GLEBY ORGANICZNE OBSZARÓW DOLINOWYCH PARKU NARODOWEGO GÓR STOŁOWYCH

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LXI NR 4 WARSZAWA 2010: 15-25 ADAM BOGACZ, HANNA RUTKOWSKA GLEBY ORGANICZNE OBSZARÓW DOLINOWYCH PARKU NARODOWEGO GÓR STOŁOWYCH ORGANIC SOILS IN THE VALLEY AREAS OF THE STOŁOWE M OUNTAINS NATIONAL PARK Instytut Nauk o Glebie i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Abstract: The research was conducted on the areas of small river valleys in the Stołowe Mountains National Park. The research objects were shallow peat soils of high medium and low peatlands. There included Carex sp. and spruce habitats. The presented work was aimed at showing the characteristics of organic soils and the degree of their evolution. Four soil profiles (23 samples) were collected for analysis. The investigated peat horizons were classified into particular types and species. The study showed that organic soils developed on sandy weathered sandstones. The influence of muddy processes and human industrial activity can be observed in the soil evolution. Despite a different composition of the plant fragments, the soils had a similar trophic status. Słowa kluczowe: gleby organiczne, właściwości gleb, obszary dolinowe. Keywords: organie soils, soil properties, valleys areas. WSTĘP Obszary dolinowe, ze względu na obecność tarasów rzecznych oraz źródlisk, są miejscem występowania gleb organicznych, także na obszarach górskich [Dembek i in. 2000]. Rozmieszczenie gleb organicznych dolinowych związane jest z istniejącą siecią cieków wodnych. Proces torfotwórczy jest tu często przerywany przez akumulację utworów mineralnych. Prowadzone w latach 90. ubiegłego wieku, na terenie Parku Narodowego Gór Stołowych, prace związane były z przygotowaniem mapy glebowej w skali 1:10 000. Podczas wyznaczania zasięgów oraz opisów właściwości gleb [Kaszubkiewicz i in. 1996; Bogacz 2000, 2002], stwierdzono także występowanie przewarstwień w glebach organicznych. Niniejsza praca jest uzupełnieniem wcześniej prowadzonych badań gleb organicznych na obszarach dolinowych. Przedstawia ona charakterystykę gleb organicznych, wcześniej nieopisywanych, niewielkich dolin znajdujących się w różnych częściach Parku. Odpowiada także na pytanie, w jakim okresie mogły powstawać przewarstwienia mineralne poziomów torfowych spotykane na terenie Parku. OBIEKT BADAŃ Opisywane w pracy doliny rzeczne są miejscem występowania gleb organicznych, które ukształtowały się na podłożach kwaśnych zwietrzelin piaskowcowych terasów zalewowych potoków: Bobrówka, Czerwona Woda oraz Kamienny Potok. Niewielkie

UL A. Bogacz, H. Rutkowska doliny na obszarze Parku mająnajczęściej charakter wciosowy - Dolina Bobrówki, rzadziej dolin płaskodennych - Dolina Czerwonej Wody i niektóre fragmenty Doliny Kamiennego Potoku. Ukształtowanie terenu sprawia, że mineralne osady podtorfowe mają cechy utworów deluwialno-aluwialnych lub wręcz deluwialnych. W niższych partiach dolin nie stwierdzono obecności miąższych osadów nanoszonych przez potoki, co świadczy o przewadze procesów denudacyjnych nad akumulacją. Dzieje się tak, ponieważ w dolnych częściach dolin wzrastaj ą spadki i szybkość przepływu. Doliny płaskodenne ukształtowane w górnych częściach potoków mają zbocza łagodne. W dolnych odcinkach doliny są wąskie, o stromych zboczach [Kondracki 1988]. Obszary dolinowe zajmują niewielkie powierzchnie Parku, które w przypadku badanych obiektów porasta bór górski bagienny lub bór mieszany górski bagienny. Jedynie część gleb organicznych na obszarze doliny Kamiennego Potoku wytworzyła się pod zbiorowiskiem Carex sp. Obszary dolinowe usytuowane były na wysokościach pomiędzy 698 a 757 m n.p.m. Opady są tu dość wysokie i osiągają średnią wartość około 750 mm na rok. METODY BADAŃ Badania prowadzono w 2008 roku na obszarach dolinowych Parku Narodowego Gór Stołowych. Do badań wytypowano cztery reprezentatywne profile glebowe. Przy wyborze profilów kierowano się głębokością gleb oraz występowaniem zróżnicowanych zbiorowisk RYSUNEK 1. Rozmieszczenie punktów badawczych na obszarze Gór Stołowych FIGURE 1. Localization of researched objects on Stołowe Mountains areas

Gleby organiczne obszarów dolinowych PN Gór Stołowych 17 roślinnych. Pobrano łącznie 23 próbki gleb i wykonano następujące oznaczenia: stopień rozkładu materii organicznej na podstawie testu pirofosforanowego SPEC oraz zawartość włókna metodą półstrzykawki [Lynn i in. 1974], popielność próbek przez spalenie w piecu muflowym w temperaturze 550 C przez 4 godziny. Gęstość właściwąi objętościową szacowano na podstawie popielności wg formuł Okruszki [1971], porowatość ogólną na podstawie gęstości właściwej i objętościowej. Skład granulometryczny poziomów podścielających oznaczono metodąareometrycznąbouyocosa w modyfikacji Casagrande'a i Prószyńskiego. Wykonano oznaczenia: ph w H20 i w KC1 (1 mol-dm"3) potencjometrycznie, C-organiczny przy użyciu aparatu CS-MAT 5500, kwasowość wymienną metodą Sokołowa, N-ogółem metodąkjeldahla, zawartość Ca2+, Mg2+, K+, Na+ w wyciągu octanem amonu o ph 7,0. Obliczono sumę kationów o charakterze zasadowym (S), pojemność kompleksu sorpcyjnego (T) oraz stopień wysycenia kompleksu kationami o charakterze zasadowym (V). Oznaczono całkowitą zawartość metali ciężkich Zn, Cu, Pb, Ni, Cr metodą AAS po mineralizacji w mieszaninie kwasu solnego i azotowego, skład i udział makroszczątków [PN-85G-2500] metodąmikroskopowąoraz wiek poziomów torfowych metodą 14C w Laboratorium Radiowęglowym w Poznaniu. Jako kryterium przy wydzielaniu typów i rodzajów torfów przyjęto skład i udział rozpoznanych szczątków w masie torfowej, a nie uwzględniano odczynu torfu. WYNIKI BADAŃ I DYSKUSJA Cechy morfologiczne gleb i procesy glebowe Poniżej przedstawiono budowę morfologiczną czterech organicznych gleb obszarów dolinowych Parku. Opisy uzupełniono o ich położenie, typ hydrologicznego zasilania, rodzaj siedliska oraz skład botaniczny zachowanych szczątków roślinnych. Na podstawie tych cech ustalono definicję gleby. Profil 1. Położenie profilu - dolina Czerwonej Wody, wysokość - 698 m n.p.m., współrzędne geograficzne -N : 50o27 47" E: 16 22,51", dominujący typ hydrologicznego zasilania - ombrogeniczno-fluwiogeniczny, zbiorowisko roślinne - bór bagienny górski. Ptwy 0-12 cm torf wysoki sosnowo-torfowcowy barwy 10YR 3/2, mokry, średnio rozłożony (R2), zamulony, struktura włóknista, przejście poziomu wyraźne; Otwy 12-18 cm torf wysoki sosnowo-torfowcowy barwy 10YR 2/2, mokry, silnie rozłożony (R3), zamulony, struktura kawałkowa, przejście poziomu stopniowe; Ot 18-30 cm humotorf barwy 10YR 3/2, mokry, silnie rozłożony (R3), struktura kawałkowa, obecne szczątki nadpalonego lub spalonego drewna oraz domieszki piasku, przejście poziomu stopniowe; G +30 cm poziom podścielający glejowy zwietrzeliny piaskowca, barwy 10YR 5/2, mokry, struktura subangulama, piasek gliniasty, oglejenie całkowite. Uwagi: Poziom wody glebowo-gruntowej na głębokości 38 cm p.p.t. Definicja gleby: [Systematyka... 1989] gleba torfowa, torfowiska wysokiego, płytka (Ptllcl), WRB [2006] Histic Gleysols Dystric.

IŁ A. Bogacz, H. Rutkowska Profil 2. Położenie profilu - dolina Kamiennego Potoku, wysokość - 757 m n.p.m., współrzędne geograficzne-n: 50 27'0r' E: 16 2r48", dominujący typ hydrologicznego zasilania - ombrogeniczno-soligeniczny, zbiorowisko roślinne - turzycowisko Otl 10-17 cm torf niski turzycowy barwy 10YR 4/4, mokry, słabo rozłożony (Rl), struktura włóknista, przejście poziomu wyraźne; Otml 5-15 cm torf zamulony barwy 10YR 4/3, mokry, silnie rozłożony (R3), struktura Otm2 15-33 cm torf zamulony barwy 10YR 4/4, mokry, silnie rozłożony (R3), struktura Otni 33^45 cm torf niski mszysty barwy 10YR 3/1, mokry, średnio rozłożony (R2), struktura amorficzno-włóknista, przejście poziomu ostre; G +45 cm poziom podścielający glejowy zwietrzeliny piaskowca, barwy 10YR 5/2, mokry, struktura rozdzielnoziamista, piasek luźny, oglejenie całkowite. Uwagi: Poziom wody glebowo-gruntowej zalega na powierzchni terenu. Definicja gleby: [Systematyka... 1989] gleba torfowa torfowiska niskiego (Ptllbl), WRB [2006] Sapric Histosols Dystric. Profil 3. Położenie profilu - dolina Bobrówki, wysokość - 705 m n.p.m., współrzędne geograficzne - N: 50 26'36ME: 16 23l41", dominujący typ hydrologicznego zasilania ombrogeniczno-fluwiogeniczny, zbiorowisko roślinne - bór mieszany bagienny górski. Ptpr 0-12 cm torf przejściowy torfowcowo-turzycowy barwy 10YR 3/4, mokry, słabo rozłożony (Rl), struktura włóknista, przejście poziomu wyraźne; Otni 12-27 cm torf niski łozowy barwy 10 YR 3/2, mokry, silnie rozłożony (R3), struktura amorficzna, przejście poziomu stopniowe; Ot 27-38 cm humotorf barwy 10YR 2/2, mokry, struktura amorficzna, przejście poziomu stopniowe; Otm 38-50 cm torf zamulony barwy 10YR 2/1, mokry, silnie rozłożony (R3), struktura G +50 cm poziom podścielający glejowy, mokry, zwietrzelina piaskowca - piasek luźny, struktura rozdzielnoziamista, oglejenie całkowite. Uwagi: Poziom wody glebo wo-gruntowej zalega na powierzchni terenu. Definicja gleby: [Systematyka... 1989] gleba torfowa torfowiska przejściowego (Ptllcl), WRB [2006] Sapric Histosols Dystric. Profil 4. Położenie profilu - dolina Bobrówki, wysokość - 710 m n.p.m., współrzędne geograficzne - N: 50 26'32" E: 16 23'35", dominujący typ hydrologicznego zasilania - ombrogeniczno-fluwiogeniczny, zbiorowisko roślinne - bór mieszany bagienny górski. Ptwy 10-10 m torf wysoki sosnowo-torfowcowy barwy 10YR 3/4, wilgotny, średnio rozłożony (R2), struktura amorficzno-włóknista, przejście poziomu stopniowe;

Gleby organiczne obszarów dolinowych PN Gór Stołowych 19 Otl 10-17 cm Dl 17-22 cm 0t2 22-29 cm D2 29-33 cm 0t3 33^0 cm Otni 40-50 cm Dgg +50 cm humotorf barwy 10YR 2/2, wilgotny, silnie rozłożony (R3), struktura warstwa mineralna barwy 10YR4/1, wilgotny, zwietrzelina piaskowca - piasek luźny, struktura rozdzielno-ziamista, przejście poziomu ostre, humotorf barwy 10YR 3/1, wilgotny, silnie rozłożony (R3), struktura warstwa mineralna barwy 10YR 4/1, wilgotny, zwietrzelina piaskowca - piasek luźny, struktura rozdzielno-ziamista, przejście poziomu ostre; humotorf barwy 10YR 3/1, mokry, silnie rozłożony (R3), struktura torf niski mszysty barwy 10YR 4/4, mokry, silnie rozłożony (R3), struktura kawałkowa, przejście poziomu ostre, poziom podścielający barwy 10YR 4/1, mokry, zwietrzelina piaskowca - piasek słabogliniasty, struktura rozdzielno-ziamista, oglejenie strefowe. Uwagi: Poziom wody glebowo-gruntowej zalega na głębokości 50 cm p.p.t. Definicja gleby: [Systematyka... 1989] gleba torfowa torfowiska wysokiego (Ptllcl), WRB [2006] Sapric Histosols Dystric. Obserwowane w profilach przewarstwienia o składzie granulometrycznym piasku (tab.l), mogły tworzyć się podczas gwałtownych przyborów wód w dolinie i związanym z nimi zmywem materiału piaskowcowego. Piaszczyste przewarstwienia w utworach organicznych obserwowano również w obrębie Krągłego Mokradła [Bogacz, Roszkowicz 2010]. Wykonane oznaczenia wieku próbek torfu profilu nr 4, pobranych z głębokości 22-29 cm oraz 33-40 cm, przedzielonych warstwą piaszczystą o miąższości 4 cm, wskazują odpowiednio na wiek 310+30BP (Poz-35075) oraz 1110+30BP (Poz-35076). Jest to okres subatlantycki współczesny o dominacji procesów erozyjnych i antropogenicznych prowadzących często do zahamowania procesu torfotwórczego. Nie można wykluczyć mineralizacji torfu w wyniku jego przesuszenia lub lokalnych pożarów. Określone typy i gatunki torfów przedstawiono w tabeli 1. Ze względu na wysoki stopień rozkładu wielu poziomów organicznych, ich zamulenie oraz brak możliwości rozpoznania szczątków, klasyfikowano je jako humotorfy bądź torfy zamulone [PN-85G-2500]. Klasyfikowanie tak wielu poziomów jako torfy niskie może wynikać z niedoskonałości metody mikroskopowej opracowanej głównie dla torfowisk Niżu Polskiego. Właściwości fizyczne i chemiczne gleb Wzrost stopnia rozkładu materii organicznej wraz z głębokością jest właściwy dla silnie uwodnionych gleb naturalnych głębokich [Efimov, Vasilkova 1971], a także dla płytkich gleb organicznych obszarów górskich [Kaszubkiewicz i in. 1996; Bogacz 2006]. Obniżanie się wartości współczynnika Q4/Q6 będącego ilorazem absorbancji, mierzonych przy długościach fali 472 i 664 nm w glebach świadczy o wzroście stopnia rozkładu torfu i dojrzałości kwasów humusowych w głębszych poziomach glebowych [Chen i in. 1977]. Poziomy organiczne wykazywały wzrost stopnia rozkładu torfu i dojrzałości kwasów humusowych wraz z głębokością w profilu (tab. 2). Miały także znaczne zamulenie mieszczące się w przedziale od 10,2 do 53,6% s.m. gleby (tab.2). Wskazują na to także wysokie wartości popielności oraz gęstości właściwej osiągające niekiedy 2,00 g cm-3

TABELA 1. Skład gatunkowy torfów z obszarów niewielkich dolin rzecznych TABLE 1. Composition o f peat species in little river valleys areas Profil Profile Głębok. pobrania Depth of sampling [cm] % nierozłożonych szczątków roślinnych Percent of not humificated plants fragments korzenie i szczątki traw roots and sheaths grasses drewno i kora wood and bark krzewinki heather Sphagnum Bryles Carex inne other nieokreślone typ* not identified type* Pozycja systematyczna torfu Systematic peat position PN-76/G-02501 gatunek species 1 0-12 5 + 45 35 15 W sosnowo-torfowcowy 12-18 15 + 45 25 15 W sosnowo-torfowcowy 18-30 100 humotorf - 2 0-5 80 20 N turzycowy 5-15 + + 98 torf zamulony - 15-33 + + 98 torf zamulony - 33-45 85 15 N mszysty 3 0-12 30 60 + 10 P to rfo wco wo - turzyc o wy 12-27 50 + 30 20 N łozowy 27-38 + 99 humotorf - 38-50 + 99 torf zamulony - 4 0-10 20 45 35 + W sosnowo-torfowcowy 10-17 + + + 97 humotorf - 17-22 utwór mineralny Kj A. Bogacz, H. Rutkowska 22-29 + + + 97 humotorf utwór mineralny 29-33 - _ 33-40 + 99 humotorf + 90 10 40-50 N - mszysty Objaśnienia nazw: N - niski, P - przejściowy, W - wysoki; * Explanation o f names: N - low, P - mediate, W - high

TABELA 2. Właściwości fizyczne gleb niewielkich dolin rzecznych - TABLE 2. Physical soil properties in small river valleys Nr profilu Profile No Poziom Horizon 1 Pt wy Ot wy Ot Dgg Głębok. pobrania q 4 q 6 <v q 6 IP Udział popiołu P* Po Pc Objętość włókna Depth of sampling Ash content Fiber volume [cm] % d.m nm g cm 3 % A B 0-12 12-18 18-30 30-40 1,89 1,12 1,14 0,25 0,19 0,25 7,44 5,71 4,64 4 3 3 37,9 55,1 53,6 1,87 2,06 2,04 0,24 0,31 0,31 87,2 84,9 84,8 56.9 52.9 75,0 33,4 3,59 1,46 Rodzaj utworu glebowego Kind of soil materiał hemie sapric sapric 2 Ptni 0-5 3,96 0,57 6,91 5 21,9 1,69 0,18 89,3 75,2 32,7 fibric Otml 5-15 1,57 0,32 4,89 2 40,8 1,90 0,25 86,7 65,8 13,1 sapric Otm2 15-33 24,9 3,21 7,70 3 9,91 1,56 0,13 91,7 73,0 13,9 sapric Otni 33-45 19,6 3,23 6,07 4 10,7 1,57 0,13 91,7 72,6 8,89 hemie 3 Ptpr 0-12 3,08 0,41 7,57 5 23,1 1,70 0,18 89,4 74,2 40,4 fibric Otprl 12-27 13,2 1,81 7,30 1 15,9 1,63 0,15 90,8 52,7 33,4 sapric Otpr2 27-38 14,3 2,11 6,77 1 17,2 1,64 0,16 90,2 69,0 8,75 sapric Om 38-50 3,37 0,80 4,19 1 36,3 1,85 0,24 87,0 42,2 15,0 sapric 4 Ptpr 0-10 12,7 1,37 9,27 4 10,2 1,56 0,13 91,7 79,8 24,9 hemie Otnil 10-17 5,33 0,75 7,14 3 15,9 1,62 0,15 90,7 52,4 10,5 sapric Dl 17-22 Otl 22-29 4,98 0,88 5,67 1 32,3 1,81 0,22 87,8 74,0 14,2 sapric D2 29-33 Ot2 33-40 12,1 2,37 5,14 1 19,6 1,67 0,17 89,8 64,4 4,47 sapric Otni2 40-50 11,0 1,40 8,04 2 12,7 1,59 0,14 91,2 77,3 8,37 sapric Dgg 50-60 Objaśnienia: Pc - porowatość całkowita, Pw~ gęstość właściwa, p Q gęstość objętościowa, IP - index pirofosforanowy, n. o. - nie oznaczono, A - objętość włókna przed przetarciem, B - objętość włókna po przetarciu; Explanation: Pc - total porosity, p w- specific gravity, p o - bulk density, IP - pyrophosphate index, - not identified, A - unrubbed fibre, B - rubbed fibre Gleby organiczne obszarów dolinowych PN Gór Stołowych

TABELA 3. Właściwości chemiczne gleb - TABLE 3. Chemical properties of soils Nr profilu Poziom gleb. Profile No Soil horizon Głębok. Depth ph H w Al w II w + C N C/N Cu Zn Pb Cr Ni Al w cm H20 KC1 cmol(+ ) kg 1 gleby - of soil g ' kg"1 gleby - o f soil mg kg; 1 gleby - of soil I Ptpr 0-12 4,1 3,4 1,3 23,7 25,0 314 15,7 20 1,20 28,4 83,9 21,0 10,3 Oml 12-18 4,2 3,4 0,7 17,3 18,0 230 12,6 18 1,20 26,8 67,0 22,9 8,50 Om2 18-30 4,3 3,5 0,6 18,6 19,2 254 10,9 23 1,20 21,7 44,5 14,2 7,40 Dgg +30 4,9 3,9 0,2 3,6 3,80 5,79 0,70-0,10 5,95 11,0 8,47 1,85 II Ptpr 0-5 3,9 3,3 1,4 21,6 23,0 398 16,8 24 0,90 32,5 69,0 11,1 6,70 Otprl 5-15 3,8 3,2 1,2 24,0 25,2 292 13,4 22 1,10 29,8 77,2 16,9 5,90 Otpr2 15-33 3,8 3,2 1,7 26,9 28,6 429 15,7 27 1,00 21,5 84,3 4,65 9,80 Otpr3 33-45 3,6 3,1 1,5 26,9 28,4 439 16,0 27 1,00 28,6 95,9 10,0 4,60 III Ptpr 0-12 3,7 3,0 2,9 27,9 30,8 378 14,6 26 1,10 35,5 61,8 10,8 6,20 Otprl 12-27 3,9 3,2 1,1 30,3 31,4 413 14,3 29 1,40 17,8 102,9 5,35 4,90 Otpr2 27-38 4,0 3,2 0,9 24,7 25,6 393 16,8 23 0,80 12,9 72,0 6,75 4,60 Om 38-50 4,0 3,3 1,0 23,6 24,6 335 12,9 26 0,90 10,1 58,9 8,75 2,70 IV Ptpr 0-10 3,7 3,2 2,5 32,9 35,4 430 15,4 28 1,20 30,9 77,1 4,85 4,60 Otprl 10-17 3,8 3,2 1,5 32,5 34,0 344 16,2 21 1,70 23,8 82,6 9,05 5,40 Dl 17-22 4,2 3,5 0,2 1,80 2,00 13,9 0,70-0,05 0,25 9,72 0,92 śl. Otpr2 22-29 3,8 3,2 0,8 25,0 25,8 356 14,3 25 0,50 11,4 66,2 12,2 4,40 D2 29-33 4,2 3,7 0,3 0,90 1,20 4,02 0,70 - śl. 0,40 9,26 0,92 śl. Otpr3 33-40 3,8 3,2 0,9 26,3 27,2 397 16,2 24 1,10 10,1 54,5 13,4 4,40 Otpr4 40-50 3,9 3,3 0,8 20,8 21,6 411 15,4 27 1,00 8,20 33,6 7,95 8,70 Dgg +50 4,4 3,7 0,2 0,60 0,80 1,61 0,28 - śl. 0,60 9,73 0,97 śl. A. Bogacz, H. Rutkowska

Gleby organiczne obszarów dolinowych PN Gór Stołowych 23 TABELA 4. Właściwości sorpcyjne gleb - TABLE 4. Sorption properties o f soils Nr profilu Poziom Profile No Horizon Głębokość Ca2+ Mg2" K+ Na+ Kw S T V Depth [cm] cmol(+) kg" 1 % 1 Ptpr 0-12 3,66 2,22 1,02 0,61 25,0 7,51 32,51 23,1 Oml 12-18 2,58 1,31 0,42 0,33 18,0 4,64 22,64 20,5 O m2 18-30 2,00 0,62 0,30 0,23 19,2 3,15 22,35 14,1 Dgg 30-40 0,80 0,61 0,14 0,16 3,80 1,71 5,51 31,0 2 Ptpr 0-5 0,96 1,6 1,02 0,61 23,0 4,26 27,26 15,6 Otprl 5-15 1,00 0,97 0,38 0,23 25,2 2,58 27,78 9,29 Otpr2 15-33 1,28 1,61 0,51 0,42 28,6 3,82 32,42 11,8 Otpr3 33-45 1,72 1,58 0,38 0,42 28,4 4,10 32,50 12,6 3 Ptpr 0-12 0,70 0,94 1,63 0,26 30,8 I3,53 34,33 10,3 Otprl 12-27 0,80 0,60 0,34 0,23 31,4!1,97 33,37 5,33 Otpr2 27-38 1,20 1,14 0,36 0,26 25,6 2,96 28,56 15,7 Om 38-50 2,00 1,80 0,36 0,42 24,6 4,58 29,18 15,7 4 Ptpr 0-10 0,70 1,24 2,45 0,33 35,4 4,72 40,12 11,8 Otprl 10-17 0,80 1,06 1,63 0,24 34,0 3,73 37,73 9,89 Dl 17-22 1,00 0,81 0,10 0,17 2,00 2,08 4,08 51,0 Otpr2 22-29 1,28 1,13 0,34 0,26 25,8 3,01 28,81 10,4 D2 29-33 0,40 0,32 0,10 0,16 1,20 0,98 2,18 44,9 Otpr3 33-40 1,20 1,03 0,19 0,26 27,2 2,68 29,88 8,97 Otpr4 40-50 1,28 0,90 0,13 0,26 21,6 2,57 24,17 10,6 Dgg 50-60 0,88 0,71 0,10 0,17 0,80 1,86 2,66 69,9 Objaśnienia: S - suma kationów zasadowych, T - pojemność kompleksu sorpcyjnego. V - stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego, Kw - kwasowość wymienna; Explanation: S - sum o f base cations, T - cation exchange capacity, V - base saturation, Kw - exchange acidity oraz objętościowej, przekraczające 0,30 g cm-3. Znaczna zawartość popiołu w poszczególnych poziomach może być powodowana obecnością szczątków drewna, korzeni oraz kory, a także wywołana transportem, przez wodę i wiatr, materiału pochodzącego z wietrzenia piaskowców i margli [Bogacz 2000]. Utwory organiczne klasyfikowano jako średnio i wysoko popielne. Podłoża mineralne gleb oraz przewarstwienia mineralne wykazywały skład granulometryczny piasków luźnych lub gliniastych [PTG 2009]. Odczyn gleb obszarów dolinowych Parku był według kryteriów Okruszki [1991] bardzo silnie kwaśny i wartości ph były do siebie zbliżone we wszystkich poziomach glebowych. Zawartość węgla i azotu ogółem, w zależności od stopnia zamulenia i rodzaju torfu, była bardzo silnie zróżnicowana. Stosunek C/N osiągał wartości powyżej 20, co świadczy o niepełnym, powolnym i ograniczonym procesie mineralizacji. Spośród badanych metali ciężkich w glebach stwierdzono przekroczone dopuszczalne zawartości ołowiu. Według przyjętych standardów jakości gleb i ziemi [Rozporządzenie...2002] dla terenów objętych ochroną wartość graniczna dopuszczalna dla Pb została przekroczona we wszystkich poziomach organicznych. W przypadku pozostałych metali ciężkich nie zaobserwowano przekroczeń liczb granicznych w żadnym z poziomów (tab. 3). Podwyższona zawartość niektórych metali w glebach organicznych Parku Narodowego Gór Stołowych stwierdzili także Kabała i in. [1998]. W silnie kwaśnych glebach organicznych ilości kationów Ca+2 i Mg+2 w kompleksie sorpcyjnym są do siebie zbliżone i rozmieszczone nieregularnie w profilu. W przypadku tych kationów zaznacza się najczęściej niewielka przewaga Ca+2 nad Mg+2. Udział

2Ł A. Bogacz, H. Rutkowska pozostałych kationów o charakterze zasadowym, takich jak: Na+ i K+ nie przekracza zazwyczaj lcmol(+)-kg_1 gleby. Dominującą rolę w kompleksie sorpcyjnym odgrywają Hw i Alw. Zawartość Alw oscyluje w granicach 20-30 cmol(+)- kg"1. Niskie wartości sumy kationów o charakterze zasadowym (S) i pojemności kompleksu sorpcyjnego (CECe) potwierdzają skrajną oligotrofię badanych siedlisk. Wyjątkowo niski stopień wysycenia gleb kationami o charakterze zasadowym (V) rzadko przekraczający 20% pozwala klasyfikować je jako Gleysols bądź Histosols Dystric [WRB 2006] (tab. 4). WNIOSKI 1. Budowa profilowa płytkich gleb organicznych wskazuje na ich niejednorodność, o czym świadczą mieszane utwory i zachodzące procesy. 2. Tworzące się gleby torfowe wykazywały słaby bądź średni stopień zabagnienia (Ptl, Ptll) będący najprawdopodobniej wynikiem dużych wahań poziomu wód glebowo-gruntowych. 3. Skład zachowanych w torfie szczątków roślinnych świadczy o możliwości tworzenia się różnych podtypów gleb torfowych na obszarach niewielkich dolin rzecznych. 4. Tworzenie się przewarstwień mineralnych w glebach organicznych może prowadzić do okresowego zahamowania procesu torfotwórczego. 5. Niskie wartości wskaźnika Q4/Q6 świadczą o wzroście stopnia humifikacji oraz dojrzałości związków humusowych w profilu glebowym. 6. Wartości C/N wynoszące ponad 20 są dowodem występowania obecnie ograniczonych warunków dla przebiegu procesu mineralizacji materii organicznej. 7. Zawartość metali ciężkich wskazuje na wyraźną koncentrację ołowiu i cynku w poziomach powierzchniowych i podpowierzchniowych badanych gleb. 8. Wysokie zawartości w glebie zwłaszcza glinu wymiennego oraz niskie wartości stopnia wysycenia kompleksu sorpcyjnego (V) wyraźnie wskazują na skrajną oligotrofię badanych gleb i siedlisk. LITERATURA BOGACZ A. 2000: Physical properties o f organie soil in Stołowe Mountains National Park (Poland). Suo 51, 3: 105-113. BOGACZ A. 2002: W łaściw ości chemiczne gleb organicznych Parku Narodowego Gór Stołowych. Rocz. Glebozn. 53, 1/2: 13-36. BOGACZ A., ROSZKOWICZ M. 2010: Wpływ użytkowania leśnego na zmiany właściwości gleb organicznych w brzegowej części Krągłego Mokradła (Park Narodowy Gór Stołowych). Rocz. Glebozn. 61, 2: 1 6. CHEN Y., SENESI N., SCHNITZER M. 1977: Information provided on humic substances by E /E ratios. Soil Sci. Soc. Am. J. 41: 352-358. 4 6 DEMBEK W. 2000: Mokradła na tle regionalizacji fizjograficznej Polski. Bibl. Wiad. IMUZ 97: 100-112. EFIMOV N.V., VASILKOVA M.G. 1971: Content and composition o f humus substances in peat soil. Poczwow edenie 5: 94-103. K ABAŁA C., WALKIEWICZ A., KARCZEWSKA A. 1998: Pierwiastki śladowe w profilach torfowych z W ielkiego Torfowiska Batorowskiego w Górach Stołowych. Szczeliniec 2: 15-21. KASZUBKIEWICZ J., BOGACZ A., GAŁKA B. 1996: Gleby organiczne Parku Narodowego Gór Stołowych. Szczeliniec 1: 91-94.

Gleby organiczne obszarów dolinowych PN Gór Stołowych 25 KONDRACKI J. 1988: Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa: 1-463. LYNN W.C., MCKINZIE W.E., GROSSMAN R.B. 1974: Field laboratory tests for characterization o f Histosols. W: Histosols: Their Characteristics, Classification and Use. Stelly M. (red.), SSSA Spec. Pub. 6 Medison, WL: 11-20. OKRUSZKO H. 1971: Określenie ciężaru właściwego gleb hydrogenicznych na podstawie zawartości w nich części mineralnych. Wiad. IMUZ 10, 1: 47-54. OKRUSZKO H. 1991: Zasady nawożenia gleb torfowych. Bibl. Wiad. IMUZ 77: 87-103. PN-85/G -2500 1985: Torf. Genetyczny podział surowca. Polska norma. POLSKIE TOWARZYSTWO GLEBOZNAWCZE 2009: Klasyfikacja uziarnienia gleb i utworów mineralnych - PTG 2008. Rocz. Glebozn. 60, 2: 5-16. ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA W SPRAWIE STANDARDÓW JAKOŚCI GLEBY ORAZ STANDARDÓW JAKOŚCI ZIEMI. 2002: Dziennik Ustaw Nr 62: poz. 627, art. 105. SYSTEMATYKA GLEB POLSKI 1989: Rocz. Glebozn. 40, 3/4: 1-150. WRB - WORLD REFERENCE BASE FOR SOIL RESOURCES 2006: Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome. Dr hab. inż. Adam Bogacz prof. nadzrw. Instytut Nauk o Glebie i Ochrony Środowiska Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu 50-357 Wrocław, ul. Grunwaldzka 53 e-mail: adam. bogacz@up.wroc.pl