekcie obiektywnym (powtarzanie klasy, uczestnictwo w zajęciach wyrównawczych) i subiektywnym (samoocena własnych osiągnięć), antycypowany stosunek nauczycieli do ucznia (czy uczeń jest lubiany przez nauczycieli, czy jest sprawiedliwie oceniany), wykluczenie i samo wykluczenie ze społeczności szkolnej (poczucie osamotnienia w szkole, opuszczanie lekcji, strach przed szkołą). Obiektywnym wskaźnikiem niskich osiągnięć edukacyjnych jest powtarzanie klasy i uczestnictwo w zajęciach wyrównawczych. Uczniowie w Pabianicach mają z takiego punktu widzenia gorsze osiągnięcia szkolne niż ich koledzy z innych miast. Powtarzanie klasy zdarzało się im prawie trzy razy częściej (10%) niż w Bełchatowie (3,4%), gdzie odnotowano najniższy wskaźnik drugoroczności. Porównywalnie często do Łodzi, a częściej niż ma to miejsce w przypadku ich rówieśników z innych miast młodzi mieszkańcy Pabianic uczestniczyli w lekcjach wyrównawczych, które często stanowią formę przymusu wobec uczniów słabych, nie radzących sobie z materiałem. 10 Zob. np. Janowski A. (1995), Uczeń w teatrze życia szkolnego, Warszawa: WSiP. 25

Tabela 7 Funkcjonowanie w roli ucznia odsetek powtarzających klasę, uczestniczących w lekcjach wyrównawczych, uważanych przez nauczycieli za uczniów słabych, ocenianych niesprawiedliwie, nielubianych przez nauczycieli Uczeń słaby według nauczyciela Miasto Powtarzanie klasy Lekcje wyrównawcze Oceniany niesprawiedliwie Bełchatów 3,4 15,0 9,0 10,0 12,0 Pabianice 10,0 50< 8,0 10,0 11,0 Piotrków Trybunalski 7,0 40<50 12,0 13,0 13,0 Radomsko 0,0 40<50 4,0 13,0 7,0 Tomaszów Mazowiecki 4,0 40,50 8,0 13,0 11,0 Zgierz 4,0 33,0 7,0 23,0 12,0 Łódź 7,0 50< 12,0 14,0 15,0 Źródło: Opracowanie własne Nauczyciel nie lubi Swego rodzaju syntetycznym wskaźnikiem stosunku ucznia do szkoły jest wagarowanie. W Pabianicach bez mała co czwarty ankietowany uczeń stwierdził, że w poprzednim roku szkolnym (w piątej klasie) był na wagarach. Do takiego zachowania przyznało się 12% uczniów z Piotrkowa Trybunalskiego, 11% uczniów z Bełchatowa oraz 9% szóstoklasistów z Łodzi, 6% respondentów z Radomska, Tomaszowa Mazowieckiego i Zgierza. Jak się zdaje, przyczyny wagarowania wykraczają poza relacje z nauczycielami, ponieważ gdy chodzi o odczucia dotyczące stosunku nauczycieli do uczniów, pabianiccy szóstoklasiści nie różnią się zasadniczo od rówieśników z innych miast. Lokują się na środkowych pozycjach, gdy chodzi o udział mających poczucie, że nauczyciele uważają ich za słabych uczniów, oraz, że nauczyciele ich nie lubią oraz mają relatywnie niskie poczucie doznawania niesprawiedliwości ze strony nauczycieli. 4.3.4 Relacje rówieśnicze z kolegami szkolnymi Relacje z rówieśnikami są bardzo istotne dla młodzieży w okresie adolescencji. W tej fazie życia grupa rówieśnicza w coraz większym stopniu stanowi grupę odniesienia dla jednostki. Staje się źródłem norm, wartości, wzorów postępowania, a także punktem wyjścia do oceny samego siebie na różnych płaszczyznach. Jakość relacji rówieśniczych w znacznym stopniu wpływa na poczucie własnej wartości i samoocenę jednostki. Znaczna część kontaktów interpersonalnych w okresie dzieciństwa i adolescencji ma miejsce właśnie 26

w placówkach oświatowych. W związku z tym zapytaliśmy badanych szóstoklasistów o ich relacje z kolegami z klasy. Tabela 8 Relacje rówieśnicze respondenci uczestniczący w bójkach i kłótniach w szkole odwiedzani przez kolegów rzadko i nigdy, odwiedzający kolegów z klasy rzadko i nigdy (w %) Miasto Uczestniczący w bójkach, kłótniach Koledzy dokuczali im często i b. często Odwiedzają kolegów z klasy rzadko i nigdy Odwiedzani przez kolegów z klasy rzadko i nigdy Łódź 20,0 23,0 20,0 25,0 Bełchatów 13,0 19,0 16,0 23,0 Pabianice 25,0 22,0 20,0 21,0 Piotrków Trybunalski 13,0 19,0 25,0 25,0 Radomsko 11,0 11,0 16,0 10,0 Tomaszów Mazowiecki 17,0 25,0 16,0 17,0 Zgierz 25,0 23,0 20,0 20,0 Źródło: Opracowanie własne Jeśli kontakty ze współuczniami mają charakter antagonistyczny (agresja, dokuczanie), prowadzić mogą do osamotnienia i ograniczania kontaktów pozalekcyjnych z kolegami z klasy, a w skrajnych przypadkach także do wykluczenia ze społeczności klasowej. Znaczna część respondentów stosuje w szkole przemoc i równie znaczna część jej doświadcza. Pabianice należą do miast, gdzie zjawiska te są najbardziej nasilone. W Pabianicach aż 25% szóstoklasistów bardzo często lub często kłóciło się i bił z koleżankami/kolegami z klasy w ciągu ostatniego tygodnia poprzedzającego badania ankietowe (podobnie jest w Zgierzu). Prawie równie często pabianiccy szóstoklasiści podawali, że w ciągu ostatniego miesiąca koledzy/koleżanki dokuczali im często lub bardzo często. Doświadczenia takie miało 22% badanych uczniów w Pabianicach, co czwarty z uczniów tomaszowskich, prawie co czwarty uczeń w Łodzi i Zgierzu, 21% w Bełchatowie, 19% w Piotrkowie oraz 11% w Radomsku. Jednym z istotnych elementów relacji rówieśniczych są pozalekcyjne kontakty z kolegami i koleżankami z klasy. Wśród ankietowanych są one ograniczone. Co piąty uczeń w Pabianicach stwierdził, że odwiedza rówieśników ze swojej klasy rzadko lub nie robi tego nigdy. Sytuacja wygląda tak samo w Łodzi i Zgierzu, natomiast w Piotrkowie Trybunalskim takich odpowiedzi udzieliło 25% badanych, a w Bełchatowie, Tomaszowie Mazowieckim i Radomsku 16%. Podobne wskazania otrzymujemy analizując sytuację 27

odwrotną odwiedziny ze strony kolegów i koleżanek z klasy. Jedna piąta ankietowanych w Pabianicach stwierdziła, że w ciągu miesiąca poprzedzającego przeprowadzenie ankiety rówieśnicy z klasy nie złożyli w ich domu wizyty lub zdarzyło się to rzadko, a w pozostałych miastach odsetek uczniów doświadczających takiej sytuacji wynosi kolejno: Łódź 25%, Piotrków Trybunalski 25%, Bełchatów 23%, Zgierz 20%, Tomaszów Mazowiecki 17% oraz Radomsko 10%. Brak kontaktów pozaszkolnych wynikać może z różnych przyczyn: słabej więzi, ograniczeń ze strony rodziców, ale również z przyczyn materialnych dzieci wstydzą się warunków w jakich mieszkają, nie mają możliwości przyjmowania gości. Część uczniów doświadcza negatywnych relacji w szkole, agresji psychicznej i fizycznej. Może to wiązać się z poważnymi konsekwencjami dla psychiki dziecka, mieć wpływ na jego funkcjonowanie w innych aspektach, a także na dalszy rozwój. 4.3.5 Zajęcia pozalekcyjne organizowane przez szkołę i zajęcia komercyjne W życiu szkolnym ucznia bardzo istotną rolę odgrywają zajęcia pozalekcyjne. Pozwalają rozwinąć zainteresowania i talenty, sprzyjają integracji z grupą rówieśniczą poprzez uczestnictwo w kółkach przedmiotowych i zajęciach sportowych, umożliwiają rozwój kulturalny poprzez udział w wycieczkach, spektaklach teatralnych i seansach kinowych. Brak uczestnictwa w tych aktywnościach stanowi formę wykluczenia ucznia z ważnych aspektów funkcjonowania społeczności szkolnej. Trzeba jednak zauważyć, że czynnikiem wykluczającym mogą być zarówno praktyki stosowane w szkole, jak i sam uczeń. Formą dyskryminacji może być na przykład zapraszanie do uczestnictwa w kółku zainteresowań tylko uczniów najlepszych, rokujących nadzieję na uczestnictwo w olimpiadach przedmiotowych lub wykluczanie z zajęć osób, które mają specjalne potrzeby edukacyjne. Gdy chodzi o samowykluczanie, to ma ono miejsce wtedy, gdy dziewczyna lub chłopiec wiedząc, że rodzice nie mają pieniędzy, nie mówią im o wycieczce, czy pójściu do kina, albo o tym, że chcieliby mieć wymagany strój sportowy, żeby nie narazić ich na dyskomfort. W obawie przed drwinami i docinkami, uczniowie z biedniejszych rodzin po prostu rezygnują z uczestnictwa. Jak ilustrują dane w tabeli 9 odsetek uczniów nie biorących udziału w poszczególnych zajęciach pozaszkolnych różnicuje się w zależności od rodzaju zajęć, a w ramach tych samych zajęć w zależności od miasta, w którym mieszkają badani. 28

Tabela 9 Udział respondentów nieuczestniczących w danych formach aktywności pozalekcyjnej w badanych miastach Miasto Kółko zainteresowań Wycieczki szkolne Wyjścia do kina/teatru Udział w akademiach/ przedstawieniach Zajęcia sportowe Łódź 50% 12% 8% 47% 60% Bełchatów 28% 5% 8% 28% 50% Pabianice 53% 18% 8% 29% 38% Piotrków 39% 7% 10% 35% 44% Trybunalski Radomsko 68% 3% 4% 11% 69% Tomaszów 44% 11% 11% 40% 62% Mazowiecki Zgierz 61% 4% 6% 40% 61% Źródło: Opracowanie własne W Pabianicach najmniej popularne jest uczestnictwo w pozalekcyjnych zajęciach w formie kółek zainteresowań, a najbardziej popularne uczestnictwo w szkolnych wycieczkach i wyjściach z klasą do kina lub teatru. Na szczególną uwagę zasługuje jednak fakt, że w szkołach pabianickich, w porównaniu do badanych szkół w innych miastach, jest najmniej uczniów nieuczestniczących w zajęciach sportowych. Podczas gdy tutaj nieco częściej niż co trzeci uczeń nie znajduje dla siebie miejsca w jakimś kółku zainteresowań, w innych miastach takich uczniów jest nawet dwie trzecie (Radomsko 69%). Z drugiej strony Pabianice wyróżniają się, gdy chodzi o udział uczniów w wycieczkach szkolnych. Aż 18% badanych uczniów zadeklarowało, że nie uczestniczy w tej formie aktywności pozalekcyjnej. Jest to zdecydowanie najwyższy wskaźnik w tej kategorii, co więcej pozostałe wskaźniki są znacząco mniejsze: w drugim w zestawieniu mieście Łodzi 12% respondentów nie bierze udziału w wycieczkach, a najlepsza pod tym względem sytuacja ma miejsce w Radomsku tylko 3% dzieci nie jeździ na szkolne wycieczki. Jeśli wziąć pod uwagę inne aktywności pozalekcyjne: kółka zainteresowań, wyjścia do kina/teatru oraz udział w akademiach/przedstawieniach, Pabianice plasują się na środkowej pozycji. Również średnie wyniki na tle innych dużych miast województwa osiągają Pabianice jeśli chodzi o udział badanych uczniów w zajęciach pozalekcyjnych dostępnych na zasadach komercyjnych (wykres 6). Wykres 6 Udział w zajęciach pozalekcyjnych dostępnych na zasadach komercyjnych 29