TOWARZYSTWO NA RZECZ ZIEMI INSTYTUT OCHRONY PRZYRODY PROJEKT Rewitalizacja, ochrona bioróżnorodności i wykorzystanie walorów starorzeczy Wisły, zatrzymanie degradacji doliny górnej Wisły jako korytarza ekologicznego Uzasadnienie projektu Przeprowadzona w latach międzywojennych i 60. XX wieku regulacja spowodowała, że dolina górnej Wisły utraciła swój naturalny, dziki" charakter. Koryto zostało wyprostowane, meandry zostały poprzecinane wałami przeciwpowodziowymi. Rozwój przemysłu, rolnictwa i związane z nim chemiczne skażenie rzeki, odprowadzanie nieczyszczonych ścieków komunalnych dokończyły dzieła zniszczenia rzeki. Obecnie, w związku z poprawą stanu środowiska, pojawia się szansa na przynajmniej częściowe przywrócenie Wiśle jej naturalnych przyrodniczych funkcji. Temu celowi ma m.in. służyć planowany projekt. W wyniku regulacji Wisły w i budowy wałów przeciwpowodziowych zatrzymany został proces naturalnego tworzenia starorzeczy. Wyprostowanie biegu rzeki i przecięcie naturalnych meandrów wałami przeciwpowodziowymi spowodowało powstanie sztucznych starorzeczy, położonych częściowo na zawalu, a częściowo w międzywalu. Niestety zbiorniki te stopniowo zanikają, ulegają postępującej degradacji, są też świadomie niszczone (zasypywane). Budowa Zbiornika Goczałkowickiego i wyrównanie przepływów zahamowała proces naturalnego odnawiania ( wypłukiwania") starorzeczy podczas wiosennych i letnich wezbrań. Zachodzi przyspieszony proces zarastania - quasinaturalnej sukcesji, spowodowanej brakiem naturalnych zalewów. Ma na to także wpływ obniżanie się koryta Wisły związane z jednej strony z powstaniem ww. Zbiornika, z drugiej z wydobywaniem kruszywa z koryta Wisły. Starorzecza są też zasypywane podczas inwestycji, w szczególności remontu wałów przeciwpowodziowych, oraz składowania odpadów (nielegalnego lub w ramach tzw. rekultywacji gruntu). Z niektórych starorzeczy i w ich sąsiedztwie wydobywa się kruszywo, co sprawia, że tracą one swój naturalny charakter małych, stosunkowo płytkich, eutroficznych zbiorników wodnych. Starorzecze Wisły w miejscowości Jawiszowice Jaźnik (zdjęcie z Geoportalu) 1
to samo starorzecze z ziemi...i co z niego zostało po remoncie wału przeciwpowodziowego. W drugiej strony starorzecza są siedliskiem licznych gatunków chronionych, w szczególności zagrożonych wyginięciem: grzybieńczyka wodnego i kotewki orzecha wodnego. Stanowią ważne w skali lokalnej ostoje przyrody i istotny element doliny Wisły - najważniejszego w Polsce korytarza ekologicznego. Ich zachowanie jest niezbędne dla jego dalszego prawidłowego funkcjonowania. Starorzecza, oprócz przyrodniczej, mogą pełnić i pełnią także inne funkcje, ważne ze społecznego punktu widzenia: stanowią atrakcyjny element krajobrazu są miejscem odpoczynku i rekreacji (wędkarstwo) mogą być wykorzystane dla edukacji przyrodniczej, ekologicznej, a nawet historycznej (wzdłuż starorzeczy Wisły przebiega historyczna granica pomiędzy Śląskiem a Małopolską, dziś woj. małopol- 2
skiego i śląskiego) mogą też być miejscem realizacji projektów w ramach czynnej ochrony przyrody. Przez ostatnich kilkadziesiąt lat człowiek stopniowo odwracał się od coraz bardziej zanieczyszczonej Wisły. Dzięki realizacji projektu trend ten zostanie odwrócony, a opracowany Program rewitalizacji górnej Wisły wskaże działania jakie należy podjąć aby przywrócić Wisłę społeczeństwu przy zachowaniu jej walorów przyrodniczych. Realizacja projektu spowoduje m.in.: zachowanie i wzrost bioróżnorodności starorzeczy Wisły popularyzacja walorów przyrodniczych starorzeczy i idei ich ochrony wzrost zainteresowania doliną Wisły jako miejscem rekreacji, powrót człowieka nad Wisłę" promocję Wisły jako ważnej ostoi przyrody i korytarza ekologicznego, uświadomienie społeczeństwu konieczności jego ochrony Przewidywane działania W ramach projektu przewidujemy podjęcie kompleksowych działań, które przyczynią się do odnowienia i zachowania walorów starorzeczy, wzmocnienia ich ww. funkcji. Będą to działania inwestycyjne, prawne, edukacyjne, informacyjne i promocyjne. W szczególności przewidujemy: szczegółową waloryzację przyrodniczą dol. Wisły, w tym starorzeczy, i terenów przyległych łącznie z planami ochrony renowację i rewitalizację co najmniej 15 starorzeczy zagospodarowanie gruntów pod starorzeczami i w ich bezpośrednim sąsiedztwie w celu zapewnienia ich trwałej ochrony i stworzenia stref buforowych (ochrona przed spływem zanieczyszczeń) obsadzenie wybranych starorzeczy drzewami, np. wierzbami głowiastymi, lub uzupełnienie nasadzeń (przywrócenie ich tradycyjnej formy, stworzenie siedlisk dla ptaków) przesiedlenie/reintrodukcję gatunków wodno-błotnych, w szczególności zagrożonych wyginięciem - kotewki orzecha wodnego i grzybieńczyka wodnego (w uzgodnieniu z Głównym Konserwatorem Przyrody) stworzenie ścieżek edukacyjnych i punktów obserwacyjnych/wypoczynkowych w rejonie wybranych starorzeczy umieszczenie w rejonie starorzeczy wzdłuż Wiślanej Trasy Rowerowej tablic informacyjnych opisujących ich walory, powstanie nowego produktu turystycznego szlaku starorzeczy wydanie przewodnika przyrodniczo-krajoznawczego Wiślanej Trasy Rowerowej i szlaku starorzeczy opisującego m.in. walory starorzeczy i przyrodę doliny Wisły w Małopolsce opracowanie i wydanie albumu dolina Wisły w Małopolsce oraz strony www i folderu promujących projekt opracowanie i prezentację w gminach położonych wzdłuż Wisły ruchomej wystawy na temat walorów przyrodniczych doliny górnej Wisły, w szczególności starorzeczy przeprowadzenie prelekcji, warsztatów oraz wycieczek studyjnych nt. walorów przyrodniczych starorzeczy (uczestnikami będą nauczyciele, przedstawiciele mediów, działacze społeczni, uczniowie, młodzież) zakup krypy lub galara (rekonstrukcji historycznej łodzi pływającej po Wiśle) do prowadzenia zajęć edukacyjnych i promocji projektu organizację międzyszkolnego konkursu nt. walorów przyrodniczych doliny Wisły nakręcenie filmów nt. walorów przyrodniczych starorzeczy i doliny górnej Wisły (roboczy tytuł Małopolski Przełom Wisły ) oraz problematyki zagospodarowania i ochrony przeciwpowodziowej doliny Wisły (roboczy tytuł Nie zabierajmy Wiśle przestrzeni ) monitoring przeprowadzonych działań we współpracy z lokalnymi szkołami i organizacjami (koła wędkarskie, pszczelarze itp.), powołanie społecznych opiekunów starorzeczy opracowanie, we współpracy z samorządami gmin położonych nad Wisłą i innymi zainteresowanymi podmiotami, programu rewitalizacji górnej Wisły organizację konferencji inaugurującej oraz podsumowującej projekt i promującej jego wyniki organizację premier filmów. 3
Galara na Wiśle pod Tyńcem Podstawy formalne projektu Starorzecza są siedliskiem priorytetowym wg załącznika dyrektywy siedliskowej (kod 3150-2 Eutroficzne starorzecza i drobne zbiorniki wodne) i powinny podlegać szczególnej ochronie. Konieczność ochrony starorzeczy i realizacji niniejszego projektu wynika także z zapisów Krajowej Strategii Ochrony i Umiarkowanego Użytkowania Różnorodności Biologicznej, której działanie 69 przewiduje: Wdrażanie programów zwiększania retencji zlewni oraz denaturalizacji układów hydrologicznych, obejmujących m.in. przywracanie naturalnych starorzeczy, odtwarzanie zanikłych oczek wodnych. Jest też zgodne z jej zasadniczymi celami: Ochrona gatunków o zagrożonych pulach genowych wymagających przedsięwzięć ochronnych w skali kraju i poszczególnych regionów. Odtworzenie i ochrona sieci korytarzy ekologicznych (leśnych, rzecznych i innych) zapewniających wymianę genów pomiędzy różnymi populacjami lokalnymi. Ochrona ex situ rodzimych zagrożonych gatunków roślin i zwierząt. Ochrona ginących gatunków roślin i zwierząt, z uwzględnieniem ich regionalnej zmienności. Zatrzymanie procesu zmniejszania się zasobów pospolitszych gatunków, reagujących na antropogeniczne zmiany środowiska. Ochrona gatunków kluczowych w różnych typach ekosystemów. Strategia Ochrony Obszarów Wodno-Błotnych w Polsce wraz z Planem Działań (na lata 2006. 2013) wskazuje, że w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 14 sierpnia 2001 r. w sprawie określenia rodzajów siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie (Dz. U. Nr 92, póz. 1029) wymienia się liczne siedliska wodno-błotne, takie jak: łąki podmorskie, płytkie ujścia rzek, laguny, solniska, starorzecza, zalewane muliste brzegi rzek, torfowiska wysokie, przejściowe i trzęsawiska oraz łęgi i olsy. Intencją stanowiącego prawo było wskazanie, że wymienione siedliska mają priorytet w szczególnej ochronie i powinny być obejmowane różnymi jej formami ochrony, zgodnie z zapisami ustawy o ochronie przyrody. Ponadto Strategia wyznacza szereg celów, z których istotna grupa będzie realizowana przez niniejszy projekt, w szczególności: przeprowadzenie i stałe aktualizowanie inwentaryzacji i waloryzacji obszarów wodnobłotnych ustalenie obszarów szczególnie cennych (z powodu rzadkości występowania określonego typu ekosystemów zbiorowisk i gatunków lub szczególnie wysokiego uwodnienia) które należy chronić lub renaturyzować 4
prowadzenie działań czynnej ochrony obszarów wodno-błotnych także poza obszarami objętymi formalną ochroną uświadamianie decydentom i społecznościom lokalnym wartości obszarów wodnych i błotnych oraz konieczności ich ochrony wykształcenie u właścicieli cennych przyrodniczo obszarów wodno-błotnych poczucia dumy z tytułu ich posiadania i świadomej ochrony szczególnie w kontekście możliwości rozwijania agroturystyki rozwój eko- i agroturystyki korzystającej z walorów ekosystemów wodno-błotnych wypracowanie i upowszechnienie dobrych praktyk w zakresie turystycznego udostępnienia tych terenów i łączenia turystyki z poznawaniem przyrody zainteresowanie społeczeństwa (wszystkie grupy wiekowe) osobliwościami przyrody ekosystemów wodno-błotnych rozbudowa słabo rozwiniętych dotychczas kierunków edukacji wspieranie wszelkiej aktywności obywatelskiej i lokalnej dotyczącej ochrony obszarów wodnobłotnych lub ich elementów inwentaryzacja przyrodnicza i badanie roli ekologicznej obszarów wodnych i błotnych; opracowanie dokumentacji dla tworzenia obszarów chronionych. Natomiast Program Ochrony Środowiska Województwa Małopolskiego na lata 2007-2014 jako jeden z głównych celów określa Ochronę dolin rzecznych a także potoków i mniejszych cieków wodnych, jako korytarzy migracyjnych zwierząt" i stwierdza, że zachowanie korytarzy ekologicznych jest niezbędnym warunkiem utrzymania wysokiej różnorodności biologicznej naszego regionu. Czas trwania projektu: 3 lata (2012-2015) Projekt jest współfinansowany przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej. 5