Aleksandra Rogut ROZDZIAŁ 12 DETERMINANTY POPYTU NA PRACĘ W POLSCE W UJĘCIU REGIONALNYM Wprowadzenie Celem opracowania jest analiza regionalnego zróżnicowania popytu na pracę w Polsce w latach 1995-2001 oraz określenie czy występują różnice w elastyczności popytu na pracę w poszczególnych regionach. Elastyczność popytu na pracę rozumiana jest w pracy jako wrażliwość popytu na pracę względem czynników go determinujących. Zgodnie z dwoma głównymi nurtami ekonomii (neoklasycznym i keynesowskim) przyjmuje się, że najistotniejszymi determinantami popytu na pracę są płace realne (czynnik neoklasyczny) oraz wielkość popytu na rynku produktu (czynnik keynesowski). Badany w pracy okres (lata 1995-2001) wynika z dostępności danych statystycznych. Dane dotyczące liczby pracujących (pochodzące z badań aktywności ekonomicznej ludności BAEL) oraz wartości dodanej brutto w nowym podziale terytorialnym publikowane są przez GUS od 1995. Dane dotyczące wartości dodanej brutto dostępne są tylko do 2001 roku. Opracowanie składa się z trzech części. W części pierwszej przedstawione zostało kształtowanie się popytu na pracę i jego determinantów w Polsce w ujęciu regionalnym. W części drugiej zawarte są analizy ekonometryczne dotyczące regionalnego zróżnicowania elastyczności popytu na pracę w Polsce. Część trzecia przedstawia podsumowanie prowadzonych w pracy analiz i najważniejsze wnioski. 1. Regionalne zróżnicowanie popytu na pracę i jego determinantów w Polsce Popyt na pracę traktowany jest jako suma wolnych i zajętych (utożsamianych z liczbą pracujących) miejsc pracy. Uwzględniając jednakże niepełną wiarygodność rejestrowanych wolnych miejsc pracy 1 oraz fakt, iż w warunkach utrzymywania się stopy bezrobocia na wysokim poziomie, sytuacja na rynku pracy determinowana jest popytową stroną rynku pracy, w dalszej części pracy zakłada się, że wielkość popytu na pracę w gospodarce polskiej w badanym okresie była równa liczbie pracujących. Porównując regionalne zróżnicowanie popytu na pracę (liczone jako udział poszczególnych regionów w absorpcji siły roboczej 2 ) można zauważyć, że (por. mapa 1): Największy udział w absorpcji siły roboczej mają województwa: mazowieckie (przeciętnie w badanym okresie pracowało tam 14,3% pracujących ogółem) i śląskie (11,3% pracujących ogółem). 1 Porównując dane dotyczące liczby rejestrowanych wolnych miejsc pracy oraz wielkości odpływu z bezrobocia do zatrudnienia w gospodarce polskiej, można zauważyć, że ilość osób, które znalazły pracę w poszczególnych latach była wyższa niż ilość rejestrowanych miejsc pracy, co oznacza, że w gospodarce istniały inne wolne miejsca pracy, nie rejestrowane w urzędach pracy. Dane dotyczące liczby wolnych miejsc pracy pochodzące z Urzędów Pracy są zatem znacznie zaniżone. W urzędach pracy rejestrowane są bowiem najczęściej mało atrakcyjne oferty pracy. 2 Regionalne zróżnicowanie udziału pracujących na pewno w jakiejś mierze wynika też z niejednakowych rozmiarów województw, jednakże wydaje się, że istotnym czynnikiem jest również poziom aktywności gospodarczej.
134 Aleksandra Rogut Stosunkowo wysoką absorpcją siły roboczej charakteryzują się województwa: małopolskie (8,9%), wielkopolskie (8,8%), nieco niższą: łódzkie (7,9%), dolnośląskie (7,1%) oraz lubelskie (6,4%). Regiony o najmniejszej absorpcji siły roboczej to województwa: lubuskie (2,4%), opolskie (2,8%), podlaskie (3,2%) i warmińsko-mazurskie (3,4% pracujących ogółem). Porównując zmiany jakie zaszły w badanym okresie w zakresie absorpcji siły roboczej w poszczególnych regionach można zauważyć, że: W największym stopniu zwiększył się odsetek pracujących w województwach: wielkopolskim, małopolskim i kujawsko pomorskim (o ok. 0,5-0,7 punktu procentowego) oraz w województwach: mazowieckim, podlaskim i warmińskomazurskim (o ok. 0,4 punktu procentowego). Największy spadek udziału pracujących miał miejsce w województwie śląskim (o 1,9 punktu procentowego. Spadł też udział województw: dolnośląskiego i świętokrzyskiego (o ok. 0,6%) oraz województw: pomorskiego (o 0,25), podkarpackiego i łódzkiego (o ok. 0,05 punktu procentowego). Mapa 1. Regionalne rozmieszczenie pracujących w Polsce 3 (w % pracujących ogółem) oraz zmiany udziału pracujących w poszczególnych województwach (w punktach procentowych). udział pracujących 8.8 do 14.3 (4) 5.6 do 8.8 (3) 3.7 do 5.6 (5) 2.4 do 3.7 (4) Źródło: obliczenia własne na podstawie: Aktywność Ekonomiczna Ludności Polski, www.stat.gov.pl Zgodnie z teorią keynesowską, główną determinantą popytu na pracę jest wielkość efektywnego popytu na rynku produktu. Keynes określa związek wielkości globalnego popytu i globalnej podaży z wielkością zatrudnienia poprzez globalną cenę popytu i podaży (Keynes, 2003, 23-25). Globalna cena podaży określa poziom przychodów, warunkujących przy danym zatrudnieniu opłacalną produkcję, natomiast globalna cena popytu - przychody, które przedsiębiorcy spodziewają się ociągnąć przy tym zatrudnieniu. Oznaczając przez Z globalną cenę podaży, przez L zatrudnienie, zaś przez D globalną cenę popytu, Keynes przedstawia funkcję globalnej podaży w postaci: Z = ϕ(l) oraz funkcję globalnego popytu w postaci: D = f(l). Przy tych warunkach wartość D w punkcie przecięcia się funkcji łącznego popytu z funkcją łącznej podaży nazwiemy popytem efektywnym (Keynes, 2003, s. 24). I 3 Dane dotyczą liczby pracujących w II kwartale każdego roku (poza rokiem 1999, w którym w II i III kwartale nie przeprowadzone zostały badania BAEL, w tym roku liczba pracujących dotyczy I kwartału).
Detrminanty popytu na pracę w Polsce w ujęciu regionalnym 135 właśnie ten niedostateczny efektywny popyt jest bezpośrednią przyczyną bezrobocia, przedsiębiorcy ograniczają bowiem rozmiary produkcji i zatrudnienia do poziomu odpowiadającemu efektywnemu popytowi. Popyt na pracę kształtuje się wówczas na poziomie niewystarczającym do osiągnięcia pełnego zatrudnienia. Można zatem powiedzieć, że popyt na pracę w teorii Keynesa zależy od wielkości popytu na rynku produktu (Y D ) : L D = L(Y D ) L przy czym: > 0. D Y Ze względu na dostępność danych statystycznych w pracy przyjęto, że wielkość efektywnego popytu na rynku produktu mierzona jest wartością dodaną brutto. Porównując regionalne zróżnicowanie wartości dodanej brutto w poszczególnych województwach z rozmieszeniem popytu na pracę można zauważyć, że (por. mapa 2): Występuje dość istotny związek pomiędzy regionalnym zróżnicowaniem popytu na pracę a udziałem w produkcji poszczególnych województw. Największy udział w tworzeniu wartości dodanej miało województwo mazowieckie. Przeciętnie w badanym okresie wytarzane było tam ok. 18,6% wartości dodanej brutto ogółem. Wysoki był również udział województwa śląskiego (14,5%), wielkopolskiego (9%) i dolnośląskiego (8%). Województwa te cechowała wysoka absorpcja siły roboczej. Województwa z najniższym udziałem w wartości dodanej: lubuskie, podlaskie (ok. 2,4%), opolskie (2,5%) i świętokrzyskie (2,7%), charakteryzowały się niską absorpcją siły roboczej. Mapa 2. Regionalne zróżnicowanie wartości dodanej brutto (w % wartości dodanej brutto ogółem) oraz zmiany w latach 1995-2001 (w punktach procentowych). udział WDB 7.9 do 18.7 (4) 5 do 7.9 (4) 2.9 do 5 (4) 2.4 do 2.9 (4) Źródło: obliczenia własne na podstawie: www.stat.gov.pl Zmiany, jakie zaszły w ciągu analizowanego okresu polegały przede wszystkim na zwiększeniu udziału województwa mazowieckiego w tworzeniu wartości dodanej brutto. W latach 1995-2001 odsetek ten zwiększył się z 16,3 do 20,5%. Zwiększył się też udział województwa wielkopolskiego z 8,5 do 9,2%. Poza województwem podlaskim i pomorskim (których udział w tworzeniu wartości dodanej nie uległ zmianie), udział pozostałych 10 województw w tworzeniu wartości dodanej uległ zmniejszeniu.
136 Aleksandra Rogut Zauważyć można również znaczne zwiększenie regionalnych dysproporcji w tworzeniu wartości dodanej brutto. W 1995 roku w czterech najbogatszych województwach (mazowieckim, śląskim, wielkopolskim i dolnośląskim) wytwarzane było 48,5% łącznej wartości dodanej. W czterech najbiedniejszych (podlaskim, lubuskim, świętokrzyskim i opolskim) odpowiednio tylko 10,5%. W 2001 roku udziały te wynosiły odpowiednio 51,2 i 9,6%. Według teorii neoklasycznej głównym czynnikiem determinującym popyt na pracę jest wysokość płac. Zgodnie z przyjmowaną przez neoklasyków zasadą racjonalnego działania podmiotów gospodarczych, przedsiębiorca dąży do maksymalizacji zysku przedsiębiorstwa. Wyznacza on rozmiary popytu na pracę na poziomie, przy którym zysk przedsiębiorstwa jest największy. Przedsiębiorca będzie zatem ustalał wielkość popytu na pracę na poziomie, przy którym wartość krańcowego produktu pracy zrówna się z krańcowym kosztem, jaki ponosi przedsiębiorstwo zatrudniając dodatkowego pracownika: p MPL = w dmpl przy czym: < 0 dl Pracodawca ustalając rozmiary popytu na pracę dąży do zrównania się ustalonej na rynku płacy realnej (w/p) z krańcowym produktem pracy (MPL). Będzie on zwiększał zatrudnienie dopóki MPL będzie większy od realnej stawki płacy. W momencie zrównania się tych dwóch wielkości zysk przedsiębiorstwa jest maksymalny, a dalsze zatrudnianie pracowników będzie powodować zmniejszenie zysku. Ponieważ jednak MPL maleje w miarę zwiększania zatrudnienia, to warunkiem zwiększenia popytu na pracę jest obniżka płac realnych (por. E. Kwiatkowski, 1988, s.56-64 lub E. Kwiatkowski, 1994, s.174). Teorie makroekonomiczne u neoklasyków oparte są na analizach prowadzonych na szczeblu mikroekonomicznym. Zgodnie z tym można stwierdzić, iż łączny popyt na pracę w gospodarce jest sumą popytu na pracę poszczególnych przedsiębiorstw, a zatem jest malejącą funkcją przeciętnego poziomu płac realnych (por. Snowdon, Vane, Wynarczyk, 1998, s.57-58). Porównując regionalne zróżnicowanie płac realnych w Polsce (płac nominalnych urealnionych indeksem PPI) z rozmieszczeniem popytu na pracę w latach 1995-2001 można stwierdzić, że: Najwyższe płace obserwowane były w województwie mazowieckim. Przeciętnie w badanym okresie kształtowały się na poziomie ok. 123% przeciętnej płacy w Polsce. Wyższe niż przeciętne były również płace w województwie śląskim (ok. 109% średniej). Stosunkowo wysokie płace obserwowane były w województwach: pomorskim i dolnośląskim (ok. 97-98% średniej). Województwa te cechowała wysoka absorpcja siły roboczej. Najniższe płace notowane były w województwie podkarpackim (ok. 87% płacy przeciętnej). Niskie płace były też w województwach: kujawsko-pomorskim, lubuskim, podlaskim i warmińsko-mazurskim (ok. 88-89% średniej płacy). Są to województwa o niskiej absorpcji pracujących.
Detrminanty popytu na pracę w Polsce w ujęciu regionalnym 137 Mapa 3. Regionalne zróżnicowanie płac w Polsce (płace nominalne urealnione PPI, PLN, ceny stałe 2000) oraz tempo wzrostu (w %, w stosunku do 1995 roku). płace realne 1 667 do 2 103 (4) 1 602 do 1 667 (3) 1 541 do 1 602 ( 4 ) 1 503 do 1 541 (5) Źródło: obliczenia własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Województw, GUS, różne wydania z lat 1995-2002 oraz www.stat.gov.pl Dynamika wzrostu płac w poszczególnych województwach nie była jednakowa w badanym okresie. Najszybciej rosły płace w województwie mazowieckim (o prawie 54% w latach 1995-2001). Najwolniej w województwie śląskim (o 17,5% w badanym okresie). W pozostałych województwach tempo wzrostu płac kształtowało się na zbliżonym poziomie ok. 25-34% w latach 1995-2001. W latach 1995-2001 regionalne dysproporcje pomiędzy płacami zwiększyły się. W 1995 roku relacja płacy minimalnej do maksymalnej była równa 0,75, w 2001 już tylko 0,68. Zgodnie z teorią neoklasyczną wzrost płac uzasadniony jest tylko wzrostem wydajności pracy. W teorii neoklasycznej zakłada się, że w każdej gospodarce istnieje pewna realna stawka płac (W/P) e, która przy danym potencjale siły roboczej L S oraz przy określonym poziomie wydajności pracy (Y/L) zapewni pełne zatrudnienie: W D P e S L = L Y L Dopóki relacja płac realnych do wydajności pracy (Y/L) nie będzie ulegała zmianie, dopóty zasób zatrudnienia (ceteris paribus) będzie stały. Jeżeli natomiast płace realne będą rosły szybciej od wydajności pracy to zatrudnienie (popyt na pracę) będzie spadało. Uwzględniając powyższe założenia można powiedzieć, że wielkość popytu na pracę w teorii neoklasycznej jest malejącą funkcją relacji płac realnych do wydajności pracy (por. Kwiatkowski, Tokarski, 1995, s.15-17 lub Backhouse, 1991, s. 124-125). Różnica pomiędzy istniejącą stawką płacy a stawką płacy zapewniającą pełne zatrudnienie nazywana jest luką płacową. Aby sprawdzić czy wzrost płac w poszczególnych województwach był uzasadniony ekonomicznie, należy przeanalizować tempo wzrostu wydajności pracy w badanym okresie. Porównując regionalne zróżnicowanie wydajności pracy w Polsce oraz dynamikę jej wzrostu
138 Aleksandra Rogut z dynamiką wzrostu płac realnych można powiedzieć, że: Najwyższą wydajnością pracy cechowały się województwa: mazowieckie, śląskie (ok. 131-129% średniej wydajności pracy w Polsce), dolnośląskie i pomorskie (ok. 114-112% średniej). Najniższą wydajnością pracy w badanym okresie charakteryzowało się województwo lubelskie (ok. 65% średniej), województwa: podlaskie, podkarpackie i świętokrzyskie (ok. 72-74% średniej) oraz łódzkie (78% średniej). Mapa 4. Regionalne zróżnicowanie wydajności pracy (PLN, ceny stałe 2000) oraz dynamika jej wzrostu w Polsce w latach 1995-2001 (w %, w stosunku do 1995 roku). wydajność pracy 41 900 do 49 200 (4) 35 200 do 41 900 (3) 29 200 do 35 200 (4) 24 500 do 29 200 (5) Źródło: obliczenia własne na podstawie: www.stat.gov.pl Najwyższe tempo wzrostu wydajności pracy notowane było w województwie mazowieckim. W latach 1995-2001 wydajność pracy wzrosła tam o ponad 71% (przy średnim tempie wzrostu wydajności pracy w Polsce na poziomie 40%). Wyższe niż przeciętne było również tempo wzrostu wydajności pracy w województwie: świętokrzyskim, dolnośląskim i pomorskim (ok. 53-49%). Najniższe tempo wzrostu wydajności pracy miało miejsce w województwach: opolskim i warmińsko-mazurskim (ok. 13%) oraz kujawsko-pomorskim i lubuskim (ok. 17-19%). Tylko w województwie śląskim i świętokrzyskim tempo wzrostu płac było niższe niż tempo wzrostu wydajności pracy. W pozostałych województwach istniała luka płacowa, co mogło być czynnikiem ograniczającym wielkość popytu na pracę w badanym okresie. 2. Regionalne zróżnicowanie elastyczności popytu na pracę w Polsce Analizy elastyczności popytu na pracę w Polsce prowadzone w tym punkcie opracowania oparte są na danych przekrojowo-czasowych. Badany okres to lata 1995-2001. Analizy prowadzone w oparciu o prostą funkcje popytu na pracę (uwzględniającą zarówno czynniki neoklasyczne, jak i czynniki keynesowskie) postaci (por. m.in. Welfe, Karp, Kelm, 2002, s. 68-69 oraz Kwiatkowski, Tokarski, Kucharski, Rogut, Kaczorowski, 2002, s. 24-28): ln( Lit ) = c1 + c2 ln( Yit ) + c3 ln( Wit ) + ξ it (1)
Detrminanty popytu na pracę w Polsce w ujęciu regionalnym 139 gdzie: L it liczba pracujących w województwie i (i=1, 2,..., 16) w roku t (t=1995, 1996,..., 2001, stan w maju danego roku poza rokiem 1999, kiedy to dane są z lutego); tys. osób; źródło: Aktywność Ekonomiczna Ludności Polski, www.stat.gov.pl; Y it wartość dodana brutto w województwie i (i=1, 2,..., 16) w roku t (t=1995, 1996,..., 2001); mln PLN, ceny stałe 2000; źródło: obliczenia własne na podstawie: www.stat.gov.pl; W it przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w województwie i (i=1, 2,..., 16) w roku t (t=1995, 1996,..., 2001); PLN, ceny stałe 2000; źródło: obliczenia własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Województw, różne wydania z lat 1995-2002; c 0 stała, bez bezpośredniej interpretacji ekonomicznej, warto jednak zauważyć, że w krótkim okresie stała przyjmuje tym wyższe wartości im wyższy jest współczynnik pracochłonności (por. Kwiatkowski, Kucharski, Tokarski, 2003, s. 242); c 1 elastyczność popytu na pracę względem popytu na rynku produktu; c 2 elastyczność popytu na pracę względem płac realnych. Wyniki estymacji parametrów równania (1) nie dostarczają jednakże wniosków dotyczących regionalnego oddziaływania zmiennych objaśniających na zmienną objaśnianą Ze względu na dość silne zróżnicowanie zarówno popytu na pracę, jak i jego determinantów w poszczególnych województwach w dalszych analizach zastosowana została procedura dywersyfikacji stałej (fixed effect; por. Pindyck, Rubinfeld, 1991, s. 223-226). Procedura ta polega na wprowadzeniu zmiennych zerojedynkowych dla wszystkich badanych obiektów (w przypadku tego opracowania województw) poza obiektem bazowym. Równanie z zastosowaniem procedury dywersyfikacji stałej można zapisać (por. też Kwiatkowski, Kucharski, Tokarski, 2003, s. 242-243): 16 ln( Lit ) = c1 + id i + c2 ln( Yit ) + c3 i= 2 β ln( W ) + ξ gdzie: d i zmienne zerojedynkowe dla wszystkich badanych województw poza województwem bazowym (w opracowaniu przyjęto za bazowe województwo mazowieckie); β it parametr opisujący korektę stałej w województwie i w stosunku do stałej w województwie bazowym. Oznacza to, że w województwie mazowieckim (bazowym) parametr stojący przy stałej wynosi c 1, natomiast w pozostałych województwach c 1 +β i. Innym sposobem modyfikacji równania (1) jest zastosowanie procedury uzmiennienia elastyczności popytu na pracę. Uzmienniając elastyczność popytu na pracę względem wartości dodanej brutto równanie (1) można zapisać jako: 16 ln( Lit ) = c1 + c2 ln( Yit ) + χ id i ln( Yit ) + c3 ln( Wit ) + ξ it (3) i= 2 natomiast uzmienniając elastyczność popytu na pracę względem płac: it 16 1 + c2 ln( Yit ) + c3 ln( Wit ) + δ id i ln( Wit ) i= 2 ln( L ) = c + ξ (4) gdzie: χ i (δ i ) parametry opisujące korektę elastyczności popytu na pracę względem globalnego popytu (płac realnych) w województwie i w stosunku do elastyczności popytu na pracę w województwie bazowym. Elastyczność popytu na pracę względem globalnego popytu (płac realnych) w województwie mazowieckim równa jest c 2 (c 3 ), natomiast w pozostałych województwach c 2 + χ i (c 3 + δ i ). it it it
140 Aleksandra Rogut Parametry równań (1-4) oszacowane zostały metodą najmniejszych kwadratów. Wyniki estymacji przedstawione są w tabeli 1. Tabela 1 Oszacowane parametry równań (1-4) Równanie 1 2 3 4 A B A B A B A B Stała 3.314 4.779 8.836 7.666 5.873 6.017 7.088 23.175 t - - - - -0.018-2.256 - - ln(y) 0.871 29.824-0.126-0.735 0.317 2.135 - - ln(w) -0.753-6.812 0.0362 0.299 - - 0.0750-1.861 Dolnośląskie - - -0.795-6.294-0.0397-3.258-0.0919-20.380 Kujawsko-Pomorskie - - -1.143-5.906-0.0559-2.897-0.132-28.173 Lubelskie - - -0.981-4.401-0.0331-1.493-0.107-22.817 Lubuskie - - -2.017-6.416-0.118-3.701-0.240-50.662 Łódzkie - - -0.714-4.496-0.0227-1.423-0.0620-13.488 Małopolskie - - -0.582-4.381-0.0172-1.302-0.0772-16.514 Opolskie - - -1.871-5.921-0.104-3.301-0.219-47.542 Podkarpackie - - -1.115-4.959-0.0455-2.009-0.125-26.368 Podlaskie - - -1.748-5.496-0.0896-2.784-0.202-43.081 Pomorskie - - -1.219-6.664-0.0673-3.852-0.144-31.693 Śląskie - - -0.266-5.869-0.0140-3.249-0.0307-7.061 Świętokrzyskie - - -1.584-5.266-0.0765-2.529-0.182-38.819 Warmińsko- -1.664-5.870-0.0881-3.082-0.194-41.136 - - Mazurskie Wielkopolskie - - -0.564-5.547-0.0231-2.226-0.0628-13.704 Zachodniopomorskie - - -1.433-6.577-0.0803-3.806-0.169-36.965 R 2 0,904 0,988 0,989 0,987 skorygowany R 2 0,902 0,986 0,987 0,985 DW 2,256 1,520 1,626 1,574 AIC -0,818-2,646-2,685-2,614 S.C -0,745-2,210-2,248-2,201 Liczba obserwacji 112 112 112 112 Objaśnienia: A wartość oszacowanego parametru; B wartość statystyki t-studenta dla oszacowanych parametrów; R 2 - współczynnik determinacji; skorygowany R 2 - skorygowany współczynnik determinacji; DW wartość statystyki Durbina-Watsona; AIC (S.C) kryterium informacyjne Akaike a (Schwarza); t zmienna czasowa. Porównując wartości oszacowanych parametrów równań (1-4) można powiedzieć, że: Wartości oszacowanych parametrów były istotne statystycznie (oprócz równania 2). Najlepsze statystycznie oceny parametrów uzyskano w przypadku równania 3 (por. bezwzględne wartości kryteriów informacyjnych Akaike a i Schwarza). Ze względu na fakt, że wartość dodana brutto oraz płace są ze sobą silnie skorelowane, autorka zdecydowała się oddzielnie badać elastyczność popytu na pracę względem obydwu zmiennych. Ponadto w równaniu 3 wprowadzona została zmienna czasowa, która odzwierciedla wpływ innych niż wielkość efektywnego popytu czynników na wielkość popytu na pracę. Elastyczność popytu na pracę względem wielkości popytu na rynku produktu
Detrminanty popytu na pracę w Polsce w ujęciu regionalnym 141 kształtowała się przeciętnie na poziomie ok. 0,26. Elastyczność popytu na pracę względem płac realnych była na średnim poziomie ok. -0,05. Zarówno elastyczność popytu na pracę względem wartości dodanej brutto jak i względem płac realnych była dość silnie zróżnicowana regionalnie (por. mapa 5 i 6). Mapa 5 Regionalne zróżnicowanie elastyczności popytu na pracę względem wartości dodanej brutto w Polsce w latach 1995-2001 Źródło: obliczenia własne. elastyczność popytu na pracę względem WDB 0.295 do 0.318 (3) 0.272 do 0.295 (4) 0.237 do 0.272 (5) 0.198 do 0.237 (4) Porównując regionalne zróżnicowanie elastyczności popytu na pracę względem produkcji można powiedzieć, że: Najwyższą elastycznością popytu na pracę względem wartości dodanej brutto charakteryzowały się województwa: mazowieckie (0,32), śląskie i małopolskie (ok. 0,30), nieznacznie niższą łódzkie i wielkopolskie (ok. 0,29). Najniższa elastyczność popytu na pracę cechowała województwa: lubuskie (0,20), opolskie (0,21), podlaskie i warmińsko-mazurskie (ok. 0,23). Oznacza to, że podwyższenie tempa wzrostu gospodarczego będzie w różnym stopniu przekładać się na zmiany popytu na pracę w poszczególnych województwach. Tabela 2 pokazuje tempo wzrostu popytu na pracę w poszczególnych województwach przy założeniu tempa wzrostu produkcji na poziomie 5, 6 i 7% rocznie. Z danych przedstawionych w tabeli 2 można zauważyć, że przy 5% tempie wzrostu gospodarczego we wszystkich województwach obserwowany jest spadek popytu na pracę. Przy 6% tempie wzrostu, jedynie w województwie mazowieckim (w którym elastyczność popytu na pracę jest najwyższa) obserwowany jest wzrost popytu na pracę. W województwie śląskim popyt na pracę nie zmienia się, natomiast w pozostałych województwach spada. Przy 7% tempie wzrostu w większości województw ma miejsce wzrost popytu na pracę. Tabela 2 Zmiany popytu na pracę w Polsce przy założeniu 5-7% tempa wzrostu gospodarczego Tempo wzrostu gospodarczego 5% 6% 7% mazowieckie -0,24 0,08 0,40 dolnośląskie -0,43-0,16 0,12
142 Aleksandra Rogut Źródło: obliczenia własne. kujawsko-pomorskie -0,52-0,25 0,01 lubelskie -0,40-0,12 0,17 lubuskie -0,83-0,63-0,43 łódzkie -0,35-0,05 0,24 małopolskie -0,32-0,02 0,28 opolskie -0,76-0,54-0,33 podkarpackie -0,46-0,19 0,08 podlaskie -0,68-0,46-0,23 pomorskie -0,57-0,32-0,07 śląskie -0,31 0,00 0,30 świętokrzyskie -0,62-0,38-0,14 warmińsko-mazurskie -0,68-0,45-0,22 wielkopolskie -0,35-0,06 0,24 zachodniopomorskie -0,64-0,40-0,16 Porównując natomiast regionalne zróżnicowanie elastyczności popytu na pracę względem płac realnych (por mapa 6) można powiedzieć, że: Największą elastycznością popytu względem płac realnych cechują się województwa: lubuskie i opolskie (odpowiednio ok. -0,16 i 0,14). Wysoka elastyczność obserwowana była również w województwie podlaskim i warmińsko-mazurskim (- 0,13 i -0,12). Najniższa elastyczność notowana była w województwie łódzkim (-0,002) i wielkopolskim (-0,02). W mazowieckim, śląskim, małopolskim i wielkopolskim elastyczność popytu na pracę względem płac realnych była dodatnia i kształtowała się na poziomie odpowiednio 0,07, 0,04, 0,01 i 0,01. Oznacza to, że w tych regionach wzrost płac nie był czynnikiem ograniczającym wielkość popytu na pracę. Mapa 6 Regionalne zróżnicowanie elastyczności popytu na pracę względem płac realnych w Polsce w latach 1995-2001 Źródło: obliczenia własne. elastyczność popytu na pracę względem pł ac realnych 0.012 do 0.076 (4) -0.05 do 0.012 (3) -0.107 do -0.05 (5) -0.165 do -0.107 (4)
3. Podsumowanie i wnioski Detrminanty popytu na pracę w Polsce w ujęciu regionalnym 143 Prowadzone w pracy analizy dotyczące regionalne zróżnicowania elastyczności popytu na pracę względem jego determinantów w latach 1995-2001 można podsumować następująco: W badanym okresie zaobserwować można było znaczne różnice w absorpcji siły roboczej w poszczególnych regionach. Największy udział w absorpcji siły roboczej miały województwa: mazowieckie, śląskie, wielkopolskie i małopolskie. Łącznie pracowało tam ponad 43% pracujących ogółem w gospodarce polskiej. Zgodnie z teorią keynesowską główną determinantą popytu na pracę jest wielkość efektywnego popytu. W latach 1995-2001 występował dość istotny związek pomiędzy regionalnym zróżnicowaniem popytu na pracę a udziałem w produkcji poszczególnych województw. Województwa, których udział w wartości dodanej brutto był wysoki (niski), cechowały się wysokim (niskim) udziałem w liczbie pracujących. Zgodnie z teorią neoklasyczną, czynnikiem w największym stopniu determinującym wielkość popytu na pracę jest wysokość płac realnych. Porównując poziom płac realnych z liczbą pracujących w poszczególnych regionach, można zauważyć, województwa z wysokim poziomem płac (mazowieckie, śląskie, wielkopolskie, małopolskie i dolnośląskie) cechował wysoki udział w ogóle pracujących. W województwach z niskimi płacami, udział w absorpcji siły roboczej był również niski. Porównując jednakże tempo wzrostu płac w poszczególnych województwach z tempem wzrostu wydajności pracy można zauważyć, że w większości województw tempo wzrostu płac było na wyższym poziomie niż tempo wzrostu wydajności pracy, co zgodnie z teorią neoklasyczną może prowadzić do ograniczania popytu na pracę. Wyjątkiem były województwa: śląskie i świętokrzyskie. W pierwszym z wymienionych płace rosły w najniższym tempie w gospodarce polskiej w badanym okresie. W drugim znaczny spadek liczby pracujących przełożył się na silny wzrost wydajności pracy. Wydajność pracy w badanym okresie rosła w poszczególnych regionach w różnym tempie. Najwyższe tempo wzrostu wydajności pracy miało miejsce w województwie mazowieckim (o ponad 71%), najniższe w województwie opolskim i warmińskomazurskim (ok. 13%). Płace natomiast w większości województw rosły w zbliżonym tempie (poza województwem mazowieckim, gdzie tempo wzrostu było na znacznie wyższym i województwie śląskim, gdzie tempo wzrostu płac było na znacznie niższym niż średnia poziomie). Przeprowadzone w pracy analizy ekonometryczne wskazują na dość silne regionalne zróżnicowanie elastyczności popytu na pracę zarówno względem wartości dodanej brutto, jak i płac realnych. Jednakże współczynnik elastyczności popytu na pracę względem płac realnych jest znacznie niższy niż przy elastyczności względem efektywnego popytu. Oznacza to, że popyt na pracę w Polsce jest w większym stopniu wrażliwy na zmiany efektywnego popytu niż zmiany płac realnych. Najwyższą elastycznością popytu na pracę względem wartości dodanej brutto cechują się województwa: mazowieckie, śląskie i małopolskie. Najniższą - lubuskie, opolskie, podlaskie i warmińsko-mazurskie. Poziom elastyczności popytu na pracę względem produkcji ma ważne znaczenie dla regionalnego rynku pracy, bowiem w województwach z wyższą elastycznością wzrost efektywnego popytu na rynku produktu będzie w większym stopniu przekładał się na zmiany popytu na pracę. Oznacza to, że w województwach, w których współczynnik elastyczności kształtuje się na niższym poziomie, do wzrostu liczby pracujących konieczne będzie wyższe
144 Aleksandra Rogut tempo wzrostu gospodarczego niż w województwach z wyższą elastycznością. Elastyczność popytu na pracę względem płac realnych jest również silnie zróżnicowana regionalnie. Najwyższą elastycznością cechują się województwa: lubuskie, opolskie, podlaskie i warmińsko-mazurskie. Najniższa elastyczność notowana była w województwie łódzkim i wielkopolskim. Ponadto w województwie mazowieckim, śląskim, małopolskim i wielkopolskim elastyczność popytu na pracę względem płac realnych była dodatnia. Można zatem zauważyć, że w województwach o niskiej wydajności pracy, wzrost płac mógł być czynnikiem ograniczającym wielkość popytu na pracę. W województwach charakteryzujących się wysokim tempem wzrostu wydajności pracy wzrost płac jest ekonomicznie uzasadniony i nie przekłada się na zmniejszanie popytu na pracę. Powyższe analizy wskazują, że z jednej strony działania zmierzające do zwiększania popytu na pracę powinny polegać na podwyższaniu tempa wzrostu gospodarczego oraz zwiększania elastyczności popytu na pracę. To ostatnie nie jest przedmiotem niniejszej pracy, jednakże ważne wydaje się podjęcie analiz dotyczących czynników determinujących elastyczność popytu na pracę. Pewne badania podjęte w tym zakresie wskazują na sektorową strukturę pracujących jako czynnik determinujący elastyczność popytu na pracę (por. m.in. Kwiatkowski, Kucharski, Tokarski, 2003). Z drugiej strony wyniki analiz regionalnego zróżnicowania elastyczności popytu na pracę względem płac realnych sugerują, że właściwe byłoby rozważenie możliwości podjęcia regionalnej polityki kształtowania płac.