WARMIŃSKO-MAZURSKI OŚRODEK DORADZTWA ROLNICZEGO W OLSZTYNIE CHÓW I HODOWLA BYDŁA MIĘSNEGO W GOSPODARSTWIE ROLNYM

WARMIŃSKO-MAZURSKI OŚRODEK DORADZTWA ROLNICZEGO W OLSZTYNIE CHÓW I HODOWLA BYDŁA MIĘSNEGO W GOSPODARSTWIE ROLNYM Olsztyn, 2011 r.

Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie Piotr Reichel Chów i hodowla bydła mięsnego w gospodarstwie rolnym Olsztyn, 2011 r.

Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, 10-356 Olsztyn, tel./fax (89) 535 76 84, 526 44 39, 526 82 29 e-mail: sekretariat@w-modr.pl, www.w-modr.pl W-MODR Oddział w Olecku ul. Kolejowa 31, 19-400 Olecko tel. (87) 520 30 31, 520 30 32, fax (87) 520 22 17 e-mail: olecko.sekretariat@w-modr.pl Dyrektor W-MODR mgr inż. Zygmunt Kiersz Zastępca Dyrektora W-MODR inż. Antoni Parfinowicz Zastępca Dyrektora W-MODR mgr inż. Zdzisław Kamiński Druk: Warmińsko Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, 10-356 Olsztyn tel./fax. 89 526 44 39, 89 535 76 84 e-mail: redakcja@w-modr.pl, www.w-modr.pl Nakład: 300 egz. Wydanie I

Spis treści strona I. WSTĘP... 5 II. CHARAKTERYSTYKA KRAJOWYCH I ZAGRANICZNYCH RAS BYDŁA NAJBARDZIEJ PRZYDATNYCH DO PRODUKCJI WOŁOWINY KONSUMPCYJNEJ... 6 III. SYSTEMY UTRZYMYWANIA STAD BYDŁA MIĘSNEGO... 12 1. System otwarty... 12 2. System bez budynków... 13 3. System utrzymania stada mięsnego w pomieszczeniach... 13 IV. ROZRÓD BYDŁA MIĘSNEGO... 16 1. Termin zacieleń w stadzie mięsnym... 16 V. ŻYWIENIE BYDŁA MIĘSNEGO... 18 1. Żywienie letnie... 18 2. Żywienie zimowe... 20 VI. PROFILAKTYKA ZDROWOTNA STADA BYDŁA MIĘSNEGO... 23 VII. LITERATURA... 24

I. WSTĘP Jednym z coraz popularniejszych kierunków produkcji w gospodarstwie rolnym jest chów bydła mięsnego. Głównym celem jest uzyskanie dobrej jakościowo wołowiny konsumpcyjnej. Walory smakowe, oraz wysoka wartość odżywcza mięsa wołowego powodują, że jego spożycie utrzymuje się na wysokim poziomie na wszystkich kontynentach, przy czym występuje tu prawidłowość - im wyższa stopa życiowa społeczeństwa tym większe spożycie wołowiny. Upodobania kulinarne konsumentów, oraz tradycje spożywania mięsa w naszym kraju niestety w niewielkim procencie dotyczą wołowiny. Potrzebne jest przełamanie wielu kanonów i przyzwyczajeń, by wołowina kulinarna na stałe zagościła na polskich stołach. Niezależnie od tego dla producentów bydła mięsnego w Polsce rysują się od paru lat korzystne perspektywy eksportowe. Świat potrzebuje polskiej wołowiny. Potwierdzeniem jest raport Komisji Europejskiej z którego wynika, że w ubiegłym roku zostaliśmy liderem eksportu wołowiny poza granice UE zwiększając sprzedaż 4-krotnie. Spadek pogłowia bydła na świecie i wysokie ceny komponentów paszowych wpływają na utrzymujący się popyt, gwarantujący również stabilność cen na wołowinę, a nawet ich tendencję zwyżkową. Należy jednak pamiętać, że współczesny konsument potrzebuje produktu najwyższej jakości - mięsa wyprodukowanego ze sztuk młodych, soczystego, kruchego o odpowiednim smaku i zapachu. Cechy takie gwarantuje bydło ras typowo mięsnych. Wołowina dostępna na rynku w naszym kraju pochodzi od zwierząt ras mlecznych, lub użytkowanych dwustronnie w kierunku mleczno-mięsnym, oraz od ras mięsnych i ich krzyżówek z bydłem typu mlecznego. Jakość produkowanej przez nas wołowiny jest bardzo zróżnicowana, ponieważ wpływ na nią mają nie tylko typy i rasy opasanego bydła, ale również sposób utrzymania, żywienie, wiek i płeć ubijanych zwierząt. Potrzeby żywieniowe bydła mięsnego powinny być zaspokajane przede wszystkim tanio produkowaną paszą objętościową. Latem podstawę muszą stanowić zielonki pastwiskowe, a wypas powinien trwać co najmniej 150 dni w roku. Zimą podstawę żywienia powinny stanowić kiszonki i siano łąkowe. W związku z tym tworzenie gospodarstw produkujących wołowinę dobrej jakości gwarantujące pozytywne efekty ekonomiczne, wskazane jest przede wszystkim w rejonach o dużym udziale trwałych użytków zielonych. W naszym kraju najbardziej przydatne są przede wszystkim północno wschodnie i południowe tereny Polski, gdzie udział łąk i pastwisk w strukturze użytkowanych gruntów rolnych jest stosunkowo największy. 6 W-MODR w Olsztynie 2011 r.

II. CHARAKTERYSTYKA KRAJOWYCH I ZAGRANICZNYCH RAS BYDŁA NAJBARDZIEJ PRZYDATNYCH DO PRODUKCJI WOŁOWINY KONSUMPCYJNEJ Poszczególne rasy mięsne różnią się pod względem najistotniejszych cech użytkowych do jakich zaliczymy: kaliber, tempo wzrostu, wymagania pokarmowe i zdolność adoptowania się do trudnych warunków środowiska. Istotne są także; okres dojrzewania, łatwość wycieleń, oraz cechy tkanki mięsnej w tym przede wszystkim otłuszczenie. Planując produkcję eksportową należy pamiętać, że występują smakosze mięsa chudego i amatorzy mięsa marmurkowatego, gdzie tkanka jest lekko przerośnięta tłuszczem, a cechy te w głównej mierze zależą od genetyki. Wybór odpowiedniej rasy należy do hodowcy, który decydując się musi wziąć pod uwagę: posiadaną bazę paszową, planowany system produkcji, wymagania odbiorców żywca wołowego. Efekty produkcyjne w stadzie bydła mięsnego wyznaczają terminy kryć i wycieleń, oraz odsadzanie cieląt od krów. Zależą one jednak przede wszystkim od właściwej organizacji pracy, kierowania stadem, oraz możłiwie jak najlepszego wykorzystania dostępnych użytków zielonych. Odpowiednio dobieramy rasy do każdego systemu opasu. Przy ekstensywnym chowie na pastwisku najwłaściwsze będą hereford, salers i aberden angus a także limousine - bardzo dobrze wykorzystujące pobieraną zielonkę latem, oraz kiszonkę i słomę jarą z dodatkiem śrut zbożowych w okresie zimowym. Do intensywnego opasu dającego duże przyrosty w krótkim okresie czasu wybieramy przede wszystkim Charolaise, Limousin, Pimotese, Simentale i ostatnio zyskującą uznania na świecie Belgijską Błękitno Białą. Materiał rzeźny otrzymujemy od sztuk czysto rosowych jak i z mieszańców z bydłem miejscowym użytkowanym mlecznie. Do ras bydła mięsnego najczęściej wykorzystywanych w produkcji mięsa konsumpcyjnego należą: q CHAROLAISE W-MODR w Olsztynie 2011 r. 7

Rasa francuska, największa pod względem kalibru i masy ciała. Dorosłe buhaje osiągają wagę 1100-1300 kg i 150 cm wysokości w kłębie, a krowy 750-900 kg przy 140 cm w kłębie. Umaszczenie śmietankowe do jasnożółtego; śluzawica, rogi i racice jasne. Zwierzęta późno dojrzewają, a krowy charakteryzuje przedłużony okres ciąży. Cielęta rodzą się duże (45-48 kg), co prowadzi niekiedy do trudnych porodów. Rasa wymagająca obfitego żywienia, nadająca się do wypasu na żyznych pastwiskach. Może być opasana do wysokiej masy ciała bez obawy przetłuszczania. Rasa nadaje się do krzyżowania z krowami wieloródkami o łatwych porodach. Mieszańce wykazują szczególną przydatność do intensywnego opasania do ciężkiej masy ciała - nawet powyżej 600 kg. Potomstwo F1 dziedziczy zdolność do szybkiego wzrostu, dobrego wykorzystania pasz oraz niskiej zawartości tłuszczu przy bardzo dobrym umięśnieniu. q LIMOUSINE Rasa francuska, w naszych uwarunkowaniach najlepsza dla przemysłu mięsnego (wysokie walory rzeźne i kulinarne), ceniona przez hodowców za łatwe porody i przeciętne wymagania żywieniowe. Nadaje się również do ekstensywnego chowu na otwartym powietrzu. Najlepszy wśród wszystkich ras instynkt stadny: zwierzęta nie oddalają się od grupy, a w przypadku zagrożenia przyjmują pozycję obronną. Dorosłe buhaje osiągają masę ciała 1100 kg, przy wysokości w kłębie 145 cm, a krowy odpowiednio 650-850 kg i 135 cm. Umaszczenie jednolicie czerwone, o odcieniach od ciemnowiśniowego do bułanego, z wyraźnym rozjaśnieniem sierści wokół śluzawicy, oczu i na kończynach. Zwierzęta są długie, o delikatnym kośćcu oraz dobrym umięśnieniu grzbietu i zadu. Popularność rasy wynika z doskonałych walorów tuszy i mięsa. Ubijane zwierzęta uzyskują bardzo dobrą wydajność rzeźną i najlepszą jakość mięsa. Krowy są bardzo płodne i długowieczne (8-11 lat, rodzą ponad 7 cieląt). Bydło tej rasy występuje we wszystkich strefach klimatycznych, co świadczy o wybitnych zdolnościach przystosowawczych do różnych warunków środowiskowych. Bardzo łatwe wycielenia przy krzyżowaniu towarowym. Mieszańce nadają się do opasu intensywnego i ekstensywnego. Osiągają wysoką wydajność rzeźną, duży udział mięśni, a mały kości w tuszy. 8 W-MODR w Olsztynie 2011 r.

q HEREFORD Rasa stanowiąca największą populację bydła mięsnego na świecie. Jest to rasa brytyjska reprezentująca tradycyjny typ bydła opasowego. Zwierzęta średniego kalibru, wcześnie dojrzewające. Buhaje mają masę ciała około 900 kg, krowy 600 kg. Umaszczenie ciemnowiśniowe z białą głową, podgardlem, podbrzuszem i końcem ogona. Rasa odznacza się dobrą płodnością, doskonałą naturalną odpornością, łatwymi wycieleniami i dużą troskliwością krów o cielęta. Główną zaletą tego bydła jest bardzo wysoka zdolność przystosowania się do surowych warunków klimatycznych i ekstensywnych systemów żywienia; doskonale wykorzystują użytki zielone gorszej jakości. Cechy te pozwoliły na adaptacje tych zwierząt w warunkach stepów Kazachstanu, na Syberii, a także w półpustynnych pastwiskach Ameryki Płn. i Australii Wadą jest otłuszczenie tuszy, mniej efektowny wygląd, oraz gorsze umięśnienie, co może utrudnić zbyt. W USA wołowina od zwierząt tej rasy cieszy się dużą popularnością ze względu na walory smakowe i upodobania konsumentów. Jałowice i krowy kojarzone z buhajami hereford rodzą lekko i bez komplikacji, a ich potomstwo jest odporne na zmienne warunki klimatyczne i paszowe. q ABERDEN ANGUS Zaliczana do małych ras mięsnych, wcześnie dojrzewających i szybko rosnących. Dzięki pracom hodowlanym prowadzonym w USA uzyskano zwierzęta o wysokiej wyrostowości, oraz późniejszym dojrzewaniu. Pozwala to prowadzić opas systemem ekstensywnym do wyższych mas ciała (550 kg) bez obawy nadmiernego otłuszczenia tuszy. Dorosłe buhaje ważą około 1000 kg, krowy 650 kg. Cechą dominującą jest bezrożność i czarne umaszczenie z aksamitną sierścią; występuje również angus o umaszczeniu czerwonym. Rasa charakteryzuje się małą masą cieląt po urodzeniu (30-35 kg), łatwością porodów i wielką troskliwością krów o potomstwo. Bydło to bardzo dobrze wykorzystuje pasze objętościowe, nawet gorszej jakości. Doskonale znosi gorsze żywienie i trudne warunki klimatyczne. Pozytywne cechy tej rasy występują również u mieszańców uzyskanych w wyniku krzyżowania z krajowym bydłem mlecznym. W-MODR w Olsztynie 2011 r. 9

q PIEMONTESE Rasa włoska, jedna z najlepszych na świecie, bardzo wytrzymała na zróżnicowane warunki utrzymania. Wybitne umięśnienie osobników męskich. Kaliber średni (buhaje 900 kg przy 145 cm w kłębie, krowy odpowiednio 600 kg i 140 cm). Umaszczenie siwobiałe lub jasnobeżowe; śluzawica, uszy, nogi i racice ciemno pigmentowe. Zwierzęta charakteryzuje szeroki grzbiet, dość płytka klatka piersiowa, cienka kość oraz bardzo dobre umięśnienie tułowia, zwłaszcza zadu (przerost mięśni). Wysoka wydajność rzeźna, tusza zawiera dużo mięśni, oraz mało tłuszczu i kości. Masa cieląt 39-42 kg. Często występują podwójne pośladki. Buhaje wykorzystywane do krzyżowania poprawiają u mieszańców wydajność rzeźną oraz cechy jakościowe mięsa. Umaszczenie mieszańców jest ciemne. q BLONDE D AQUITAINE Bydło rasy Blonde d Aquitaine jest duże rozmiarowo. Krowy mają w kłębie około 140 cm i ważą od 700 kg do nawet 1000 kg. Byki mają w kłębie około 150 cm i ważą od 1000 kg do 1400 kg. Zwierzęta te posiadają dużą kłodę, są długie. Sztuki w tej rasie posiadają 10 W-MODR w Olsztynie 2011 r.

rogi, są też odmiany genetycznie bezrożne. Bydło te bardzo dobrze adaptuje się do różnych warunków środowiskowych. Blonde d Aquitaine pomimo dużych rozmiarów nie ma większych problemów z porodami, cielęta rodzą się z wagą od 35 kg do 55 kg. Oseski tej rasy są długie, mają małe głowy, delikatny kościec i niezbyt rozwinięte mięśnie. Matki są bardzo opiekuńcze, posiadają silny instynkt stadny. Cielęta po odsadzeniu osiągają wysoką wagę. Rasa ta wymaga intensywnego żywienia, odwdzięcza się wysokimi przyrostami. Najważniejszą zaletą bydła Blonde d Aquitaine jest zdolność do wytworzenia dużej masy mięśni, bez zbędnego otłuszczenia. Młodzież dojrzewa długo, jałówki powinny być kryte po przekroczeniu wagi 450 kg. Mleczność krów tej rasy nie jest duża, dlatego nie istnieją problemy związane z zapaleniem wymienia. q SALERS Rasa francuska, bardzo rzadka w Polsce, zdolna do bytowania w najtrudniejszych warunkach. Zwierzęta charakteryzują się wielką odpornością i żywotnością oraz doskonałą płodnością, łatwością porodów i dobrą żywotnością cieląt. Najwyższa mleczność wśród ras mięsnych (około 9 litrów dziennie przez 6 miesięcy po wycieleniu). Bydło to może być utrzymywane W-MODR w Olsztynie 2011 r. 11

bez budynków; drzewa, zarośla i obniżenia terenu stanowią dla salersów wystarczającą osłonę przed wiatrem i opadami. Zwierzęta tej rasy są wysokie, krowy osiągają 700-900 kg, buhaje 1100-1300 kg. Mięso jest szczególnie cenione przez smakoszy wołowiny; ma niespotykany smak, szybko się smaży i gotuje. Krowy salers są najlepszym materiałem matecznym, nadającym się do krzyżowania towarowego z rasami mięsnymi o wysokim potencjale przyrostów i odkładania masy mięśniowej (limousine, charolaise). Najładniej umięśnione cielęta uzyskuje się przy krzyżowaniu krów salers z buhajami charolaise. q SIMENTALER Bydło ogólnoużytkowe, pochodzi ze Szwajcarii ze średnią wydajnością mleka (4000-5000 litrów) o korzystnym składzie. Utrzymywane na prawie wszystkich kontynentach, w zróżnicowanych warunkach środowiskowych i klimatycznych. W Polsce buhaje osiągają przeciętną masę ciała 900-1100 kg, krowy 680 kg. Umaszczenie ciała dość zróżnicowane, od słomkowobiałej do wiśniowo-brunatnej, głowa i kończyny białe. Kaliber duży, z silnie podkreślonymi cechami mięsnymi. Rasa późno dojrzewająca - pierwsze krycie w wieku 18-24 miesiące. Mleczność mamek - bardzo dobra. Mieszańce z bydłem mlecznym charakteryzują się dobrym tempem wzrostu i wykorzystaniem pasz, oraz dobrym umięśnieniem i małym otłuszczeniem tuszy. Występująca w Polsce rasa zachowuje dwukierunkową użytkowość mleczno-mięsną, występuje przede wszystkim na Podkarpaciu, gdzie utrzymywane jest ok. 80% krajowej populacji. Buhajki simentalskie mają wysokie przyrosty, osiągają w wieku 210 dni masę około 290-300 kg. Młodzież tej rasy nadaje się do intensywnego opasu, który można prowadzić do wysokiej masy końcowej. Parametry wydajności rzeźnej wynoszą ponad 62%. Mięso słynie z dobrego smaku, umięśnienie tusz charakteryzuje się dużym udziałem wartościowych wyrębów. 12 W-MODR w Olsztynie 2011 r.

III. SYSTEMY UTRZYMYWANIA STAD BYDŁA MIĘSNEGO Z treści Rozporządzenia MR z dnia 2 września 2003 r. W sprawie minimalnych warunków utrzymania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich (Dz.U. 2003 Nr167, poz.1629) bydło mięsne można utrzymywać: w pomieszczeniach inwentarskich, w systemie otwartym, bez budynków. Dokonując wyboru systemu należy zapewnić zwierzętom możliwości ochrony przed: niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi, niebezpieczeństwem ze strony zwierząt drapieżnych np. bezpańskie psy. 1. System otwarty Stado bydła mięsnego (mieszańce) w Gospodarstwie rolno-hodowlanym w woj. warmińsko-mazurskim Przez system otwarty z zootechnicznego punktu widzenia rozumie się utrzymywanie zwierząt bez trwałych budowli. Są to najczęściej lekkie zadaszenia, szopy, lub prowizoryczne budowle nie posiadające ścian zamkniętych, zapewniające zwierzętom swobodę i jednocześnie chroniące je podczas niekorzystnych warunków pogodowych. Spotyka się wiaty nieposiadające jednej lub kilku ścian, w których stosuje się różnego rodzaju zasłony - kurtyny stałe lub podnoszone. Budowle te powinny spełniać następujące wymogi: pod zadaszeniem musi być utwardzone podłoże umożliwiające gromadzenie obornika przez okres 6 miesięcy, konstrukcja i otoczenie powinny zapewniać możliwości usuwania obornika raz lub dwa razy w roku, powinny zapewniać zwierzętom swobodne korzystanie z ruch na świeżym powietrzu - dostęp do okólnika lub obszernego wybiegu, konstrukcja powinna umożliwiać rozdzielanie stada na grupy (system wygrodzeń stałych lub tymczasowych). W-MODR w Olsztynie 2011 r. 13

2. System bez budynków System wolnego utrzymywania zwierząt bez budynków w warunkach Polski północno- -wschodniej jest rzadko stosowany. Musi on zapewniać następujące warunki: w okresie letnim powierzchnia pastwiska przypadająca na 1 krowę z cielęciem powinna wynosić min. 0,5 ha, w warunkach zimowych musi być zapewnione schronienie - osłona antywiatrowa. Rozumie się przez to niszę - kotlinę w terenie, przy ścianie lasu, przy zakrzaczeniach lub zadrzewieniach w rozłogu pastwiska, gdzie lokalizuje się ścielone słomą legowisko, powinna być stale dostępna woda do picia. Dokonując wyboru systemu utrzymania stada bydła mięsnego należy przestrzegać podstawowej zasady, aby tego dowolnie nie zmieniać. Zwierzęta nie mogą być zamykane w budynkach od czasu do czasu! Przyzwyczajone do utrzymywania na świeżym powietrzu niechętnie przebywają w zamknięciu, rozhartowują się i jest to dla nich sytuacja stresowa. 3. System utrzymania stada mięsnego w pomieszczeniach System utrzymania stada mięsnego w pomieszczeniach dzieli się na: uwięziowy, wolnostanowiskowy. System uwięziowy - najczęściej wykorzystuje się do opasu buhajów i jałowic opasowych, do opasu sztuk wybrakowanych ze stada. Utrzymywanie w tych warunkach krów mamek z cielętami jest uciążliwym rozwiązaniem, wymagającym przy obsłudze znacznie więcej pracy niż przy stadzie mlecznym. System ten jest stosowany najczęściej w małych gospodarstwach, utrzymujących od kilku do kilkunastu sztuk zwierząt, które ze względów finansowych lub ograniczonych możliwości paszowych nie mają możliwości powiększania stada. Warunki utrzymania mamek na uwięzi nie odpowiadają potrzebom tych zwierząt, jednak należy dążyć do zapewnienia im swobodnego kładzenia, wstawania i odpowiedniego wypoczynku. Osiągamy to przez stosowanie stanowisk o odpowiednich parametrach: stanowisko długie - długość 230-250 cm/szerokość 115-130 cm stanowisko średnie - długość 200-230 cm/szerokość 115-130 cm stanowisko krótkie - długość 165-195 cm W warunkach obory uwięziowej cielęta powinny mieć do dyspozycji kojec grupowy przeznaczony do wypoczynku, pobierania siana i paszy treściwej. Najczęściej stosuje się dwa rozwiązania: kojec grupowy z możliwością swobodnego przemieszczania się cieląt do matek - cielęta bez ograniczeń poruszają się po oborze, kojec grupowy zamknięty - zapewniamy powierzchnię min. 1,5 m 2 /szt. oraz co najmniej cztery razy na dobę dopuszczamy cielęta do mamek. 14 W-MODR w Olsztynie 2011 r.

System wolnostanowiskowy - do utrzymywania stada krów z cielętami przede wszystkim stosowany jest system wolnostanowiskowy. Budynki wykorzystywane do tego powinny być proste i tanie w modernizacji. Najbardziej przydatne będą obory z głęboką ściółką, lub z pochyloną podłogą - posadzką tzw. samospławialną. Zwierzęta utrzymywane w takich warunkach czują się komfortowo, bardzo dobrze znosząc niskie temperatury. Zapewnić trzeba im jednak stały dostęp do wody, dobrą wentylację i zabezpieczyć budynek przed przeciągami. Funkcje takiego pomieszczenia mogą spełniać nieczynne stodoły, wiaty lub przystosowane do tego byłe obory mleczne. Utrzymywanie krów mamek z cielętami to najbardziej właściwy i naturalny system. Krowa wraz z cielęciem przebywają razem przez okres 6 do 9 miesięcy, w czasie którego młode ssie matkę do woli. Obora wolnostanowiskowa dla mamek z cielętami wymaga podziału organizacyjnego na trzy sektory. Sektor przebywania krów z cielętami to główne pomieszczenie obory - najlepiej jeżeli zaplanowane jest na głębokiej ściółce ze stołem paszowym, drabiną i podestem gnojowo-paszowym. Taki system umożliwia utrzymanie zwierząt w wygodnych i higienicznych warunkach. Na jedną mamkę z cielęciem należy przeznaczyć 7,5 m 2 powierzchni. Szerokość dostępu do żłobu - drabiny paszowej zależy od masy ciała utrzymywanych zwierząt, oraz systemu zadawania pasz i powinna wynosić 70-80 cm. Sektor ten musi być wyposażony w system pojenia z zapewnieniem stałego dostępu do wody. Stosowane są powszechnie poidła korytkowe z zaworem automatycznym o dużej wydajności przepływu wody, których krawędź umieszczona jest na wysokości 70-90 cm. W oborach zimnych można zastosować poidła niezamarzające kryte - kulowe lub poidła podgrzewane. Jedno pojedyncze poidło wystarcza na 30 szt. zwierząt. Zdecydowanie mniej korzystne są tradycyjne poidła miskowe - jedno poidło na 15 sztuk. Strefę lokalizacji poideł najlepiej zabezpieczyć rusztową posadzką lub rozwiązaniem umożliwiającym odprowadzenie wychlapywanej podczas picia wody. W przeciwnym wypadku wokół poideł wytworzy się miejsce błotnistej, przemoczonej ściółki. Kojec grupowy dla cieląt - jest miejscem wypoczynku, pobierania paszy treściwej, siana i wody oddzielony od pomieszczenia mamek przegrodą wysokości ok. 120 cm. Ściankę wykonuje się z drewna lub rur metalowych pozostawiając w niej otwory komunikacyjne dla cieląt o szerokości 40-45 cm i wysokości 100-110 cm. Konieczne elementy tego pomieszczenia to korytko na pasze treściwą, poidło i drabina na pasze objętościowe. Wielkość powierzchni przypadającej w kojcu na jedno cielę wynosi 1,5 m 2, lub ok. 0,75-0,8 m 2 w pomieszczeniach z wydzieloną strefą paszowo-gnojową. Sektor porodowy - porodówka - jest to pojedynczy lub zbiorowy kojec, w którym odbywają się porody. Zlokalizowany powinien być tak, aby zachować kontakt wzrokowy przebywających tam zwierząt ze stadem i zapewnić spokój cielącym się krowom. Oddzielony od głównej hali budynku bywa najczęściej prostym, ale solidnym wygrodzeniem. Powierzchnia w kojcu indywidualnym powinna wynosić ok. 8-9 m 2 na jedną sztukę. Ko- W-MODR w Olsztynie 2011 r. 15

Chów i hodowla bydła mięsnego w gospodarstwie rolnym nieczne elementy wyposażenia kojca to poidło, oraz drabina paszowa. Pomieszczenie to powinno być obficie ścielone, suche i zabezpieczone przed przeciągami. Przewiduje się, że krowy trafiają do porodówki na kila dni przed terminem porodu i przebywają tam z cielęciem przez ok. 7 dni. Przyjmując, że stado będzie cieliło się przez okres około 3,5 miesiąca w roku należy w tym sektorze zaplanować powierzchnię na około 10% stanu krów mamek. Dodatkowymi pomieszczeniami, które należy zaplanować utrzymując stado krów mięsnych będą indywidualne kojce dla buhajów rozpłodowych, oraz izolatki dla zwierząt leczonych (ok. 9 m2/ szt), a w większych stadach przewiduje się także stanowiska zabiegowe. Kojec dla buhaja o pow. minimum 10m2/szt. najlepiej, gdy zlokalizowany jest poza pomieszczeniami dla krów z cielętami. Kojec grupowy dla cieląt Sektor dla krów z cielętami 16 W-MODR w Olsztynie 2011 r.

IV. ROZRÓD BYDŁA MIĘSNEGO Właściwa organizacja rozrodu, oraz prawidłowy dobór rozpłodników to podstawowy warunek powodzenia w chowie stada mięsnego. Należ dążyć do tego by od każdej mamki rokrocznie otrzymać przychówek. Przy krzyżowaniu wypierającym najlepiej budować stado na młodych niezbyt mlecznych jałowicach lub pierwiastkach, ponieważ łatwiej je przestawiać na mamki i niższą produkcję mleka. Cielęciu w szczycie okresu odpoju potrzeba 8-max.10 l mleka dziennie. Dlatego w celu wykorzystania bardziej mlecznych mamek, można dołączyć do nich dodatkowe cielęta. 1.Termin zacieleń w stadzie mięsnym Ważnym elementem rozrodu jest termin i wiek pierwszego zacielania jałowic. Warunkiem, który decyduje o całym cyklu produkcyjnym w stadzie jest przestrzeganie założenia, aby okresy krycia i wycieleń w kolejnych latach nie przekraczały trzech miesięcy. Należy także dążyć do tego by cielę już w pierwszym roku życia maksymalnie korzystało z pastwiska. Dlatego też wycielenia powinny odbywać się w okresie zimowym i wczesnowiosennym. Wycielenia letnie chociaż organizacyjnie są najprostsze i najtańsze, to jednak skutkują tym, że cielęta nie wykorzystują w pełni pastwiska. W okresie najintensywniejszego porostu traw mają jeszcze nienależycie wykształcony przewód pokarmowy, a wiec jedynym podstawowym pokarmem w tym okresie jest dla nich mleko matki. Ciele staje się prawdziwym przeżuwaczem po ukończeniu trzeciego miesiąca życia. W związku z tym przy letnich wycieleniach, zielonkę w pełni może wykorzystywać dopiero pod koniec sezonu pastwiskowego kiedy wartość pokarmowa porostu jest zdecydowanie najniższa. W polskich warunkach najlepiej by wycielenia w stadach mięsnych przebiegały od grudnia do końca kwietnia. Młodzież urodzona w tym okresie jest dobrze odpojona mlekiem i wchodzi w okres pastwiskowy w pełni przygotowana do korzystania z naturalnych użytków zielonych. Krycia w związku z tym należy planować w miesiącach wiosenno-letnich tzn. od końca marca do sierpnia. Wiek pierwszego krycia jałowic mięsnych jest zdecydowanie wyższy niż u krów mlecznych. Pokryte zbyt wcześnie (15-18 miesięcy), dają zwykle cielęta zdrowe, ale o niższej wadze w momencie urodzenia. Skutkuje to niższymi przyrostami w późniejszym okresie w porównaniu z cielętami urodzonymi od jałówek starszych. Przy tym samym żywieniu cielę to osiągnie w 7 miesiącu życia wagę niższą o ok. 30 kg, a ponadto zbyt wcześnie kryta jałówka nie wyrośnie na dużą krowę. Za najbardziej optymalny wiek rozpoczęcia rozrodu przyjmuje się 18-22 miesiące, gdy masa jałówki osiąga ok. 3/4 wagi dorosłej krowy, co dla rasy limusine wynosi ok. 460-500 kg, a dla charolaise i ich mieszańców nawet 500-600 kg. Kryjąc jałówki właściwie dobieramy rozpłodnika, zwracając uwagę by cielęta nie rodziły się zbyt duże - jak na fizjologiczne możliwości młodej matki. Jeżeli nie korzysta się z inseminacji, do reprodukcji należy używać byków ze sprawdzonym rodowodem i unikać kojarzeń przypadkowych - tzw. dzikich. W-MODR w Olsztynie 2011 r. 17

Chów i hodowla bydła mięsnego w gospodarstwie rolnym Dzisiaj za cenę dwóch byczków towarowych można nabyć wartościowego - dobrego buhaja, który przez okres trzech lat użytkowania pozostawi 60-70 cieląt wyrównanych genetycznie i pokrojowo. Powinniśmy być przekonani, że zakup ten to dobra i konieczna inwestycja. Jeden rozpłodnik przewidywany jest na stado 20-30 krów, dlatego przy stadach większych należy proporcjonalnie zwiększyć ilość kryjących byków. W okresie stanówki najwygodniej jeżeli buhaj przebywa w stadzie krów utrzymywany systemem haremowym. Gdy pojawiają się problemy ze skutecznym zacielaniem, należy poszukać przyczyn w żywieniu, inseminacji czy zmianie rozpłodnika. Ale można temu zaradzić stosując znane metody farmakologicznej synchronizacji rui w stadzie. Chodzi przecież o skuteczne pokrycie wszystkich krów w jednym czasie by w efekcie skrócić okres międzywycieleniowy, co jest warunkiem uzyskania korzystnych efektów ekonomicznych. Rozwiązanie to jednak wymaga dodatkowych kosztów związanych z obsługą weterynaryjną i zakupem preparatów farmakologicznych. Wpływ synchronizacji rui na użytkowość rozrodczą bydła w ciągu pierwszego tygodnia okresu rozrodczego Cielęta typu mięsnego urodzone w okresie późnej zimy jako efekt wyboru i zastosowania właściwej metody synchronizacji rui w stadzie w warunkach prawidłowego żywienia i utrzymania 18 W-MODR w Olsztynie 2011 r.

V. ŻYWIENIE BYDŁA MIĘSNEGO 1. Żywienie letnie - sposoby wypasu Wypas wolny - nie regulowany. Pastwisko nie podzielone na kwatery, bydło korzysta z całodobowego wypasu. Organizowany jest na terenach oddalonych od budynków inwentarskich, najczęściej na gruntach nie nadających się do uprawy polowej. Wypas wolny - regulowany. Występuje w podobnych warunkach, lepszy sposób wykorzystania pastwiska, polega na stopniowym powiększaniu areału dostępnego zwierzętom w miarę zmniejszającego się odrostu traw. Wypas kwaterowy - wolny. System najbardziej rozpowszechniony, w okresie intensywnego wzrostu traw, gdy występują nadwyżki masy zielonej, część kwater jest użytkowana kośnie. Zwierzęta korzystają przemiennie z poszczególnych kwater pastwiska, wypas jest najbardziej efektywny gdy odbywa się przy odroście 12-15 cm, a kończy przy wysokości ok. 6 cm. Wypas kwaterowy dawkowany. Kwatery dodatkowo grodzi się przenośnym najczęściej elektrycznym wygrodzeniem dawkując codziennie nowy porost na kolejnym fragmencie kwatery. System ten zapewnia najlepsze wykorzystanie pastwiska. Przy użytkowaniu pastwiska wskazane jest przemienne kośno-pastwiskowe wykorzystywanie posiadanych użytków zielonych. Stosując wypasanie i naprzemiennie koszenie użytków na siano lub sianokiszonkę, mamy możliwości stosowania nawożenia organicznego, ale także poprawiamy jakość porostu wykaszając gatunki mniej lubiane i omijane przez zwierzęta w trakcie wypasu. W ten sposób przyczyniamy się także do zmniejszenia zainfekowania pastwiska przez pasożyty rozprzestrzeniające się w odchodach zwierzęcych. Produkcja pasz z łąk kośnych - w gospodarstwach utrzymujących stada mięsne latem gromadzimy pasze na zimę (siano, sianokiszonka) lub przy braku odrostu na pastwiskach kosimy zielonkę na tzw. dokarmianie. Istotne jest by w okresie wegetacji, poprzez właściwe zabiegi uprawowe osiągnąć maksymalny plon. Dąży się do zwiększenia ilości uzyskanych pokosów, co sprzyja także poprawie jakości uzyskanej paszy. Żywienie krów mamek w sezonie letnim - podstawą są pastwiska. O ich wartości pokarmowej decydują zawartość energii, białka, włókna, oraz strawność pobranej masy zielonej, która zależy od fazy rozwoju roślin w momencie spasania, a przede wszystkim stopnia zdrewnienia ścian komórkowych. Powinno się dążyć do tego, aby ruń pastwiska pobierana była najlepiej od końca strzelania w źdźbło do początku fazy kłoszenia. Zbyt wczesny wypas skutkuje pobieraniem paszy o małej zawartości suchej masy i włókna, czego następstwem są zaburzenia trawienne prowadzące do biegunek ograniczających wchłanianie składników mineralnych. Najobfitszy okres pastwiskowy to maj/czerwiec, kiedy jakość runi i jej odrost jest największy. W późniejszym okresie wypasu przy zmniejszającej się ilości opadów, wartość pastwiska W-MODR w Olsztynie 2011 r. 19

spada co skutkuje także zmniejszeniem mleczności mamek. W niesprzyjających warunkach, gdy ilość i jakość zielonki drastycznie się obniży, konieczne jest dokarmianie stada. Stosuje się w tym celu zielonkę koszoną, kiszonkę lub nawet dodatek paszy treściwej. Dokarmianie nie jest konieczne, jeżeli w sprzyjających warunkach pogodowych będziemy mogli uzyskać na pastwisku plon w wysokości około 45-50 ton zielonki z ha przy właściwej obsadzie zwierząt. Tab. 1. Dopuszczalna obsada kwatery na pastwisku w zależności od jakości i wydajności porostu, oraz zalecanego nawożenia azotowego na 6- miesięczny okres wypasu. Jakość kwatery Nawożenie N (kg/ha) Plon SM (t/ha) Obsada zwierząt (szt/ha) Krowy mamki Młode bydło (masa ciała w kg) z cielętami 200-350kg 350-540 kg Bardzo dobra 150 11,1 3,7 8,3 5,7 Średnia 150 8,9 3,0 6,7 4,5 Słaba 150 6,7 2,2 5,0 3,7 Pobranie SM (kg/dzień) X X 14 5,9 8,7 Źródło: Hodowca bydła 5/2010 str. 54 Przyjmuje się, że z dobrego pastwiska krowa z cielęciem pobierają przeciętnie 65-75 kg zielonki dziennie. Przy wypasie kwaterowym w sprzyjających warunkach pogodowych, gdy krowy z cielętami korzystają z odrostu w wysokości 12-15 cm, można uzyskać 5-6 rotacji w sezonie. Żywienie cieląt przy matkach - w miarę wzrostu i sadku mleczności mamek cielęta wykorzystują coraz więcej porostu pastwiskowego. Prawidłowością jest że w wieku 3 miesięcy - na początku okresu pastwiskowego pobieranie mleka kształtuje się na poziomie ok. 8 l dziennie, natomiast pod koniec sezonu w wieku ok. 8 miesięcy spada on do 3-4 litrów. Przy dobrym pastwisku bez dokarmiania treściwymi można w zależności od rasy u buhajków osiągnąć w tym okresie przyrosty dzienne na poziomie od 800 do nawet 1200 gramów. Tak dobre wyniki można uzyskać, gdy pobranie suchej masy zielonki zwiększy się w tym okresie Dokarmianie cieląt paszą treściwą, w specjalnych karmidłach, do których mają dostęp tylko cielęta a nie krowy 20 W-MODR w Olsztynie 2011 r.

z 1 kg do 5, a wartość pobieranej paszy kształtowała się będzie na poziomie 0,85 JP/1kg SM. W sytuacji niedoboru zielonki z pastwiska konieczne jest dokarmianie cieląt paszą treściwą. Powinna ona być smaczna - chętnie pobierana i musi zawierać około 120 g białka trawionego w jelicie(btj) w jednostce paszowej (INRA,1988). Tab. 2. Przykładowy skład mieszanek treściwych dla cieląt mięsnych w okresie dokarmiania Pasze Skład mieszanki w % 1 2 3 Śruta jęczmienna 50 35 45 Śruta pszenna 25 25 - Śruta z pszenżyta - - 18 Makuch rzepakowy - - 20 Otręby pszenne 6 15 5 Poekstrakcyjna śruta rzepakowa - 18 - Poekstrakcyjna śruta sojowa 17 5 10 Mieszanka mineralna 2 2 2 Źródło: Krzysztof Bilik, Magdalena Łopuszańska-Rusek (Hodowca bydła 6-7/2010) 2. Żywienie zimowe Jałówki cielne - musza być tak żywione, aby w momencie porodu miały dobrą kondycję. Szczególnie ważny jest okres na trzy miesiące przed wycieleniem, kiedy dawka dla jałówek musi odpowiadać dawce krów w początkowym okresie ciąży - produkcja 4 l mleka/dziennie. Należy szczególnie dbać o żywienie jałówek krytych wcześniej, które wycielą się w drugim roku życia. Jest to okres ich wzrostu i szczególnie pod koniec ciąży następuje rywalizacja między zapotrzebowaniem własnym organizmu jałówki i potrzebami dotyczącymi składników pokarmowych na rozwój płodu. Poziom energii w dawce pokarmowej jałówki cielnej powinien nie tylko zaspakajać ich potrzeby bytowe i rozwój płodu, ale również zapewniać przyrost własnej masy ciała na poziomie ok. 300 g/dziennie. Zaniedbanie jest niebezpieczne dla pierwiastki i odbija się także na masie ciała urodzonych cieląt. Żywienie krów - w okresie zimowym uzależniamy od ich kondycji. Określa się ją w skali pięciopunktowej, przyjmując następujące granice: kondycja słaba - do 2 pkt, kondycja średnia - 2-3 pkt, kondycja dobra - pow. 3 pkt. Normy żywieniowe przewidują w tym okresie możliwość wykorzystania ewentualnych rezerw ciała krowy - odbudowanych w okresie pastwiskowym, stąd nie pokrywają w pełni ich zapotrzebowania na energię i białko. Podstawę żywienia krów stanowią sianokiszonka, siano łąkowe lub słoma i ewentualnie kiszonka z kukurydzy. Zasadą jest, by lepsze pasze W-MODR w Olsztynie 2011 r. 21

zachować na okres krycia kiedy występują największe potrzeby pokarmowe, natomiast po odsadzeniu cieląt w okresie zasuszenia można stosować pasze gorsze. Pasze objętościowe średniej jakości w tym okresie powinny pokrywać zapotrzebowanie na składniki pokarmowe. Tab. 3. Przykłady dawek pokarmowych dla krów mamek rasy Limousin na okres zimowy Stan kondycji Skład dawki pokarmowej dla krowy kg/dzień i masa ciała krów Okres produkcji Kiszonka z traw Słoma jęczmienna Śruta jęczmienna Śruta rzepak. poekstrakcyjna Reprodukcja 32,5 2,0 0,58 2,0 1,5 pkt ok. 570 kg Pełna laktacja 31,8 2,0-1,33 Koniec laktacji 29,7 2,0-0,70 Reprodukcja 29,7 2,0 0,47 1,77 3,5 pkt 650 kg Pełna laktacja 28,8 2,0-1,00 Koniec laktacji 26,5 2,0-0,41 Źródło: Krzysztof Bilik, Magdalena Łopuszańska-Rusek (Hodowca bydła 5/2010) Żywienie młodzieży w okresie opasania - po odsadzeniu młodzież utrzymuje się w systemie alkierzowym. Żywienie stosowane w tym okresie powinno w maksymalnym zakresie wykorzystywać potencjał genetyczny zwierząt. U młodych zwierząt w dziennym przyroście masy ciała przeważa tkanka mięsna, co zmienia się wraz z wiekiem zmierzając do odkładaniu coraz większej ilości tłuszczu. Postępujące zmiany w proporcjach białka i tłuszczu w bilansie dziennych przyrostów, wymaga dostarczanie w dawce pokarmowej coraz większej ilości energii na przyrost 1 kg masy ciała. Cechy te są charakterystyczne dla określonych ras. Bydło wcześnie dojrzewające jak aberden angus i hereford (w większym stopniu u jałówek i wolców niż u buhajów) szybciej zaczynają odkładać tkankę tłuszczową. Rasy Tab. 4. Przykładowe dawki pokarmowe dla buhajów opasowych ras mięsnych - opas intensywny z udziałem pasz gospodarskich Nr Masa ciała opasanych buhajów w kg Rodzaje pasz dawki 250 300 350 400 450 500 Kiszonka z kukurydzy (34% SM) 12 14 17 18 19 21 1 Mieszanka treściwa 2,5 3,0 3,2 3,8 4,3 4,5 Śruta rzepakowa poekstrakc. 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 Lizawka Do woli Oczekiwany przyrost MC (g/dziennie) 1350 1400 1400 1400 1400 1400 Kiszonka z traw (34% SM) 10 12 15 17 19 20 2 Mieszanka treściwa 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 Lizawka Do woli Oczekiwany przyrost MC (g/dziennie) 1300 1300 1300 1300 1250 1250 Źródło: : Krzysztof Bilik, Magdalena Łopuszańska-Rusek (Hodowca bydła 6-7/2010) 22 W-MODR w Olsztynie 2011 r.

później dojrzewające jak limousin, charolaise, piemontese czy simental charakteryzują się większą o poprzednio wymienionych i zdolnością budowania tkanki mięsnej do późniejszego wieku, dlatego mogą być opasane do wyższych klas wagowych. O końcowej masie opasu decydują preferencje konsumentów. Przy zapotrzebowaniu na mięso marmurkowate i soczyste do uboju przeznacza się bydło ras wcześnie dojrzewających, karmione w ostatniej fazie opasu dawkami z dużą ilością paszy treściwej. Uzyskuje się wtedy przyrosty na poziomie 1600-1800 g dziennie. Tab. 5. Przykładowy skład mieszanek treściwych dla młodego bydła opasowego Komponenty paszowe Skład mieszanek w % 1 2 3 4 Śruta jęczmienna 25 30 20 20 Śruta owsiana 25-12 20 Śruta pszenna - - 20 - Śruta z pszenżyta - 30 20 - Śruta żytnia 20 - - 20 Śruta kukurydziana - 12-20 Otręby pszenne 13 10 10 10 Śruta rzepakowa poekstrakcyjna 14 15 15 17 Mieszanka mineralno-witaminowa 2 2 2 2 Kreda pastewna 1 2 1 1 Źródło: Krzysztof Bilik, Magdalena Łopuszańska-Rusek (Hodowca bydła 6-7/2010) Przy zapotrzebowaniu na mięso chude, stosuje się żywienie mniej intensywne ze znacznie niższym udziałem paszy treściwej. O wszystkim jednak decyduje rachunek ekonomiczny. Najbardziej optymalnym jest opas do momentu osiągnięci przez zwierzęta tzw. fizjologicznej dojrzałości do uboju, co osiąga się w momencie kiedy odkładanie białka w tuszy słabnie na rzecz odkładania tłuszczu. Następuje to w momencie osiągnięcia przez opasy 60% średniej wagi ciała dorosłego osobnika dla danej rasy i płci. Opasania ekstensywne lub półintensywne - dotyczy jałówek lub wolców z rejonów o dużym udziale użytków zielonych, gdzie podstawą żywienia jest wykorzystanie jednego lub dwóch sezonów pastwiskowych, a w okresach zimowych stosuje się sianokiszonki, siano i pasze treściwe. Przy półintensywnym systemie wykorzystuje się jeden sezon pastwiskowy i po zejściu do obór żywi się młodzież opasową: sianokiszonką w dawce ok. 5-6 kg/100 kg masy ciała, sianem w ilości 1-2 kg/100 kg masy ciała i śrutą lub gniecionym jęczmieniem w dawce 0,6 kg/100 kg masy ciała. W ten sposób (wg. Bilik, Łopuszańskiej-Rusak) uzyskuje się w wieku 18 miesięcy wagi opasów odpowiednio wolce ok. 520 kg, jałówki ok. 450 kg wagi ubojowej. Opas ekstensywny oparty na wykorzystaniu dwóch sezonów pastwiskowych. Po drugim sezonie do końca opasu żywi się je kiszonką z traw, oraz śrutą lub zbożem gniecionym. Dobrą paszą w opasie młodzieży jest kiszonka z całych roślin zbożowych - GPS. Zbożami przydatnymi do kiszenia są jęczmień jary i ozimy i jego mieszanki z owsem lub motylkowatymi grubonasiennymi. W-MODR w Olsztynie 2011 r. 23

Chów i hodowla bydła mięsnego w gospodarstwie rolnym VI. PROFILAKTYKA ZDROWOTNA STADA BYDŁA MIĘSNEGO Zapobieganie chorobom w stadach mięsnych jest konieczne i nie mniej ważne niż w stadach bydła mlecznego. Polega ono na: n właściwej pielęgnacji użytkowanych łąk i pastwisk, n przestrzeganiu regularnego odrobaczania stada przeciwko pasożytom żołądkowo-jelitowym i płucnym, wykonywane w konsultacji ze służbami wet, n przestrzeganie przepisów sanitarnych umożliwiających diagnozowanie i zwalczanie chorób zaraźliwych i pasożytniczych, n prowadzenie profilaktyki przy odchowie cieląt poprzez stosowanie odpowiednich preparatów już u matek przed wycieleniem, preparatów pochodzenia roślinnego-ziołowego o działaniu łagodząco-przeciwzapalnym, które pobudzają, wspierają i uaktywniają układ immunologiczny organizmu cielęcia. Właściwa pielęgnacja użytkowanych pastwisk gwarantuje najlepszy odchów cieląt Lekka, drewniana konstrukcja obory dla stada mięsnego u Pana Pawła Polichta Nowa Wieś, gmina Purda 24 W-MODR w Olsztynie 2011 r.

VII. LITERATURA 1. Chów bydła mięsnego metodami ekologicznymi. Instytut Zootechniki w Krakowie. Radom 2004. 2. Dobór ras do produkcji bydła opasowego. Jolanta Oporzadek, Artur Oporzadek. Hodowca Bydła nr 10/10 3. Synchronizacja rui jako metoda doskonalenia hodowli bydła mięsnego. Mamadou M.Bah, Katarzyna Jankowska PAN Olsztyn. Hodowca Bydła nr 6/2011. 4. Rozród bydła mięsnego. Artykuł ze strony internetowej - Ewa Wypijewska KPODR Minikowo. 5. Metody synchronizacji rui w stadzie bydła mięsnego. Marcin Gołębiowski, Beata Majchrzak. Hodowca Bydła nr 12/2009 6. Systemy utrzymania bydła mięsnego. Jolanta Oporzadek, Artur Oporzadek. Hodowca Bydła nr 3/2010 7. Żywienie letnie i zimowe krów mięsnych. Krzysztof Bilik, Magdalena Łopuszańska-Rusek. Hodowca Bydła nr 5/2010 8. Żywienie cieląt ras mięsnych w okresie odchowu i opasania. Krzysztof Bilik, Magdalena Łopuszańska-Rusek. Hodowca Bydła nr 6-7/2010 9. http://pl.wikipedia.org/wiki/lista_ras_bydła_hodowlanego 10. http://kpodr.pl/index.php/produkcja-zwierzca/44-bydo/381-rasy-byda-misnego W-MODR w Olsztynie 2011 r. 25

Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, 10-356 Olsztyn tel. 89 535 76 84, 89 526 44 39, 89 526 82 29 e-mail: sekretariat@w-modr.pl www.w-modr.pl