Zmiany w normalizacji stan na 2013 r. Tadeusz Morawski Komitet Techniczny PKN ds. Badań Nieniszczących Wstęp Organizacje normalizacyjne zrzeszone w CEN (Comite Europeen de Normalisation Europejski Komitet Normalizacyjny) aktualnie działają w oparciu o Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1025/2012 z dnia 25 października 2012 r. w sprawie normalizacji europejskiej, zmieniające dyrektywy Rady 89/686/EWG i 93/15/EWG oraz dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 94/9/WE, 94/25/WE, 95/0. Polskę w CEN reprezentuje Polski Komitet Normalizacyjny(PKN), który stał się członkiem CEN dnia 1-go stycznia 2004 roku, a więc jeszcze przed przystąpieniem Polski do UE. Pełny tekst nowego rozporządzenia znajduje się na stronie internetowej: www.pkn.pl. Poniżej przytoczono zasadnicze sformułowania dotyczące działalności europejskich organizacji normalizacyjnych, w tym PKN. (1) Głównym celem normalizacji jest określenie dobrowolnych specyfikacji technicznych lub jakościowych, którym mogą odpowiadać obecne lub przyszłe produkty, procesy produkcji lub usługi. Normalizacja może dotyczyć różnych kwestii, takich jak normalizacja różnych klas lub rozmiarów danego produktu lub specyfikacje techniczne na rynkach produktów lub usług, na których niezbędna jest zgodność i interoperacyjność z innymi produktami i systemami. (2) Normalizacja europejska jest organizowana przez zainteresowane strony i na ich rzecz w oparciu o reprezentację krajową (np. CEN) w oparciu o następujące zasady uznane przez Światową Organizację Handlu (WTO) w dziedzinie normalizacji: spójność, przejrzystość, otwartość, konsensus, dobrowolność stosowania, niezależność od szczególnych interesów i skuteczność ( podstawowe zasady ). Zgodnie z podstawowymi zasadami ważne jest to, by wszystkie odpowiednie zainteresowane podmioty, w tym organy publiczne oraz małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP), były odpowiednio zaangażowane w krajowy i europejski proces normalizacyjny. Krajowe jednostki normalizacyjne, a więc PKN, powinny także zachęcać zainteresowane strony do uczestnictwa i uczestnictwo to ułatwiać. Zmiany związane z opracowywaniem norm Przez wiele lat projekty norm PN i PN-EN opracowywane były przez osoby fizyczne, tj. członków KT i członków Grupy Roboczej, specjalnie powoływanej do realizacji określonego zadania. PKN podpisywał umowę z każdą osobą na wykonanie konkretnej pracy (tłumaczenie, weryfikacja, przygotowanie projektu roboczego itd). W ostatnich kilku latach taka procedura została zaniechana, a wykonawcą prac normalizacyjnych może być tylko podmiot (firma), z którym PKN zawarł umowę lub który dostarcza prace w ramach prac na zamówienie. Podmioty powinny zgłosić się do PKN celem umieszczenia ich na liście 71
wykonawców prac normalizacyjnych. Zmiana taka nastąpiła w okresie drastycznego ograniczenia środków (od firm sponsorujących) na opracowywanie polskich wersji PN-EN. Brak pieniędzy jest główną, ale nie jedyną, przyczyną wydawania norm PN-EN w języku angielskim. Dodatkowym czynnikiem osłabiającym dążenie do opracowywania norm EN w polskiej wersji językowej są aktualne wewnętrzne przepisy Polskiego Komitetu Normalizacyjnego, które wykluczają możliwość wprowadzania do planu prac Komitetów Technicznych (KT) gotowych i zweryfikowanych przez KT tłumaczeń norm EN. To także ogranicza wykorzystanie wiedzy specjalistów. Wprowadzanie tłumaczeń norm do zbioru PN może być wykonywane na odpłatne zamówienie podmiotów. Czyli, aby wprowadzić dobrze przetłumaczoną normę, którą ktoś w pocie czoła, w swoim prywatnym czasie przełożył na język polski, ten ktoś musiałby znaleźć podmiot gotowy zawrzeć z PKN umowę i zapłacić za to. Komentarz do powyższych zmian zapewne usłyszymy podczas dyskusji na sali obrad. Zmiany numeracji Polskich Norm Od początku 2013 roku PKN wprowadził nowe zasady numeracji Polskich Norm. Nowy numer referencyjny zawiera także miesiąc publikacji, np. PN-EN ISO 19232-1:2013-06, w którym 06 oznacza miesiąc (czerwiec)) publikacji normy. Numer normy powinien być zakończony jedną z liter: E, P, F, D, które oznaczającą wersję normy w języku angielskim (E), polskim (P), francuskim (F) i niemieckim (D) Litera po numerze referencyjnym normy NIE JEST elementem składowym jej numeru referencyjnego i oznacza tylko, dla ułatwienia czytelnikowi, wersję językową normy. Obecnie numer referencyjny PN składa się z następujących elementów: - symbolu PN - łącznika - bloku identyfikacyjnego - dwukropka - czterech cyfr roku publikacji normy - łącznika - dwóch cyfr miesiąca publikacji normy Wprowadzenie miesiąca publikacji pozwala na rozróżnienie dwóch norm opublikowanych w tym samym roku. Na rys. 1 podano kopię strony tytułowej normy PN-EN ISO 9712:2012, wydanej w 2012 roku, na co wskazuje nr referencyjny. Ta sama norma, jeśli zostanie opublikowana w sierpniu 2013 roku, będzie miała nr ref. PN-EN ISO 9712:2013-08. 72
Analogiczna zasada dotyczy publikacji elementów dodatkowych do PN. Oznaczenie symbolu dodatkowego PN składa się z: - symbolu literowego w zależności od rodzaju elementu dodatkowego (tabl. 1) - liczby porządkowej. Rys. 1 Strona tytułowa normy PN-EN ISO 9712 wydana w roku 2012 wg oznaczenia w numerze referencyjnym Tablica 1 Symbole elementów dodatkowych norm PN, EN i ISO Nazwa elementu Odzwierciedlające elementy Normy krajowe własne dodatkowego dodatkowe EN lub ISO Zmiana Az A Poprawka Ap Ac Arkusz interpretacyjny Is Czy wszystkie normy PN (nowe i stare) numeruje się wg nowych zasad? Nowa numeracja norm dotyczy tylko norm opublikowanych od początku 2013 r. Wszystkie starsze normy PN mają na końcu nr ref. rok opublikowania i literkę wskazującą na wersję językową, np. PN-EN ISO 17635:2010E, PN-EN ISO 10042:2008P, PN-EN ISO 11699-1:2012E, PN-EN ISO 9712:2012E (rys.1). Normy wydane w 2013 r. mają podane rok, miesiąc i literkę. Od tego momentu również nie wycofuje się wcześniej opublikowanych norm uznaniowych (z literą U, czyli nie w języku polskim), a normom U już wycofanym, w wyniku zastąpienia przez PN w polskiej wersji językowej, przywraca się ich aktualność. 73
Prezes PKN podjął także decyzję o przenumerowaniu norm PN, których wykaz można znaleźć na stronie internetowej PKN. Decyzja ta mówi o normach zatwierdzonych w 2012 r. i opublikowanych w 2013 r., a więc wcześniejszych norm nie obejmuje. Normy ISO w zbiorach norm EN Członkostwo PKN w CEN (od 01.01.2004r) oznacza automatyczne przyjmowanie wszystkich norm EN do zbioru norm PN-EN. W ostatnich latach obserwuje się dynamiczny rozwój współpracy między organizacjami normalizacyjnymi europejskimi (CEN - Europejski Komitet Normalizacyjny, CENELEC - Europejski Komitet Normalizacyjny Elektrotechniki, ETSI - Europejski Instytut Norm Telekomunikacyjnych) i Międzynarodową Organizacją Normalizacyjną ISO. Efektem tej współpracy jest przyjmowanie norm ISO do zbioru norm EN. Opublikowane przez CEN normy europejskie (EN ISO) stają się normami krajowymi w krajach będących członkami CEN, a więc i PKN, w postaci norm PN-EN ISO. Nowy etap rozwoju normalizacji charakteryzuje się, jak łatwo zauważyć, przejściem od rywalizacji między organizacjami normalizacyjnym do ich współpracy. Dla użytkowników norm współpraca taka jest korzystna. Następuje likwidacja części norm EN niewiele różniących się od norm ISO. Ilustrują to, zamieszczone poniżej, przykłady nowych norm PN-EN ISO (nr 1 do 19) oraz wykaz opublikowanych norm EN od lipca 2012 r (tabl. 2) przez jeden Komitet Techniczny CEN, nr 138. Z punktu widzenia krajowych użytkowników istotnym problemem jest jednak dostępność norm w języku polskim. Tablica 2. Normy opublikowane od lipca 2012 r przez CEN/TC 138 (Komitet Techniczny CEN ds. Badań Nieniszczących) Nr normy Nazwa normy EN Podczas prezentacji referatu omówione zostaną nowe (zmienione) normy EN oraz te, których publikacja spodziewana jest jeszcze w najbliższym czasie (przełom 2013 i 2014 r.). 74
Przykłady nowych norm PN-EN ISO 1. PN-EN ISO 17636-1.:2013E (zastępuje PN-EN 1435:2001): Badania nieniszczące spoin. Badania radiograficzne. Techniki promieniowania X i gamma z błoną. 2. PN-EN ISO 17636-2:2013-6E (nowa norma): Badania nieniszczące spoin. Badanie radiograficzne. Techniki promieniowania X i gamma z detektorami cyfrowymi 3. PN-EN ISO 11699-1:2012E (zastępuje PN-EN 584-1): Badania nieniszczące. Błona dla radiografii przemysłowej. Klasyfikacja systemów błon dla radiografii przemysłowej. 4. PN-EN ISO 11699-2:2012E (zastępuje PN-EN 584-2): Badania nieniszczące. Błona dla radiografii przemysłowej. Kontrola obróbki błony za pomocą wartości odniesienia. 5. PN-EN ISO 17635:2010E (zastępuje PN-EN 12062) Spawalnictwo. Badania nieniszczące złączy spawanych. Zasady ogólne dotyczące metali. 6. PN-EN ISO 17637:2011E (zastępuje: PN-EN 970): Badania nieniszczące złączy spawanych. Badania wizualne złączy spawanych. 7. PN-EN ISO 19232-1:2013-*E (zastępuje PN-EN 462-1:1998P): Badania nieniszczące. Jakość obrazu radiogramów. Określanie jakości obrazów za pomocą wskaźników obrazu typu pręcikowego. 8. PN-EN ISO 19232-2:2013-*E (zastępuje PN-EN 462-2): Badania nieniszczące. Jakość obrazu radiogramów. Liczbowe wyznaczanie jakości obrazu za pomocą wskaźników jakości obrazu typu schodkowo-otworkowego 9. PN-EN ISO 19232-3:2013-*E (zastępuje PN-EN 462-3): Badania nieniszczące. Jakość obrazu radiogramów. Klasy jakości obrazu. 10. PN-EN ISO 19232-4:2013-*E (zastępuje PN-EN 462-4): Badania nieniszczące. Jakość obrazu radiogramów. Doświadczalne wyznaczanie liczbowej jakości obrazu i tablice jakości obrazu. 11. PN-EN ISO 19232-5:2013-*E (zastępuje PN-EN 462-5): Badania nieniszczące. Jakość obrazu radiogramów. Liczbowe wyznaczenie nieostrości obrazu za pomocą wskaźników jakości obrazu typu podwójny pręcik. 12. PN-EN ISO 5579:2013-*P (zastępuje PN-EN 444:1998P): Badania nieniszczące Ogólne zasady radiograficznych badań materiałów metalowych za pomocą promieniowania X i gamma. 13. PN-EN ISO 6520-1:2009P: Spawanie i procesy pokrewne. Klasyfikacja geometrycznych niezgodności spawalniczych w metalach. Spawanie i procesy pokrewne. Klasyfikacja geometrycznych niezgodności spawalniczych w metalach. Spawanie. 14. PN-EN ISO 5817:2009P: Spawanie. Złącza spawane ze stali, niklu, tytanu i ich stopów (z wyjątkiem spawanych wiązką). Poziomy jakości według niezgodności spawalniczych 15. PN-EN ISO 10042:2008P Spawanie. Złącza spawane łukowo w aluminium i jego stopach. Poziomy jakości według niezgodności spawalniczych 16. PN-EN ISO 10893-6:2011E Badania nieniszczące rur stalowych. Badanie radiograficzne spoin rur stalowych spawanych w celu wykrycia nieciągłości 17. PN-EN ISO 10893-7:2011E Badania nieniszczące rur stalowych. Badanie metodą radiografii cyfrowej spoin rur stalowych spawanych w celu wykrycia nieciągłości 18. PN-ISO 9915:1998P Odlewy ze stopów aluminium. Badania radiograficzne. 19. PN-EN ISO 9712:2012E Badania nieniszczące -- Kwalifikacja i certyfikacja personelu badań nieniszczących Uwaga: * - normy w chwili opracowania referatu nie miały podanego miesiąca publikacji 75
Przykłady aktualnych norm PN-EN z zakresu radiografii przemysłowej PN-EN 12517: 2008P Badania nieniszczące złączy spawanych. Badania radiograficzne złączy spawanych. Poziomy akceptacji. PN-EN 12543-1:2002P Badania nieniszczące. Charakterystyki ogniskowych w przemysłowych układach lamp rentgenowskich stosowanych w badaniach nieniszczących. Technika przeszukiwania. PN-EN 12543-2:2008E Badania nieniszczące. Charakterystyki ogniskowych w przemysłowych układach lamp rentgenowskich stosowanych w badaniach nieniszczących. Technika radiograficznej kamery otworkowej (PN-EN 12543-2:2002P norma wycofana). PN-EN 12543-3:2002P Badania nieniszczące. Charakterystyki ogniskowych w przemysłowych układach lamp rentgenowskich stosowanych w badaniach nieniszczących. Technika radiograficznej kamery szczelinowej. PN-EN 12543-4:2002P Badania nieniszczące. Charakterystyki ogniskowych w przemysłowych układach lamp rentgenowskich stosowanych w badaniach nieniszczących Technika krawędziowa. PN-EN 12543-5:2002 P Badania nieniszczące. Charakterystyki ogniskowych w przemysłowych układach lamp rentgenowskich stosowanych w badaniach nieniszczących. Pomiary efektywnej wielkości ogniskowej mini i makro lamp promieniowania rentgenowskiego. PN-EN 12544-1:2003P Badania nieniszczące. Pomiar i ocena napięcia lamp rentgenowskich. Technika dzielnika napięcia. PN-EN 12544-2:2003P Badania nieniszczące. Pomiar i ocena napięcia lamp rentgenowskich. Sprawdzanie stałości techniką filtra. PN-EN 12544-3:2003P Badania nieniszczące. Pomiar i ocena napięcia lamp rentgenowskich. Metoda spektrometryczna. PN-EN 12679:2002P Badania nieniszczące. Określanie wielkości przemysłowych źródeł radiograficznych. Metoda radiograficzna. PN-EN 12681:2005P Odlewnictwo. Badania radiograficzne. PN-EN 13100-1:2002P Badania nieniszczące połączeń spawanych i zgrzewanych w półproduktach z tworzyw termoplastycznych. Ocena wizualna PN-EN 13100-2:2005P Badania nieniszczące połączeń spawanych i zgrzewanych w półproduktach z tworzyw termoplastycznych. Badania radiograficzne za pomocą promieniowania X. PN-EN 14096-1: 2007P Badania nieniszczące. Kwalifikacja systemów digitalizacji błony radiograficznej. Definicje, pomiary ilościowe parametrów jakości obrazu, standardowa błona odniesienia i kontrola jakościowa. PN-EN 14096-2: 2007P Badania nieniszczące. Kwalifikacja systemów digitalizacji błony radiograficznej. Wymagania minimalne. PN-EN 14784-1: 2007P Badania nieniszczące. Radiografia przemysłowa z użyciem pamięciowych luminoforowych płyt obrazowych. Klasyfikacja systemów. PN-EN 14784-2: 2007P Badania nieniszczące. Radiografia przemysłowa z użyciem pamięciowych luminoforowych płyt obrazowych. Ogólne zasady radiograficznych badań materiałów metalowych za pomocą promieniowania X i gamma. PN-EN 16016-1:2011E Badania nieniszczące. Metoda radiacyjna. Tomografia komputerowa. Terminologia PN-EN 16016-2:2011E Badania nieniszczące. Metoda radiacyjna. Tomografia komputerowa. Zasady, aparatura i próbki PN-EN 16016-3:2011E Badania nieniszczące. Metoda radiacyjna. Tomografia komputerowa. Działanie i interpretacja PN-EN 16016-4:2011E Badania nieniszczące. Metoda radiacyjna. Tomografia komputerowa. Kwalifikacja PN-EN 25580 Badania nieniszczące Radiograficzne negatoskopy przemysłowe Wymagania minimalne. 76