Działalność operacyjna i inwestycyjna gospodarstw rolnych w woj. pomorskim w latach 2004-2012 na podstawie badań PL FADN Daniel Roszak PODR w Gdańsku
Cel główny Polskiego FADN określony w Rozporządzeniu Rady nr 79/65 EWG z dnia 15 czerwca 1965r. ustanawiającym Farm Accountancy Data Network FADN Dostarczenie danych rachunkowych z reprezentatywnej próby gospodarstw rolnych do Komisji Europejskiej Obowiązek ten spoczywa na każdym kraju członkowskim UE 2
Po rozszerzeniu Unii Europejskiej w FADN uczestniczy ponad 85 tysięcy gospodarstw rolnych. Jednolity system funkcjonujący w 28 krajach umożliwia porównanie wyników gospodarstw rolnych np. polskich z niemieckimi czy litewskimi. 3
Logo Polskiego FADN 4
Cel systemu zbierania i wykorzystywania danych rachunkowych z gospodarstw rolnych określony w art. 1 Ustawy 1) określanie rocznych dochodów w gospodarstwach rolnych, 2) dokonywanie analizy ekonomicznej gospodarstw rolnych oraz ocenę sytuacji w rolnictwie i na rynkach rolnych. 5
Dla uzyskania możliwości realizacji zdefiniowanych celów Wspólnej Polityki Rolnej konieczne stało się posiadanie odpowiednich narzędzi W nowym okresie programowania 2014-2020 38% budżetu UE skierowana jest do realizacji WPR
ZATEM: FADN (FARM ACCOUNTANCY DATA NETWORK) JEST NIEZBĘDNYM ELEMENTEM WSPARCIA PROCESU KREOWANIA WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ 7
Cele pośrednie Polskiego FADN 1. Dostarczanie informacji dla ośrodków decyzyjnych Państwa Dane rachunkowe z gospodarstw rolnych są konieczne przedstawicielom krajów członkowskich do prowadzenia negocjacji na forum Komisji Europejskiej w sprawie Wspólnej Polityki Rolnej, a także narodowych programów wsparcia rolnictwa Narodowe programy wsparcia muszą uzyskać akceptację przedstawicieli pozostałych krajów członkowskich 8
2. Dostarczenie danych dla organizacji przedstawicielskich rolników Dane rachunkowe z gospodarstw rolnych są konieczne przedstawicielom rolników do negocjowania z władzami RP warunków funkcjonowania gospodarstw rolnych i inicjowania narodowych programów wsparcia 9
3. Dostarczenie danych dla środowiska naukowo- badawczego Dane rachunkowe z gospodarstw rolnych stanowią bazę empiryczną analiz i weryfikacji hipotez 10
4. Dostarczenie danych dla pracowników zajmujących się udzielaniem porad dla rolników. Dane rachunkowe są grupowane według różnych kryteriów co stanowi dużą pomoc np. przy sporządzaniu planów przedsięwzięć gospodarczych (tzw. biznes planów). 11
5. Dostarczenie danych dla rolników uczestniczących w Polskim FADN 12
Zmiana zasad Wspólnotowej Typologii Gospodarstw Rolnych Parametr standardowej nadwyżki bezpośredniej (SGM) został zastąpiony parametrem standardowej produkcji (SO)
Definicja nowego kryterium ekonomicznego Standardowa Produkcja (z ang. Standard Output, w skrócie SO) jest to średnia z 5 lat wartość produkcji określonej działalności produkcyjnej (roślinnej lub zwierzęcej) w przeciętnych dla danego regionu warunkach produkcyjnych.
Standardowa Nadwyżka Bezpośrednia (Standard Gross Margin) = SO w porównaniu do SGM Produkcja Koszty bezpośrednie ogółem + produkt główny + koszt wymiany stada + produkt uboczny + pozost. koszty bezpośr. + dopłaty do produkcji Standardowa Produkcja (Standard Output) = Produkcja + produkt główny koszt wymiany stada * + produkt uboczny + dopłaty do produkcji * jedynie w odniesieniu do działalności produkcji zwierzęcej SGM 3 lata SO 5 lat
Wielkość ekonomiczna Bardzo małe Małe Średnio - małe Średnio - duże Duże b. duże ( < 4 ESU) (4 -< 8 ESU) (8 -< 16 ESU) (16 -< 40 ESU) (40 -< 100 ESU) >=100 ESU 2 <8 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500 > 500 8-10 ha 22,0 42,8 67,1 100 160
Prezentacja oparta jest na analizie wyników produkcyjno-finansowych 267 gospodarstw prowadzących nieprzerwanie rachunkowość w systemie PL FADN od 2004 r. do 2012 r w woj. pomorskim.
Ogólna charakterystyka badanych gospodarstw: Najwięcej gospodarstw kontynuujących prowadzenie rachunkowości występuje w woj. pomorskim w grupie średnio-małe 25 tys. <50 oraz małe 8 tys. <25. 60 gospodarstw 22,5% badanych w kolejnych latach zmieniały swoją przynależność do grup wielkości ekonomicznej.
Wg specjalizacji produkcyjnej 74 gospodarstwa 28 % badanych zmieniły swoją przynależność do grup wyodrębnionych wg specjalizacji produkcyjnej. Znacząco (o 33 gospodarstwa) zmniejszyła się grupa gospodarstw niewyspecjalizowanych (mieszane). Zdecydowanie wzrosła (o 22 gospodarstwa) grupa gospodarstw wyspecjalizowana w uprawach polowych a o 9 w produkcji zwierzęcej. Wyraźny wzrost (o 13 gospodarstw) nastąpił w grupie specjalizujących się w produkcji bydła (razem mleczne i opasowe). Niewielki, w kontekście danych statystycznych spadek (o 4 gospodarstwa) miał miejsce w grupie gospodarstw wyspecjalizowanych w produkcji zwierząt ziarnożernych (trzoda i drób rzeźny).
Przedstawione dane świadczą o tym, że decyzje zarządzających gospodarstwami o kierunku produkcji nie mają charakteru stałego, są one modyfikowane w zależności od sytuacji rynkowej i oceny tej sytuacji przez zarządzających. Grupowanie analizowanych gospodarstw wg. powierzchni użytkowanych gruntów, wskazuje, że także w tym zakresie sytuacja była zmienna. Zmiany były efektem zarówno powiększania powierzchni gospodarstw, jak i jej zmniejszania. Dotyczyły one zarówno powierzchni dzierżaw, jak i gruntów własnych.
160,00 Użytkowana powierzchnia UR w ha 140,00 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500
25,00% Zmiana wielkości powierzchni UR w w % (2004-2012) 20,00% 19,88% 19,96% 15,00% 12,19% 10,00% 5,00% 0,00% 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500-5,00% -10,00% -7,09%
35,00% 30,00% Zmiana wielkości powierzchni UR WŁASNYCH w w % (2004-2012) 28,58% 25,00% 20,00% 15,00% 15,44% 19,05% 10,00% 5,00% 0,00% -5,00% 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500-10,00% -9,10% -15,00%
1 600 000,00 Produkcja ogółem w PLN 1 400 000,00 1 200 000,00 1 000 000,00 800 000,00 600 000,00 400 000,00 200 000,00 0,00 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500
120,00% Zmiana wielkości produkcji w w % (2004-2012) 100,00% 95,51% 80,00% 72,32% 73,43% 60,00% 52,56% 40,00% 20,00% 0,00% 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500
900 000,00 Produkcja roślinna w PLN 800 000,00 700 000,00 600 000,00 500 000,00 400 000,00 300 000,00 200 000,00 100 000,00 0,00 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500
120,00% Zmiana wartości produkcji roślinnej w % (2004-2012) 100,00% 99,45% 101,31% 85,03% 80,00% 65,53% 60,00% 40,00% 20,00% 0,00% 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500
700 000,00 Produkcja zwierzęca w PLN 600 000,00 500 000,00 400 000,00 300 000,00 200 000,00 100 000,00 0,00 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500
120,00% Zmiana wartości produkcji zwierzęcej w % (2004-2012) 110,29% 100,00% 80,00% 60,00% 48,02% 44,62% 40,00% 32,25% 20,00% 0,00% 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500
140,00 Zwierzęta ogółem w LU 120,00 100,00 80,00 60,00 40,00 20,00 0,00 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500
50,00% Zmiana ilość LU w w % (2004-2012) 40,00% 40,01% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500-2,08% -10,00% -20,00% -8,72% -12,53%
100,00% Zmiana ilość krów mlecznych w w % (2004-2012) 80,00% 76,32% 60,00% 40,00% 20,00% 0,00% -20,00% 8 <25 25 <50-0,08% 50 <100 100 <500-13,12% -40,00% -30,79%
60,00% Zmiana ilości w trzody w LU w w % (2004-2012) 50,38% 40,00% 20,00% 0,00% 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500-20,00% -20,01% -19,11% -40,00% -60,00% -49,95%
10,00% Zmiana wielkości plonu pszenicy w % (2004-2012) 6,40% 5,00% 0,00% 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500-5,00% -4,79% -5,05% -10,00% -15,00% -15,00% -20,00%
1,60 Relacja produkcji ogółem do kosztów ogółem (krotność) 1,40 1,20 1,00 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500 Największy spadek relacji produkcji do kosztów zanotowano w grupie gospodarstw dużych 100 tys. <500. Gospodarstwa te stosowały intensywniejsze technologie produkcji, jednak stosunek przyrostu produkcji do przyrostu kosztów, nie osiągnął zadawalającego poziomu
0,00% Zmiana wielkości relacji produkcji do kosztów w % (2004-2012) 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500-2,00% -4,00% -3,66% -6,00% -5,01% -8,00% -8,16% -10,00% -12,00% -14,00% -16,00% -14,51% Zmiana wielkości relacji w w % (2004-2012)
1 200 000,00 koszty ogółem w PLN 1 000 000,00 800 000,00 600 000,00 400 000,00 200 000,00 0,00 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500
140,00% Zmiana wartości kosztów ogółem w w % (2004-2012) 128,68% 120,00% 100,00% 80,00% 87,64% 80,01% 60,00% 60,60% 40,00% 20,00% 0,00% 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500
2 500,00 Koszty bezpośrednie produkcji roślinnej na 1 ha w PLN 2 000,00 1 500,00 1 000,00 500,00 0,00 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500
120,00% Zmiana wartości kosztów bezpośrednich na 1 ha w % (2004-2012) 112,29% 100,00% 97,79% 80,00% 64,38% 60,00% 50,95% 40,00% 20,00% 0,00% 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500
Zmiana wartości produkcji roślinnej na 1 ha UR w % (2004-2012) 120,00% 100,00% 102,00% 80,00% 79,75% 69,56% 60,00% 40,00% 40,30% 20,00% 0,00% 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500 Znacznie wyższy poziom wzrostu kosztów w stosunku do wartości produkcji wskazuje, że beneficjentami dopłat są nie tylko producenci rolni, ale także firmy dostarczające środki produkcji.
4 000,00 Koszty bezpośrednie produkcji zwierzęcej na 1 LU w PLN 3 500,00 3 000,00 2 500,00 2 000,00 1 500,00 1 000,00 500,00 0,00 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 25 <50 25 <50 50 <100 100 <500
100,00% 90,00% 80,00% Zmiana wartości kosztów bezpośrednich na 1 LU w w % (2004-2012) 73,77% 74,36% 92,28% 70,00% 60,00% 50,00% 47,38% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500
70,00% Zmiana wartości produkcji zwierzęcej na 1 LU w w % (2004-2012) 65,35% 60,00% 50,00% 44,87% 51,16% 50,19% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500
500 000,00 Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego w PLN 450 000,00 400 000,00 350 000,00 300 000,00 250 000,00 200 000,00 150 000,00 100 000,00 50 000,00 0,00 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 małe 8 <25 śr-małe 25 <50 śr-duże 50 <100 śr-duże 100 <500
200,00% 180,00% 179,40% Zmiana wielkości dochodu w w % (2004-2012) 160,00% 140,00% 140,57% 120,00% 100,00% 80,00% 60,00% 40,00% Od 15,7 do 43,8 tys. zł Od 36,7 do 88,2 tys. zł 121,38% 90,22% Od 91,6 do 203,6 tys. zł Od 243,7 do 463,6 tys. zł 20,00% 0,00% 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500 Sytuacja dochodowa gospodarstw rolnych kształtowana była poprzez wzajemne relacje wartości produkcji, kosztów i dotacji.
350 000,00 Dochód rolniczy bez dopłat w PLN 300 000,00 250 000,00 200 000,00 150 000,00 100 000,00 50 000,00 0,00 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012-50 000,00 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500
70,00% Zmiana wielkości dochodu (bez dopłat) w w % (2004-2012) 63,96% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 26,12% 34,54% Od 78,4 do 128,5 tys. zł 35,77% 20,00% 10,00% Od 13,2 do 16,7 tys. zł Od 30,9 do 41,6 tys. zł Od 228,7 do 310,5 tys. zł 0,00% 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500
140,00% Udział dotacji w dochodzie w % 120,00% 100,00% Strata 80,00% 60,00% 40,00% 20,00% 0,00% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500
300 000,00 Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobę pełnozatrudnioną w PLN 250 000,00 200 000,00 150 000,00 100 000,00 50 000,00 0,00 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500
400 000,00 Inwestycje brutto w PLN 350 000,00 300 000,00 250 000,00 200 000,00 150 000,00 100 000,00 50 000,00 0,00 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500 Zanotowano małą skalę realizacji inwestycji przez gospodarstwa średnio-małe 25 tys <50. Grupa ta obejmująca gospodarstwa ok. 40 ha przejawiała, w ostatnich dwóch analizowanych latach, niską skłonność inwestowania, wyraźnie kontrastującą z zwiększającym się poziomem inwestowanie w grupach o większej wielkości ekonomicznej.
3 000,00 Inwestycje w PLN na 1 ha UR 2 500,00 2 000,00 1 500,00 1 000,00 500,00 0,00 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500
400 000,00 Zdolność do samofinansowania w PLN 350 000,00 300 000,00 250 000,00 200 000,00 150 000,00 100 000,00 50 000,00 0,00 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500
150 000,00 Zewnętrzne źródła finansowania inwestycji w PLN 100 000,00 50 000,00 0,00 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012-50 000,00-100 000,00-150 000,00-200 000,00 8 <25 25 <50 50 <100 100 <500
Spostrzeżenia 1. W woj. pomorskim wśród gospodarstw prowadzących rachunkowość PL FADN najczęściej korzystają z dotacji inwestycyjnych gospodarstwa pow. 50 ha, należące głównie do typu mieszanego a następnie specjalizujące się w chowie zwierząt ziarnożernych oraz produkcji polowej 2. Wg kwoty uzyskanych dotacji przewodzą gospodarstwa specjalizujące się w produkcji polowej, a następnie: zwierząt ziarnożernych, krów mlecznych i mieszane.
W gospodarstwach produkcji polowej wyraźny jest stały wzrastający trend inwestycyjny. Inwestycje te dotyczą w przeważającej części maszyn i urządzeń, w dużo mniejszym stopniu budynków oraz ziemi. W innych typach produkcyjnych gospodarstw trend ten jest znacznie słabiej zarysowany.
Dane PL FADN wskazują na niejednorodność procesu powiększania się powierzchni gospodarstw najwyższy ok.15% wzrost powierzchni na przestrzeni ostatnich lat zanotowano w gospodarstwach wyspecjalizowanych w produkcji roślinnej i produkcji trzody chlewnej, najniższy ok. 3% w gospodarstwach niewyspecjalizowanych. Osiągają one także najniższe wskaźniki dochodowości.
W rolnictwie woj. pomorskiego, podobnie zresztą jak w skali całego kraju zaszły w okresie ostatnich 10 lat ważne zmiany w zakresie potencjału produkcyjnego i warunków ekonomicznych prowadzenia działalności rolniczej. 58
Dzięki programom wsparcia, w tym w ramach PROW 2007-2013, poprawiło się techniczne uzbrojenie pracy w rolnictwie i wzrosła aktywność inwestycyjna rolników. 59
Biorąc jednak pod uwagę badania wskazujące na bardzo wysoki stopień zużycia majątku trwałego (dotyczy to głównie budynków i budowli), potrzeby finansowe na realizację inwestycji w gospodarstwach są w dalszym ciągu olbrzymie. 60
Akcesja do UE poprawiła w zasadniczy sposób sytuację dochodową gospodarstw rolnych, jednak jest ona uzależniona od wsparcia pozarynkowego (dotacji). Ze względu na skalę produkcji oraz osiągany dzięki temu dochód rolniczy, jedynie gospodarstwa duże i średnio-duże są w stanie osiągać zadawalający poziom dochodu bez uwzględniania dopłat bezpośrednich. W ich przypadku udział dotacji w dochodzie rolniczym w roku 2012 mieści się w przedziale 33-37%. W tym samym czasie w grupie gospodarstwach średniomałych wynosił ponad 52% a w grupie małych dochodził do 62%. 61
Proces restrukturyzacji naszego rolnictwa nie został jeszcze zakończony. Mimo pozytywnych zmian, proces modernizacji rolnictwa i docelowej organizacji polskiej wsi trudno uznać za zakończony. Efektywność naszego sektora rolnego jest w porównaniu do rozwiniętych gospodarek unijnych niska, nie zniknęły całkowicie strukturalne obszary zaniedbań i niedorozwoju. 62
W dalszym ciągu konieczne są działania zmierzające z jednej strony do wzrostu efektywności produkcji rolnej, z drugiej natomiast do zapewnienia satysfakcjonujących dochodów rodzinom rolniczym dysponującym ograniczonym potencjałem produkcyjnym. Konieczność pogodzenia różnych celów i adresatów pomocy stanowi duże wyzwanie dla programów wparcia wsi i rolnictwa na progu drugiego dziesięciolecia naszego kraju w strukturze UE.