CHARAKTERYSTYKA KADRY PEDAGOGICZNEJ PRACUJ CEJ W SZKO ACH POWSZECHNYCH W POWIECIE TARNOWSKIM W LATACH 1918 1939

Teka Kom. Hist. OL PAN, 2005, 2, 98 113 CHARAKTERYSTYKA KADRY PEDAGOGICZNEJ PRACUJ CEJ W SZKO ACH POWSZECHNYCH W POWIECIE TARNOWSKIM W LATACH 1918 1939 Edmund Juœko Wydzia³ Edukacji i Ochrony Zdrowia Starostwo Powiatowe w Tarnowie Streszczenie. Praca dotyczy sytuacji kadrowej w szko³ach powszechnych powiatu w latach 1918 1939. Nauczyciele w wiêkszoœci posiadali przygotowanie do pracy pedagogicznej. Mimo to du ym zainteresowaniem cieszy³y siê ró ne kursy, konferencje rejonowe i szkoleniowe posiedzenia rad pedagogicznych, a tak e lekcje pokazowe. Liczba pracuj¹cych nauczycieli odpowiada³a poziomowi dzia³aj¹cych szkó³. Niewielki by³ nap³yw do szkó³ ludzi m³odych. Brak œrodków finansowych i polityka oszczêdnoœciowa w³adz oœwiatowych nie pozwala³y na zdecydowany wzrost zatrudnienia, mimo i potrzeby by³y du e. Pochodzenie narodowe nauczycieli: Polacy (99%), ydzi (1%). Pod wzglêdem wyznania: 98% rzymskokatolicy, 1% wyznawcy religii ydowskiej i 1% grekokatolicy. Wœród ucz¹cych przewa a³y kobiety, g³ównie samotne. Ponad po³owa nauczycieli urodzi³a siê na terenie powiatu i zawodowo by³a z nim zwi¹zana. Mimo trudnej sytuacji materialnej, z³ych warunków lokalowych i ekonomicznych w zasadzie wszyscy nauczyciele na terenie powiatu pracowali z entuzjazmem i poœwiêceniem. S³owa kluczowe: Tarnów, powiat tarnowski, szko³a powszechna, nauczyciele Sytuacja kadrowa w szkolnictwie powszechnym w chwili odzyskania niepodleg³oœci zarówno na terenie województwa krakowskiego, jak i powiatu tarnowskiego przedstawia³a siê doœæ korzystnie. Nauczyciele w wiêkszoœci posiadali przygotowanie do pracy pedagogicznej i dydaktyczno-wychowawczej. Odpowiada³o ono przepisom szkolnym i wymaganiom jeszcze austriackim, b¹dÿ ju nowym, uchwalanym przez w³adze polskie. Nauczyciele wykszta³ceni w seminariach zaboru austriackiego do koñca lat dwudziestych stanowili podstawow¹ czêœæ kadry pedagogicznej. Dopiero w roku szkolnym 1925 1926 pracê zaczêli podejmowaæ pierwsi absolwenci 5-letnich seminariów nauczycielskich tworzonych na mocy dekretu z 7 lutego 1919 r. 1 Wp³ynêli oni zdecydowanie na poprawê poziomu wykszta³cenia kadry, gdy byli znacznie lepiej przygotowani 1 Dz. Urz. Min. WRiOP, 1919, nr 2, poz.3.

CHARAKTERYSTYKA KADRY PEDAGOGICZNEJ PRACUJ CEJ W SZKO ACH... 99 do pracy zarówno pod wzglêdem metodyczno-merytorycznym, jak i pedagogicznym. Liczba nauczycieli równie by³a zadawalaj¹ca. Na stanowiskach nauczycielskich w³adze polskie pozostawi³y wszystkich ucz¹cych, którzy zostali jedynie zobowi¹zani do z³o enia przysiêgi s³u bowej. 2 W powiecie tarnowskim nauczyciele sk³adali przysiêgê wiernoœci na rêce delegata Obrony Narodowej w dniu 2 listopada 1918 r. W kronice szko³y im. M. Konopnickiej jej kierowniczka Ludmi³a Rozsay napisa³a: [...] z sercem przepe³nionym radoœci¹ nieopisan¹ poœpieszy³o nauczycielstwo Tarnowa i okrêgu 2 listopada 1918 roku do biura Rady Szkolnej Okrêgowej, by tam z³o yæ przysiêgê s³u bow¹ Rz¹dowi Polskiemu. Z nowym wzmo onym zapa³em zabra³o siê nauczycielstwo do swej zawodowej pracy dla gor¹co umi³owanej Ojczyzny, która jeszcze tak ciê kie przechodzi koleje w tej wa nej prze³omowej chwili. 3 W zasadzie wszyscy nauczyciele pracuj¹cy na terenie powiatu przed wybuchem I wojny œwiatowej oraz w jej trakcie podjêli pracê zawodow¹. Odeszli tylko nieliczni nauczyciele przyznaj¹cy siê do narodowoœci austriackiej. Niewielka grupa nauczycieli przenios³a siê tak e do innych województw, przewa nie na teren by³ego Królestwa Polskiego. Byli równie tacy, którzy zaginêli bez wieœci lub zginêli w dzia³aniach wojennych. W kronice szko³y w Szynwa³dzie znajduje siê zapis mówi¹cy o nauczycielu Andrzeju Lechendro, który zgin¹³, walcz¹c na froncie rosyjskim w 1914 r. Nauczyciele podejmowali prace z entuzjazmem. Pisano o nim na ³amach kronik szkolnych: [...] w tym czasie wybi³a wielka godzina dla naszej Ojczyzny: og³oszenie wolnej zjednoczonej Polski. To, o czym marzy³y ca³e pokolenia w czasie przesz³o wiekowej niewoli spe³ni³o siê w naszych czasach. 4 Nie ostudza³ tego entuzjazmu zniszczenie kraju i trudnoœci ekonomiczne, z jakim zaczê³o borykaæ siê szkolnictwo tarnowskie. Sytuacja materialna nauczycieli by³a bowiem trudna. Wojna spowodowa³a ogromne ich zubo enie. W³adze zaborcze w ostatnim okresie równie nie przejawia³y wiêkszego zainteresowania poziomem ycia nauczycieli. Lokalna prasa zwraca³a uwagê ówczesnemu spo³eczeñstwu na problemy bytowe nauczycieli. Na ³amach pisma Lud Katolicki dziennikarz pisa³: [...] a to spo³eczeñstwo w zamian za tê pracê czy wejrza³o w byt materialny swych niestrudzonych pracowników, czy choæ raz podnios³o swój g³os, domagaj¹c siê poprawy bytu tych, którzy wychowuj¹ jego najdro szy skarb, bo synów i córki. 5 2 Dz. Rozp. PKL, 1918, nr 1. 3 Kronika szko³y powszechnej im. M. Konopnickiej, s. 19; Kronika szko³y powszechnej im. S. Konarskiego, s. 9. 4 Kronika szko³y powszechnej im. M. Konopnickiej, s. 19. 5 Lud Katolicki, nr 29 z 21 lipca 1918 r., s. 2.

100 Edmund Juœko Koniec roku 1918 i pocz¹tek 1919 spowodowa³ dalsze pogorszenie siê warunków materialnych nauczycieli. Rosn¹ce trudnoœci aprowizacyjne i mieszkaniowe nie sprzyja³y, mimo entuzjazmu niepodleg³oœci, wykonywaniu pracy w sposób w³aœciwy. Rozgoryczeni nauczyciele coraz czêœciej zaczêli domagaæ siê podwy ki p³ac, przydzia³u odzie y, ywnoœci, opa³u. Na warunki pracy nauczycieli wp³yw mia³ tak e stan bazy materialnej szkó³. Wiêkszoœæ budynków szkolnych zosta³a zdewastowana przez wojska zaborcze, brakowa³o sprzêtu i pomocy naukowych, a zim¹ opa³u. Wszystko to w sposób negatywny wp³ywa³o na prawid³owe funkcjonowanie szkó³. Naukê dezorganizowa³y zarówno na wsi, jak i w mieœcie czêste epidemie, szczególnie grypy (tzw. hiszpanki), a brak opa³u ogranicza³ pobyt uczniów w szkole i skraca³ rok szkolny (tzw. wakacje opa³owe). W szko³ach zaczê³a wystêpowaæ niska frekwencja uczniów spowodowana nie tylko k³opotami szkolnictwa, ale przede wszystkim trudn¹ sytuacj¹ materialn¹ rodziców i niskim poziomem ich œwiadomoœci odnoœnie potrzeby nauczania dzieci. Zaczê³y zdarzaæ siê przypadki rezygnacji nauczycieli z wykonywanego zawodu i podejmowanie lepiej p³atnej pracy. W³adze pañstwowe, chc¹c ustabilizowaæ warunki bytowe nauczycieli, 18 grudnia 1918 r. wyda³y Dekret o stabilizacji i wynagrodzeniu nauczycieli szkó³ powszechnych, który potem zmieni³a ustawa z dnia 27 maja 1919 r. 6 Wprowadzony zosta³ podzia³ nauczycieli na sta³ych (maj¹cych pe³ne kwalifikacje i trzy lata nieprzerwanej pracy w szkole powszechnej) oraz tymczasowych (niewykwalifikowanych, którzy dla osi¹gniêcia stabilizacji zawodowej winni z³o yæ egzaminy uzupe³niaj¹ce). Nauczyciele oprócz wynagrodzenia za pracê dydaktyczn¹ zaczêli otrzymywaæ osobne œwiadczenia za kierownictwo i administrowanie szko³¹. Gminy zaœ winny zapewniæ im mieszkanie, bezp³atny opa³ i 2 morgi ziemi. Dzia³ania te spowodowa³y pewn¹ poprawê warunków materialnych nauczycieli. Nie w pe³ni jednak ich zadowalaj¹c¹, gdy uposa enie zasadnicze nadal by³o niewysokie, a si³a nabywcza polskiej marki niewielka. Powodowa³o to, i nadal nauczycielom nie wystarcza³o œrodków na bezpieczne utrzymanie. Mimo trudnych warunków lokalowych i ekonomicznych, entuzjazm i wysi³ek nauczycieli, kierowników, w³adz samorz¹dowych i oœwiatowych spowodowa³, i poprawie zaczê³a ulegaæ sieæ szkolna. Pojawi³y siê nowe (co prawda nieliczne) sale lekcyjne. Powoli zacz¹³ wzrastaæ wskaÿnik poziomu realizacji obowi¹zku szkolnego. Zmniejszeniu uleg³o przeciêtne obci¹ enie jednego nauczyciela uczniami. Zmiany zaczê³y pojawiæ siê tak e w metodach pracy nauczycieli. Wbrew zachowawczym postawom czêœci administracji szkolnej wychowanej w duchu 6 Dz. Urz. Min. WRiOP, 1919, nr 1, poz. 2, nr 7, poz. 1.

CHARAKTERYSTYKA KADRY PEDAGOGICZNEJ PRACUJ CEJ W SZKO ACH... 101 lojalnoœci wobec pañstwa austriackiego, nauczyciele zaczêli w pracy dydaktycznej i wychowawczej wprowadzaæ elementy patriotyzmu, poszanowania Ojczyzny i narodowej kultury. Rozpoczê³a siê równie szeroko zakrojona akcja kszta³cenia i doskonalenia zawodowego nauczycieli szkó³ powszechnych. Z inicjatyw¹ podjêcia tych dzia- ³añ wystêpowali sami ucz¹cy, organizacje nauczycielskie, w³adze oœwiatowe. Szczególny nacisk po³o ony zosta³ na tworzenie ró norodnych form dokszta³cania nauczycieli niewykwalifikowanych. Ustabilizowanie siê gospodarcze kraju w drugiej po³owie lat 20. XX w. stworzy³o mo liwoœæ zwiêkszenia nak³adów finansowych na szkolnictwo powszechne. Okres ten nie zosta³ jednak wykorzystany. Zwiêkszy³a siê wprawdzie liczba sal lekcyjnych oraz nauczycieli, ale przyrost ten by³ zdecydowanie za ma³y, by stworzyæ w szko³ach powszechnych w³aœciwe warunki do pracy dydaktycznej i wychowawczej. Uregulowane zosta³y równie stosunki prawno-s³u bowe nauczycieli. 1 lipca 1926 r. wydana zosta³a ustawa, która okreœli³a prawa i obowi¹zki kadry pedagogicznej. 7 Dalsze stabilizowanie siê pozycji spo³ecznej i warunków materialnych ucz¹cych zahamowa³ kryzys gospodarczy lat 30. po³¹czony z wy em demograficznym. Niedobór etatów nauczycielskich oraz zwiêkszenie siê liczby uczniów spowodowa³y dalszy wzrost obci¹ enia nauczycieli uczniami. Redukcja bud etu pañstwa zmniejszy³a nak³ady finansowe na szkolnictwo. Pogorszy³o to w sposób istotny sytuacjê materialn¹ i warunki ycia nauczycieli. W³adze pañstwowe czêœæ swoich œwiadczeñ wobec nauczycieli przerzuci³y na samorz¹dy terytorialne. 30 grudnia 1930 r. zgodnie z rozporz¹dzeniem Prezydenta RP do p³acenia dodatku mieszkaniowego zobowi¹zane zosta³y lokalne samorz¹dy. Zaistnia³a wiêc sytuacja, w której znaczna czêœæ nauczycieli dodatek ten otrzymywa³a nieregularnie b¹dÿ wcale, gdy samorz¹dy boryka³y siê z du ymi trudnoœciami finansowymi. Trudna sytuacja materialna wp³ynê³a negatywnie na nastroje spo³eczne œrodowiska nauczycielskiego. Reakcj¹ w³adz na wzrastaj¹c¹ krytykê dzia³alnoœci rz¹du by³y pojawiaj¹ce siê zwolnienia nauczycieli z zawodu, przenoszenie do innych szkó³ oraz na przedwczesn¹ emeryturê. Wiêkszy nacisk zosta³ równie po³o ny na realizacjê za³o eñ wychowania pañstwowego. W celu przeciwdzia³ania trudnej sytuacji w szkolnictwie powszechnym na terenie województwa krakowskiego, podobnie na obszarze powiatu w³adze szkolne podjê³y szereg dzia³añ maj¹cych na celu realizacjê obowi¹zku szkolnego na odpowiednim poziomie. Ograniczono do niezbêdnego minimum tworzenie nowych klas, zmniejszeniu godzinowemu uleg³y plany nauczania. Wprowadzane 7 Dz. Urz. Min. WRiOP, 1926, nr 13, poz. 163.

102 Edmund Juœko by³y warianty planów bez godzin ponadwymiarowych. Uzyskane w ten sposób wolne etaty przenoszone by³y do szkó³ o wiêkszym obci¹ eniu. Brak nowych etatów w³adze próbowa³y zast¹piæ bezp³atnymi praktykantami, którzy wyra ali chêæ zatrudnienia w zawodzie nauczyciela. 8 Wszystkie te dzia³ania doprowadzi³y w efekcie do nadmiernego przeci¹ enia nauczycieli liczb¹ uczniów. Zakoñczenie w po³owie lat 30. kryzysu ekonomicznego i powolne o ywienie gospodarcze spowodowa³o wzrost nak³adów finansowych na szkolnictwo powszechne zarówno w bud ecie pañstwa, jak i samorz¹dów. Mog³y wiêc zaistnieæ warunki do poprawy bytu nauczycieli oraz pracy szkó³. Zwiêkszy³a siê liczba sal lekcyjnych, co spowodowa³o zmniejszenie obci¹ enia nauczycieli nadmiern¹ liczb¹ uczniów. Podniós³ siê poziom powszechnoœci nauczania. Do momentu wybuchu kampanii wrzeœniowej, pomimo szeregu dzia³añ podejmowanych przez w³adze pañstwowe i samorz¹dowe warunki pracy ucz¹cych w szko³ach oraz poczucie bezpieczeñstwa socjalnego nie zosta³y zrealizowane w stopniu zadawalaj¹cym nauczycieli. Liczba nauczycieli pracuj¹cych w powiecie w tym okresie ulega³a nieznacznym wahaniom. Wp³yw na ni¹ mia³a przede wszystkim sytuacja gospodarcza w kraju, szczególnie kryzys ekonomiczny wystêpuj¹cy na pocz¹tku lat 30. Tabela 1. Liczba nauczycieli w powiecie w latach 1920 1939 Rok szkolny Liczba nauczycieli 1920/21 257 1925/26 370 1930/31 414 1932/33 301 1933/34 283 1934/35 306 1935/36 294 1936/37 298 1937/38 310 1938/39 317 ród³o: M. Falski, Szko³y powszechne Rzeczypospolitej Polskiej w roku szkolnym 1925 1926, Warszawa 1927, s. CLIV CLXII; ten e, Szko³y powszechne Rzeczypospolitej Polskiej w roku szkolnym 1930 1931. Warszawa 1933, s. 383 385; Z. Ruta, Szkolnictwo powszechne i œrednie [w:] Tarnów. Dzieje miasta i regionu, t. II, Tarnów 1981, s. 550 559. W roku szkolnym 1920 1921 w szko³ach powiatu uczy³o 257 nauczycieli, a w 1939 roku 317, a wiêc o 60 nauczycieli wiêcej. Najwiêksza grupa nauczycieli (414) pracowa³a w powiecie w roku szkolnym 1930 1931. 8 Okólnik z dnia 17 marca 1933 r. Dz. Urz. Min.WRiOP, 1933, nr 2, poz. 38.

CHARAKTERYSTYKA KADRY PEDAGOGICZNEJ PRACUJ CEJ W SZKO ACH... 103 Ró nica w liczbie szkó³ te nie by³a du a. W roku szkolnym 1920 1921 na terenie powiatu funkcjonowa³y 92 (87 czynne) szko³y, a w 1939 r. 99. Wahania w liczbie pracuj¹cych nauczycieli odpowiada³y w zasadzie poziomowi zmian w liczbie dzia³aj¹cych szkó³. Tabela 2. Nauczyciele szkó³ powszechnych pracuj¹cy na terenie powiatu od roku 1900 do 1939* wed³ug daty urodzeñ Data urodzeñ Razem Liczba mê czyÿni kobiety % 1841 1850 3 2 1 0,6 1851 1860 11 7 4 2,4 1861 1870 35 22 13 7,5 1871 1880 57 31 26 12,3 1881 1890 154 53 101 33,2 1891 1900 161 33 128 34,7 1901 1910 43 2 41 9,3 Ogó³em 464 150 314 100 Liczba nauczycieli (tab. 1) ucz¹cych w szko³ach powiatu dotyczy osób pracuj¹cych na ca³ych etatach w d³u szym okresie czasu w latach 1920 39. Sporz¹dzony natomiast na podstawie dostêpnych dokumentów wykaz zawiera 729 nazwisk nauczycieli pracuj¹cych w szko³ach powiatu w latach 1900 1939 w ró nych wymiarach etatowych i czasowych. 9 Zdarza³y siê przypadki, gdy nauczyciele po roku, miesi¹cu, a czasem te i po okresie krótszym rezygnowali z pracy przenosili siê lub byli przenoszeni na teren innych powiatów. 9 Wykaz obejmuje nazwiska nauczycieli pracuj¹cych na terenie powiatu tarnowskiego od pocz¹tku XX w. (w szko³ach ludowych i pospolitych) do 1939 r. (w szko³ach powszechnych). Zawiera on 729 nazwisk. Zosta³ sporz¹dzony na podstawie: Katastera nauczycieli szkó³ powszechnych za³o onego wskutek rozporz¹dzenia Kuratorjum Okrêgu Szkolnego z dnia 1 marca 1921 r. L 264 Archiwum Pañstwowe w Krakowie O/w Tarnowie. WOT XVI/20; wykazu przyznanych wojennych dodatków dro yÿnianych dla nauczycieli szkó³ pospolitych (L 49/I 1917 r.); wykazów nauczycieli/lek/ z roku 1915, 1916, 1918, 1919, którym przypada dodatek piêcioletni AP w Krakowie O/w Tarnowie; katalogów klasowych, kronik szkolnych, ksi¹g protoko³ów z posiedzeñ rad pedagogicznych, druków szkolnych (œwiadectw szkolnych, kart indywidualnych nauczycieli formularz B, zestawieñ statystycznych, wykazów zajêæ i nauczycieli oraz innych luÿnych dokumentów kadrowych) materia³y zosta³y pozyskane z archiwum Ma³opolskiego Kuratorium Oœwiaty w Krakowie oraz archiwów szkolnych i od osób prywatnych. Materia³u Ÿród³owego dostarczy³y równie dokumenty wystêpuje w archiwach koœcielnych (kurii biskupiej w Tarnowie, poszczególnych parafii) dotycz¹ce urodzeñ i zgonów. Potwierdzenie czêœci nazwisk mo liwe by³o do uzyskania na podstawie zarówno ówczesnej lokalnej prasy, literatury wspomnieniowej, jak i przekazów ustnych yj¹cych œwiadków tamtych lat. Wymieniony materia³ Ÿród- ³owy jest jednak czêsto fragmentaryczny i niekompletny. W ró nych momentach czasu ulega³ on zniszczeniu. Z tego te powodu w czêœci danych wystêpuj¹ braki, które w przypadku pozyskania nowych Ÿróde³ informacji bêd¹ mog³y byæ uzupe³nione. Na podstawie wy ej wymienionych materia³ów Ÿród³owych sporz¹dzone zosta³y tabele nr 3 7.

104 Edmund Juœko Zawarta w wykazie lista zawiera nazwiska oraz czêœæ danych mo liwych do uzyskania z ró nych Ÿróde³. Nie pretenduje ona do miana kompletnej, gdy czêsto materia³y Ÿród³owe s¹ cz¹stkowe, niepe³ne. Nie ma w nich ci¹g³ej chronologii. Du a czêœæ uleg³a zniszczeniu. Pozyskanie nowych Ÿróde³ mo e pozwoliæ na pog³êbienie badañ i tym samym na uzupe³nienie zarówno samej listy, jak i danych o poszczególnych osobach. Spoœród 729 nazwisk, dane o dacie urodzenia mo liwe by³o do ustalenia dla 464 osób (63,6%). Najwiêksz¹ grupê nauczycieli pracuj¹cych w powiecie w tym okresie stanowi¹ osoby urodzone w latach 1890/1900 161 (34,7%) oraz w 1881/90 154 (33,2%). Pod wzglêdem p³ci zdecydowanie przewa aj¹ kobiety 476 (65,3%), a 234 (34,7%) to mê czyÿni. Tabela 3. Nauczyciele szkó³ powszechnych pracuj¹cy na terenie powiatu od roku 1900 do 1939 wed³ug p³ci P³eæ Liczba % Mê czyzna 253 34,7 Kobieta 476 65,3 Razem 729 100 Tabela 4. Nauczyciele szkó³ powszechnych pracuj¹cy na terenie powiatu od roku 1900 do 1939 wed³ug wieku ycia Wiek Liczba w roku 1910 % 1920 % 1930 % 1939 % 61 70 3 0,7 51 60 11 2,6 35 8,0 57 14,0 154 43,0 41 50 35 8,3 57 12,6 154 37,0 161 45,0 31 40 57 13,5 154 34,2 161 38,7 43 12,0 21 30 154 36,6 161 35,7 43 10,3 do 20 161 38,3 43 9,5 Razem 421 100 450 100 415 100 358 100 Bior¹c pod uwagê wiek nauczycieli pracuj¹cych w szko³ach powiatu, zauwa amy, i w 1910 r. 36,6% stanowi³y osoby w przedziale wiekowym 21 30 lat i 38,3% do 20 roku ycia. W 1920 r. 34,2% stanowi³y osoby w wieku od 32 do 40 lat i 35,7% w przedziale 21 30 lat. W 1930 r. 37% nauczycieli by³o pomiêdzy 41 a 50 rokiem ycia i 38,7% w przedziale 31 40 lat. W roku 1939 widoczny jest proces starzenia siê nauczycieli. 45% ucz¹cych by³o w wieku 41 50 lat i 43% pomiêdzy 51 60 lat. Brak danych Ÿród³owych dla wszystkich nauczycieli powoduje, i s¹ to dane przybli one, niemniej wskazuj¹ na doœæ istotny problem. Otó w 1939 r. ponad 80% nauczycieli stanowi³y osoby w wieku od 41 do 60 lat. Œwiadczy to o niewielkim nap³ywie do szkó³ ludzi m³odych

CHARAKTERYSTYKA KADRY PEDAGOGICZNEJ PRACUJ CEJ W SZKO ACH... 105 i znacznej stabilizacji zawodowej osób ju zatrudnionych. Brak œrodków finansowych i polityka oszczêdnoœciowa w³adz oœwiatowych nie pozwala³y na zdecydowany wzrost zatrudnienia, mimo i potrzeby by³y du e. W kronikach szkolnych czêsto mo na spotkaæ wypowiedzi ucz¹cych, którzy domagali siê zatrudnienia nowych osób, które zmniejszy³yby zbytnie obci¹ enie nauczycieli liczb¹ uczniów. W³adze oœwiatowe nie podejmowa³y dyskusji. Zdarza³y siê, szczególnie w latach 30., czêstsze przypadki zwalniania ni zatrudniania nauczycieli. W roku 1933 w powiecie tarnowskim w³adze szkolne nie zwolni³y i nie przyjê³y adnego nauczyciela. 10 Stan i poziom wykszta³cenia kadry pedagogicznej w powiecie tarnowskim po odzyskaniu niepodleg³oœci by³ zadawalaj¹cy. Wszyscy nauczyciele posiadali kwalifikacje i przygotowanie do wykonywania zawodu zgodnie z obowi¹zuj¹cymi przepisami austriackimi. W okresie autonomii nauczyciele szkó³ ludowych byli zobowi¹zani ukoñczyæ seminarium nauczycielskie lub zdaæ gimnazjalny egzamin dojrza³oœci. Po dwóch latach praktyki w szkole ludowej mogli sk³adaæ egzaminy kwalifikacyjne Nauczyciele szkó³ wydzia³owych po trzyletniej aplikacji w szkole ludowej i po rocznym kursie organizowanym w Krakowie i Lwowie zobowi¹zani byli zdawaæ dodatkowe egzaminy kwalifikacyjne, do których dopuszcza³a ich Rada Szkolna Krajowa. Z wnioskiem o dopuszczenie do egzaminu wystêpowa³ krajowy inspektor szkolny. Nauczyciele oprócz obowi¹zkowej pedagogiki musieli zdawaæ egzamin z jednej z wybranych grup przedmiotów nauczania w szko³ach wydzia³owych. By³o trzy grupy: jêzykowo-historyczna obejmuj¹ca jêzyk wyk³adowy, historiê, geografiê i od roku 1909 jêzyk niemiecki; przyrodnicza, do której zaliczano historiê naturaln¹, fizykê, matematykê i rysunek; matematyczno-techniczna, w sk³ad której wchodzi³a matematyka, rysunek geometryczny, fizyka, rysunek tzw. wolnorêczny, kaligrafia. W okresie poprzedzaj¹cym wybuch I wojny œwiatowej podstawow¹ form¹ kszta³cenia nauczycieli szkó³ elementarnych by³y seminaria nauczycielskie. Na terenie Galicji funkcjonowa³o wówczas 15 seminariów mêskich i 8 eñskich. W Tarnowie od 1874 r. dzia³a³o seminarium nauczycielskie mêskie oraz powsta³e na pocz¹tku wieku seminaria prywatne eñskie, które bardzo szybko zaczê³y siê rozwijaæ. Po rozpoczêciu pracy ju w szko³ach polskich, nauczyciele zostali zmuszeni do uzupe³nienia swoich kwalifikacji w kontekœcie pojawienia siê nowych przedmiotów nauczania i nowych metod pracy. 19 paÿdziernika 1918 r. Ministerstwo WRiOP zatwierdzi³o statut kursów przygotowuj¹cych do matury seminaryjnej, a 6 listopada 1918 r. Tymczasowy Regulamin Seminaryjnych Eg- 10 Kronika szko³y im. S. Konarskiego, s. 69.

106 Edmund Juœko zaminów Dojrza³oœci. Dzia³anie to spowodowane by³o wzrostem zapotrzebowania na nauczycieli. Kursy prowadzono w formie eksternistycznej i przeznaczone by³y dla nauczycieli legitymuj¹cych siê œrednim wykszta³ceniem. 11 Nauczyciel, który ukoñczy³ seminarium nauczycielskie lub wspomniane kursy, móg³ zostaæ zatrudniony w szkole elementarnej jako nauczyciel tymczasowy. Po okresie 2 3 lat otrzymywa³ wydany przez inspektora szkolnego okrêgowego tzw. patent uprawniaj¹cy go do obejmowania posady nauczyciela sta³ego. Po odzyskaniu niepodleg³oœci podstawowymi zak³adami kszta³c¹cymi nauczycieli sta³y siê seminaria, które na terenie by³ej Galicji w ramach polityki unifikacyjnej wymaga³y zasadniczej reorganizacji, szczególnie programowej. 5 lipca 1919 r. Rada Szkolna Krajowa wyda³a okólnik, który usuwa³ z programów nauczania seminarium treœci zwi¹zane z by³ym zaborc¹ austriackim. Ograniczone zosta³o nauczanie jêzyka niemieckiego, a rozszerzono naukê jêzyka polskiego, historii, geografii, historii polskiej oœwiaty i pedagogiki. W roku 1921 i 1926 nast¹pi³o ostateczne sprecyzowanie treœci programowych nauczanych w seminariach. Absolwenci seminariów nie mogli kontynuowaæ studiów wy szych i z regu³y podejmowali pracê w szko³ach powszechnych. W Tarnowie w latach 1918 1939 funkcjonowa³y cztery zak³ady kszta³cenia nauczycieli: Pañstwowe Seminarium Mêskie im. Jêdrzeja Œniadeckiego oraz trzy Prywatne Seminaria Nauczycielskie: im. B³ogos³awionej Kingi, im. Œwiêtej Jadwigi, im. Œwiêtej Anieli. Kwalifikacje zawodowe nauczyciel uzyskiwa³ po z³o eniu egzaminu praktycznego po co najmniej 2-letniej pracy zawodowej wykonywanej w wymiarze nie mniejszym ni 14 godzin tygodniowo. Minowanie na sta³e posady nauczycieli, dyrektorów i kierowników szkó³ odbywa³o siê na podstawie konkursu. Kierownikiem szko³y powszechnej móg³ zostaæ nauczyciel nie wczeœniej ni po dwóch latach pracy w charakterze nauczyciela sta³ego. Posadê sta³¹ otrzymywa³ nauczyciel, który trzy lata pracowa³ w zawodzie, posiada³ w³aœciwe kwalifikacje oraz wykaza³ siê zadawalaj¹c¹ ocen¹ pracy. Dla ka dego nauczyciela szko³y powszechnej, inspektor szkolny prowadzi³ wykaz stanu s³u by oraz jego kwalifikacji. Raz na trzy lata poddawano ocenie wyniki pracy nauczyciela sta³ego. Nauczyciel tymczasowy by³ wizytowany raz w roku, a w trzecim roku oceniano efekty jego pracy. Nauczyciel publicznej szko³y powszechnej obowi¹zany by³ do pracy w wymiarze 30 godzin tygodniowo. W niedziele i œwiêta nauczyciele zobowi¹zani zostali tak e do pe³nienia opieki nad uczniami podczas nabo eñstw w koœciele. Ustawa z 1923 r. w sprawie kszta³cenia nauczycieli szkó³ powszechnych wprowadzi³a nowy typ zak³adu przygotowuj¹cego kadrê pedagogiczn¹ 3-letnie 11 F. Szafrañski, Przygotowanie zawodowe nauczycieli w czasach II Rzeczypospolitej w œwietle ustaw i dekretów oraz aktów normatywnych Min. WRiOP, Wroc³aw 1980, s. 15 16.

CHARAKTERYSTYKA KADRY PEDAGOGICZNEJ PRACUJ CEJ W SZKO ACH... 107 licea pedagogiczne oraz utrzyma³a 2-letnie pedagogia. Na mocy tej ustawy seminaria nauczycielskie do 1936 r. uleg³y stopniowej likwidacji. W Tarnowie Seminarium Mêskie im. J. Œniadeckiego rozwi¹zano, a na jego miejsce utworzone zosta³o liceum pedagogiczne, którego absolwenci mogli ju podejmowaæ naukê na wy szych uczelniach. Kwalifikacje zawodowe do nauczania w szko³ach powszechnych zarówno publicznych, jak i prywatnych w latach miêdzywojennych dawa³o posiadanie dyplomu ukoñczenia w³aœciwego zak³adu kszta³cenia nauczycieli szkó³ powszechnych. Dodatkowe kwalifikacje mo na by³o uzyskaæ poprzez ukoñczenie pañstwowego kursu nauczycielskiego lub zdanie równowartoœciowego egzaminu. Nauczyciela szko³y powszechnej obowi¹zywa³o posiadanie tzw. patentu, który by³ zró nicowany w zale noœci od szko³y, w jakiej nauczyciel podejmowa³ pracê. Mo na by³o wyró niæ patenty: do szkó³ ludowych i pospolitych z jêzykiem wyk³adowym polskim lub polskim i niemieckim, do szkó³ wydzia³owych z jêzykiem wyk³adowym polskim lub polskim i niemieckim, do szkó³ ludowych z uzdolnieniem do nauki religii moj eszowej, do szkó³ powszechnych z uzdolnieniem do nauki gospodarstwa domowego. Czêœæ nauczycieli posiada³o po jednym patencie, czêœæ po dwa. Byli te tacy, którzy nie mieli adnego patentu. W ramach podnoszenia kwalifikacji zawodowych nauczyciele mogli korzystaæ z ró nych kursów programowo-przedmiotowych, specjalistycznych, metodycznych oraz innych. Poziom wykszta³cenia nauczycieli szkó³ powiatu przedstawia tabela 5. S¹ w niej zawarte dane dla 442 osób (ok. 60%). Wszystkie one ukoñczy³y podstawow¹ formê kszta³cenia nauczycieli, jak¹ by³o seminarium nauczycielskie. Spoœród 442 osób, kobiety stanowi¹ 61,5% (272), a mê czyÿni 38,5% (170). Jedna ucz¹ca uzyska³a absolutorium uniwersyteckie, 3 osoby (1 mê czyzna i 2 kobiety) legitymuj¹ siê szko³¹ wy sz¹. Ksiê a pracuj¹cy w szko³ach powiatu ukoñczyli seminarium duchowne. Spoœród 442 osób, które ukoñczy³y seminarium nauczycielskie, dla 101 materia³y Ÿród³owe pozwoli³y ustaliæ miejscowoœæ w, której znajdowa³o siê seminarium. 68 nauczycieli ukoñczy³o seminaria tarnowskie, 24 uczy³o siê w Krakowie, 5 we Lwowie, 4 w Przemyœlu. Inne miejscowoœci to: Nowy Targ, añcut, Rzeszów, Brody, Rawicz, Nowy S¹cz, Stary S¹cz. Dla 337 (46,2%) nauczycieli mo liwe by³o ustalenie patentów uprawniaj¹cych ich do nauczania w szko³ach pospolitych i ludowych, wydzia³owych oraz powszechnych. Z tej liczby 307 (91,1%) osób posiada³o patenty tylko do szkó³ pospolitych i ludowych, 5 (1,4%) wydzia³owych, 25 (7,5%) powszechnych. 38 (11,3%) ucz¹cych posiad³o po dwa patenty; do szkó³ pospolitych i wydzia³owych. Jedna osoba posiada³a trzy patenty. Nale y równie zauwa yæ postêpuj¹cy proces doskonalenia zawodowego w postaci szeregu form kursowych, przy czym na czo³o wysuwaj¹ siê kursy naukowy i robót kobiecych.

108 Edmund Juœko Tabela 5. Wykszta³cenie nauczycieli szkó³ powszechnych pracuj¹cy na terenie powiatu od roku 1900 do 1939 Forma wykszta³cenia Liczba mê czyÿni kobiety Ogó³em Szko³a ludowa 21 6 27 Szko³a wydzia³owa 74 220 294 Seminarium nauczycielskie 170 114 442 Absolutorium uniwersyteckie 1 1 Szko³a wy sza 1 2 3 Studia teologiczne/seminarium 19 19 Kursy: Programowo/przedmiotowe 5 5 10 Metodyczne 1 1 Rolniczy 1 1 Robót rêcznych 1 2 3 Teatralny 1 1 Naukowy 1 88 89 Handlowy 3 3 6 Wy szy nauczycielski 2 7 9 Przysposobienia sanitarnego 1 1 Dope³niaj¹cy 3 3 Przygotowawczy 6 4 10 Robót kobiecych 60 60 Wakacyjny 3 3 Kwalifikacyjny 1 1 Warto pamiêtaæ, i jednym ze œrodków zmierzaj¹cych do podniesienia poziomu pracy nauczyciela w szkole powszechnej by³y konferencje rejonowe i szkoleniowe posiedzenia rad pedagogicznych. Podstawy organizacyjne, zakres dzia³ania i cele konferencji rejonowych okreœla³ wydany przez Ministerstwo WRiOP okólnik w dniu 28 maja 1926 r. Rocznie w poszczególnych rejonach winno byæ zorganizowanych 5 konferencji. Rejon tworzy³a grupa nauczycieli wynik³a z podzia³u powiatu lub tworz¹ca siê w zale noœci od zainteresowañ, np. przedmiotowa. Konferencje rejonowe mia³y za zadanie podnoszenie poziomu realizacji programów nauczania, doskonalenie metod pracy i wspieranie nauczycieli w dzia³alnoœci wychowawczej. Rozwija³y równie zainteresowania naukowe ucz¹cych. Nauczyciele ucz¹cy w szko³ach powiatu chêtnie korzystali z tej formy doskonalenia pracy zawodowej. Œwiadcz¹ o tym materia³y Ÿród³owe zawarte w kronikach szkolnych i protoko³ach z posiedzeñ rad pedagogicznych. Treœæ ich dotyczy b¹dÿ ogólnych relacji z udzia³u w konferencji, b¹dÿ konkretnych uwag zwi¹zanych z jej tematyk¹.

CHARAKTERYSTYKA KADRY PEDAGOGICZNEJ PRACUJ CEJ W SZKO ACH... 109 19 listopada 1924 r. w Tuchowie odby³a siê konferencja XIII rejonu powiatu tarnowskiego. Obecni byli nauczyciele, m.in. z Kielanowic Aleksander Gadzia³a; Piotrkowic Zygmunt Woliñski, El bieta Woliñska; Mesznej Szlacheckiej Stanis³aw Mazur. Celem narady by³o przyjêcie planu lekcji pokazowych i referatów w roku szkolnym 1924 1925. 12 Tabela 6. Udzia³ nauczycieli szko³y powszechnej w konferencjach rejonowych Data konferencji Miejsce Tematyka 27 kwietnia 1928 r. êkawica 29 maja 1929 r. Œmigno paÿdziernik 1929 r. Porêba R. 2 czerwca 1930 r. Szynwa³d 18 maja 1931 r. Trzemesna 21 maja 1932 r. êkawica 18 czerwca 1932 r. êkawka 15 paÿdziernika 1932 r. Porêba R. 25 paÿdziernika 1932 r. Tarnów O samorz¹dzie uczniowskim 18 stycznia 1933 r. êkawica 25 marca 1933 r. Skrzyszów Warunki dobrego uczenia siê 6maja1933r. Skrzyszów 19 lipca 1933 r. O nowych programach 9 wrzeœnia 1933 r. êkawica 7 paÿdziernika 1933 r. Zawada 13 stycznia 1934 r. O nowych programach 7 kwietnia 1934 r. êkawica 5maja1934r. Trzemesna 25 paÿdziernika 1934 r. Ryglice 27 maja 1935 r. Ryglice 29 maja 1935 r. Skrzyszów 27 marca 1936 r. Tarnów 6 czerwca 1936 r. Tarnów 12 marca 1937 r. Tarnów 21 paÿdziernika 1937 r. Tuchów 29 stycznia 1938 r. Tuchów 3 grudnia 1938 r. Ryglice 28 stycznia 1938 r. Ryglice ród³o: Kronika szkolna szko³a podstawowa w Szynwa³dzie (od 1914 do 1986 r.), b.s. 12 Ksiêga protoko³ów rady pedagogicznej szko³y powszechnej 7 kl. w Tuchowie (od 14 listopada 1924 r. do 13 listopada 1950 r.), b.s.

110 Edmund Juœko Nauczyciele szko³y powszechnej w Szynwa³dzie uczestniczyli w znacznej liczbie konferencji rejonowych. Brali oni tak e udzia³ w ró nego rodzaju kursach. W dniach od 26 wrzeœnia do 2 paÿdziernika 1927 r. nauczycielka Genowefa Dró yñska bra³a udzia³ w kursie gramatycznym z jêzyka polskiego. Maria Adamusówna od 20 marca do 25 marca 1933 r. uczestniczy³a w kursie metodycznym z wychowania fizycznego, a tak e wraz z Karolin¹ Decówn¹ bra³a udzia³ w dniach od 3 lipca do 15 lipca 1933 r. w kursie programowo-ustrojowym w Grybowie. Od 4 lutego do 5 maja 1933 r. nauczycielka W³adys³awa Paciorkowska uczestniczy³a w kursie dla bibliotekarzy. 13 W konferencjach uczestniczyli te kierownicy szkó³. By³y one organizowane przewa nie na pocz¹tku roku szkolnego w Tarnowie i dotyczy³y problemów organizacyjnych, np. 6 wrzeœnia 1929 r., 2 wrzeœnia 1930 r., 6 wrzeœnia 1932 r., 12 kwietnia 1938 r. Form¹ szkoleniow¹, z której nauczyciele bardzo chêtnie korzystali by³y lekcje pokazowe, praktyczne, rejonowe. 29 paÿdziernika 1927 r. nauczyciele z Szynwa³du uczestniczyli w lekcji praktycznej w szkole im. M. Kopernika w Tarnowie, 15 listopada 1928 r. w lekcji rejonowej ze œpiewu w kl. III IV oraz z rachunków w kl. II w Skrzyszowie. 22 listopada 1930 r. ponownie brali udzia³ w lekcji rejonowej w Skrzyszowie. 14 W lekcjach pokazowych czêsto uczestniczyli inspektorzy szkolni. W dniu 20 marca 1924 r. w lekcji pokazowej w Gromniku wzi¹³ udzia³ inspektor Jan Lubowiecki. Zajêcia prowadzone by³y z geografii, a temat brzmia³ Polska wspó³czesna. Uczestniczyli w nich nauczyciele z Wróblowic, Chojnika, Janowic, Siemiechowa, Brzozowej. 15 21 22 stycznia 1929 r. w szkole im. S. Konarskiego w Tarnowie podczas zjazdu inspektorów szkolnych odby³y siê lekcje pokazowe. Z jêzyka polskiego w klasie IV lekcjê prowadzi³a Maria Strada, z wiedzy o Polsce i œwiecie wspó³czesnym Maria Otfinowska. Po zajêciach odby³a siê d³uga dyskusja poœwiêcona nie tylko ogl¹danym lekcjom. 16 Szkoleniowy charakter mia³y te posiedzenia rad pedagogicznych. W szkole w Jod³ówce Tuchowskiej na spotkaniach rady omawiane by³y m.in. problemy wychowania pañstwowego, rozk³adu zajêæ i materia³ów nauczania, korelacji treœci programowych, wykorzystania pomocy naukowych, czytania przez nauczycieli dzie³ pedagogicznych, wype³niania dokumentacji przebiegu nauczania, analiza nowych programów nauczania. Dyskutowano równie nad przebiegiem lekcji pokazowych, konferencji rejonowych, spotkañ kierowników. 13 Kronika szkolna szko³a podstawowa w Szynwa³dzie od 1914 do 1986 r., b.s. 14 Tam e, b.s. 15 Historia szkolna szko³a powszechna w Gromniku, s. 29. 16 L. Winczura, Min¹³ wiek. Z dziejów Szko³y imienia Stanis³awa Konarskiego w Tarnowie. Tarnów 2000, s. 73.

CHARAKTERYSTYKA KADRY PEDAGOGICZNEJ PRACUJ CEJ W SZKO ACH... 111 Jedn¹ z takich narad odbyt¹ w Tuchowie, kierownik szko³y w Jod³ówce Tuchowskiej podsumowa³ nic nowego nie by³o. 17 W szko³ach odbywa³y siê tak e egzaminy kwalifikacyjne. 8 stycznia 1931 r. w szkole w Zalasowej odby³ siê egzamin nauczycielki Celestyny Furtek. Przewodnicz¹cym komisji egzaminacyjnej by³ inspektor Leon Steranka. 18 Wymienione powy ej przyk³ady dotycz¹ szkó³ wiejskich w Jod³ówce Tuchowskiej, Szynwa³dzie, Skrzyszowie, Zalasowej oraz szko³y miejskiej w Tuchowie. Podobnie jak w tych placówkach organizowany by³ tak e proces doskonalenia zawodowego nauczycieli w innych szko³ach wiejskich. W sposób bardziej intensywny przebiega³ on w szko³ach Tarnowa, gdy nauczyciele mieli tu wiêksze mo liwoœci korzystania z ró nych form doskonalenia zawodowego ni ucz¹cynawsi. Pochodzenie narodowe nauczycieli powiatu by³o praktycznie jednolite. 99% stanowi¹ Polacy (b¹dÿ osoby przyznaj¹ce siê do polskiej narodowoœci). 1% to ydzi, nauczyciele ucz¹cy religii moj eszowej. Tabela 7. Nauczyciele szkó³ powszechnych pracuj¹cy na terenie powiatu od roku 1900 do 1939 wed³ug wyznania Wyznanie Liczba mê czyÿni kobiety Ogó³em % Rzymskokatolickie 133 261 394 98,0 Greckokatolickie 2 2 4 1,0 Moj eszowe 2 2 4 1,0 Razem 137 265 402 100 Dane dotycz¹ce wyznania mo liwe by³y do ustalenia dla 402 osób (55,1%). W tej grupie rzymskokatolicy stanowi¹ 98%, a 1% wyznawcy religii ydowskiej i tak e 1% grekokatolicy. Dane dotycz¹ce stanu cywilnego nauczycieli mo liwe by³y do ustalenia dla 317 osób (43,5%). S¹ to dane w pewnym sensie bardzo hipotetyczne, gdy nie we wszystkich przypadkach mo na by³o przeœledziæ ca³e ycie poszczególnych osób. Widoczne s¹ jednak pewne prawid³owoœci. Praktycznie zbli one s¹ dane dotycz¹ce nauczycieli bêd¹cych w zwi¹zkach ma³ eñskich i osób samotnych, przy czym tych ostatnich jest wiêcej o 11 osób (3,6%). Wœród osób samotnych dominuj¹ kobiety, bo stanowi¹ a 87,2%, a mê czyÿni tylko 12,8%. Jest to zjawisko doœæ charakterystyczne dla stosunków spo³ecznych wystêpuj¹cych w ówczesnym œrodowisku nauczycielskim. By³o ono w du ej mierze zdominowane przez kobiety, szczególnie na wsi. Trudno by³o wykszta³conym 17 Ksiêga protoko³ów rady pedagogicznej szko³y powszechnej w Jod³ówce Tuchowskiej (od 27 maja 1927 r. do 28 kwietnia 1943 r.), b.s. 18 Kronika szko³y publicznej powszechnej w Zalasowej, b.s.

112 Edmund Juœko kobietom znaleÿæ pod wzglêdem intelektualnym w³aœciwego partnera w œrodowisku wiejskim. Nie sprzyja³ temu czêsto d³ugi okres pracy w jednym miejscu. Wystêpuj¹ przypadki wi¹zania ca³ego ycia zawodowego z jedn¹ szko³¹. Brak by³o wiêc mo liwoœci nawi¹zywania szerszych kontaktów osobistych i zawodowych. Sytuacja odwrotna, czyli zmiany miejsca pracy, czêsto z polecenia w³adz tak e nie u³atwia³y u³o enia ycia osobistego. Równie w³adze oœwiatowe niezbyt przychylnie akceptowa³y zmiany stanu cywilnego nauczycielek. O wiele ³atwiej by³o bowiem zmieniaæ miejsca pracy osobom samotnym. Zdecydowanie przeciwne by³y równie zawieraniu przez nauczycielki ma³ eñstw z osobami o ni szym statusie zawodowym i poziomie wykszta³cenia. Kobiety zawiera³y wiêc zwi¹zki ma³ eñskie z partnerami, którzy byli równie nauczycielami. Mê czyzn w zawodzie nauczyciela by³o jednak zdecydowanie mniej, a to w sposób istotny utrudnia³o znalezienie w³aœciwej osoby. W szko³ach wiejskich o 2 nauczycielach w wiêkszoœci przypadków pracowa³y ma³ eñstwa nauczycielskie, przy czym jeden z partnerów pe³ni³ funkcjê kierownika. Tabela 8. Nauczyciele szkó³ powszechnych pracuj¹cy na terenie powiatu od roku 1900 do 1939 wed³ug stanu cywilnego Stan cywilny Liczba mê czyÿni % kobiety % Ogó³em % onaty/mê atka 78 53,8 67 46,2 145 45,7 Samotny/a 19 12,2 137 87,8 156 49,3 Rozwiedziony/a 2 100 2 0,6 Wdowiec/a 4 28,6 10 71,4 14 4,4 Razem 101 216 317 100 Dane odnoœnie pochodzenie terytorialnego by³y mo liwe do ustalenia dla 394 (54%) nauczycieli. 205 (52%) osób z tej grupy urodzi³o siê na terenie powiatu, a 189 (48%) pochodzi³o z poza jego obszaru. Ponad po³owa wiêc nauczycieli zawodowo zwi¹zana by³a z miejscem urodzenia. Bior¹c od uwagê pochodzenie spo³eczne nauczycieli pracuj¹cych na terenie powiatu, nale y stwierdziæ, i mo liwe do ustalenia by³o ono dla grupy osób urodzonych na jego terenie, tj. dla 205 nauczycieli. Z tej grupy na wsi urodzi³o siê 95 (46,3%), a w mieœcie 110 (53,7%). Pracuj¹cy w szko³ach powszechnych powiatu nauczyciele legitymowali siê pochodzeniem w znacznej czêœci ch³opskim, a urodzeni w mieœcie inteligenckim b¹dÿ robotniczym.

CHARAKTERYSTYKA KADRY PEDAGOGICZNEJ PRACUJ CEJ W SZKO ACH... 113 CHARACTERIZATION OF THE TEACHING STAFF WORKING IN PUBLIC SCHOOLS IN THE TARNÓW DISTRICT IN THE YEARS 1918 1939 Summary. The article refers to the teaching staff working in public schools in the area of Tarnów in the period between the two World Wars. The teachers were mostly prepared for the teaching job. Nevertheless, various courses, regional conferences, training conferences of the teaching staff as well as show lessons aroused great interest. The number of the teachers referred to the level of the schools. Not many young people came to work in schools. The lack of financial means and the policy of the educational authorities did not allow for a definite increase of employment although the needs were considerable. The teachers mainly came from to national groups, namely Polish (99%) and Jews (1%). As far as the religion is concerned, 98% were Roman Catholics, 1% was constituted by the followers of the Jewish religion and 1% by Greek Catholics. Woman, mainly single, constituted the majority. More than a half of the teaching staff were born in the area of the district and were professionally connected with it. Despite a difficult material situation, bad housing and economic conditions, principally all teachers worked with enthusiasm and full devotion. Key words: Tarnów, Tarnów district, public schools, teachers