Marlena Dawidowicz, Robert Cisek Recenzja: dr Grzegorz Trojanowski ROZWÓD, A OPIEKA NAD DZIECKIEM Rozwód jako trwały i zupełny rozkład pożycia małżeńskiego skutkuje nie tylko zmianą sytuacji między samymi małżonkami, ale także rozstrzygnięciem kto będzie sprawował opiekę nad wspólnymi małoletnimi dziećmi. Sąd przy orzekaniu o rozwodzie, a także wykonywaniu władzy rodzicielskiej kieruje się przede wszystkim dobrem dzieci. Czym jest władza rodzicielska? Władza rodzicielska jest to ogół praw i obowiązków rodziców względem dziecka. Przysługuje obojgu rodzicom, powstaje z chwilą narodzin dziecka i trwa do uzyskania przez nie pełnoletniości. Obejmuje wykonywanie pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz wychowywanie z poszanowaniem jego godności i praw. Władza rodzicielska powinna być wykonywana w interesie dziecka, a więc dobro dziecka powinno stanowić nadrzędne wskazanie, które rozstrzyga o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej. Rodzice obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka oraz przygotowywać je do przyszłego życia w społeczeństwie. Jakie rozstrzygnięcia podejmuje sąd z urzędu przy orzeczeniu rozwodu? Sąd w wyroku orzekającym rozwód rozstrzyga z urzędu o: władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi obojga małżonków, S t r o n a 9
10 S t r o n a Vademecum prawno-administracyjne kontaktach rodziców z dzieckiem, wysokości, w jakiej każde z małżonków jest zobowiązane do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka, sposobie korzystania ze wspólnie zajmowanego mieszkania przez okres, kiedy będą oboje w nim mieszkać po rozwodzie, np. sąd może za zgodą małżonków określić ich obowiązki w zakresie czynszu lub innych świadczeń, kwestię, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia Komu sąd może przyznać władzę rodzicielską? Sąd w wyroku może wydać następujące rozstrzygnięcia: pozostawić władzę rodzicielską obojgu rodzicom powierzyć wykonywanie tej władzy jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego z nich do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do dziecka ograniczyć władzę rodzicielską jednego lub obojga rodziców pozbawić władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców zawiesić władzę rodzicielską jednego lub obojga rodziców Pozostawienie władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom. Sąd powierza władzę rodzicielską obojgu rodzicom jeżeli stwierdzi, że ich wzajemne stosunki względem siebie, oraz relacje z dzieckiem wskazują na zgodne wykonywanie władzy
Marlena Dawidowicz, Robert Cisek Rozwód a opieka nad dzieckiem rodzicielskiej, mając na względzie dobro dziecka. Jeżeli między małżonkami nie ma sporu sąd zwykle kieruje się ich wnioskami. W razie braku porozumienia, każde z nich może wystąpić do sądu opiekuńczego w celu rozstrzygnięcia konfliktu. Postępowanie przed sądem wszczyna się na wniosek jednego z rodziców. Podstawą wniesienia wniosku może być np. brak porozumienia odnośnie kontaktów rodzica z dzieckiem, sposobu wychowywania czy zmiany nazwiska. Pozostawienie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców z równoczesnym ograniczeniem drugiemu. W razie powierzenia władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców sąd zobowiązany jest określić konkretne obowiązki i uprawnienia drugiego z rodziców w stosunku do dziecka. To drugie z rodziców zachowuje udział we władzy rodzicielskiej z tym zastrzeżeniem, że nie dotyczy to majątku dziecka, a jedynie uprawnienia i obowiązki w stosunku do osoby. Dla przykładu ograniczenie może polegać na: prawie odwiedzania dzieci w mieszkaniu drugiego rodzica dwa razy w miesiącu czy też współdecydowaniu o wyborze dzieciom szkoły, nauki zawodu, form wypoczynku itp. Czy sąd może ograniczyć władzę rodzicielską jednego lub obojga rodziców? Tak. W razie zagrożenia dobra dziecka sąd opiekuńczy może wydać następujące zarządzenia: 1. zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania lub skierować rodziców do placówek albo specjalistów zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną pomoc w w w. b i o. t o m a s z o w. i n f o S t r o n a 11
Vademecum prawno-administracyjne z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń, 2. określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun, 3. poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego, 4. skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi, 5. zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo-wychowawczej, 6. powierzyć zarząd majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi. Podane orzeczenia nie stanowią wyczerpującego katalogu, gdyż sąd może wydać również orzeczenia innej treści. Czy sąd może pozbawić władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców? Pozbawienie władzy rodzicielskiej jest prawną formą ingerencji sądu w wykonywanie władzy rodzicielskiej. Jest to najostrzejszy środek ingerencji w sferę stosunków między rodzicami a dziećmi. Ze względu na tak daleko idące skutki pozbawienia władzy rodzicielskiej sąd może je orzec tylko wtedy, gdy stosowane dotychczas łagodniejsze środki nie dały rezultatu, bądź gdy z uwagi na drastyczne okoliczności danego przypadku jest oczywiste, że stosowanie środków łagodniejszych byłoby niecelowe. Polega on na tym, że rodzice tracą wszelkie atrybuty, jakie wchodzą w zakres władzy rodzicielskiej. Należy tu podkreślić, iż pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej nie jest 12 S t r o n a
Marlena Dawidowicz, Robert Cisek Rozwód a opieka nad dzieckiem przejawem represji w stosunku do rodziców, a jedynie ma na celu dobro dziecka. Sąd opiekuńczy pozbawia władzy rodzicielskiej w przypadku: 1. trwałej przeszkody np. w razie choroby jednego lub obojga rodziców, zaginięcia rodziców, długotrwałego umieszczenia w zakładzie karnym, wyjazdu na stałe za granice. 2. nadużywania władzy rodzicielskiej np. stosowanie przemocy fizycznej lub psychicznej, w tym kary cielesne, wykorzystywanie seksualne czy zmuszanie do prostytucji, zmuszanie dziecka do nadmiernej pracy w domu lub do pracy zarobkowej, doprowadzanie do nagannego zachowywania się dziecka w szkole i do złych postępów nauce i wiele innych. 3. rażącego zaniedbywania obowiązków, które związane jest z zaniechaniem czynności warunkujących prawidłowy rozwój dziecka, w szczególności uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych, porzucenie dziecka, głodzenie dziecka, dopuszczenie do przebywania dziecka w okolicznościach niebezpiecznych dla zdrowia itp. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone względem obojga rodziców jak i jednego z nich. W tej ostatniej sytuacji pełnie władzy rodzicielskiej sprawuje wtedy drugi z rodziców. Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie musi dotyczyć wszystkich dzieci, może się odnosić tylko do niektórych, jeśli względem pozostałych przyczyny te nie występują. Rodzicowi pozbawionemu władzy rodzicielskiej może zostać ona przywrócona po ustaniu przyczyn jej pozbawienia. Pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej nie ma wpływu na zakres praw i obowiązków nie wchodzących w zakres tej władzy. Dziecko nadal pochodzi od nich w związku z tym ciąży w w w. b i o. t o m a s z o w. i n f o S t r o n a 13
Vademecum prawno-administracyjne na nich obowiązek alimentacyjny względem dziecka, mogą po nim dziedziczyć oraz zachowują prawo do osobistej z nim styczności. Kiedy następuje zawieszenie władzy rodzicielskiej? Sąd opiekuńczy może zawiesić wykonywanie władzy rodzicielskiej w razie przemijającej przeszkody w jej wykonywaniu. Jest to jedyna przesłanka warunkująca możliwość takiego sądowego ograniczenia władzy rodzicielskiej w czasie. Mamy z nią do czynienia w każdym przypadku, gdy rodzic nie zajmuje się dzieckiem, a ma takie możliwości, czyli chodzi tu o taką przeszkodę, która ze względu na swój charakter ustaje i nie ma przeszkód do dalszego wykonywania władzy rodzicielskiej. W praktyce mogą to być następujące zdarzenia: długotrwały wyjazd rodzica za granicę, choroba, krótkotrwały pobyt w zakładzie karnym (w razie zaś długotrwałego pobytu rodzica w zakładzie karanym, zasadnym może okazać się orzeczenie o pozbawieniu władzy rodzicielskiej). Zawieszenie władzy rodzicielskiej powoduje całkowite wyłączenie rodziców od jej sprawowania, czego konsekwencją jest ustanowienie przez sąd opieki dla dziecka. Istota zawieszenia polega na tym, że rodzice nie zostają pozbawieni władzy rodzicielskiej, a jedynie nie mogą jej wykonywać do czasu ustania przeszkody w jej sprawowaniu. 14 S t r o n a
Marlena Dawidowicz, Robert Cisek Rozwód a opieka nad dzieckiem Czy sąd może zmienić orzeczenie dotyczące wykonywania władzy rodzicielskiej? Prawomocny wyrok Sądu Okręgowego orzekający o rozwodzie może zostać zmieniony w zakresie władzy rodzicielskiej. Rodzic ograniczony w wykonywaniu władzy rodzicielskiej wyrokiem rozwodowym może wystąpić do sądu z wnioskiem o zmianę tego orzeczenia. Sądem właściwym będzie sąd opiekuńczy. Aby jednak było to możliwe muszą wystąpić dwie przeszłanki: 1) dobro dziecka 2) zmiana okoliczności np. pojawienie się nowych faktów nieprzedstawionych jak i nie występujących w trakcie orzekania o rozwodzie Co sąd bierze pod uwagę przy powierzaniu władzy rodzicielskiej? Sąd powierzając opiekę nad dzieckiem bierze w szczególności pod uwagę dobro dziecka. Przy tej ocenie istotne jest także, aby powierzona władza rodzicielska była wykonywana zgodnie z interesem dzieci, mając na względzie, między innymi, wiek i płeć dziecka, wspólne wychowanie kilku dzieci, fakt dotychczasowego wychowania dziecka tylko przez jednego z małżonków i możliwość zaburzeń psychicznych u dziecka w razie zmiany dotychczasowych warunków, w jakich było wychowywane. Przypisanie wyłącznej winy jednemu z rodziców za rozkład pożycia małżeńskiego nie przekreśla jego uprawnień rodzicielskich. Należy rozumieć przez to, taką sytuację, która nie godzi w dobro dziecka. Stwierdzenie winy małżonka nakłada na sąd obowiązek starannego zbadania, czy dany małżonek będzie po rozwodzie należycie sprawował władzę rodzicielską. w w w. b i o. t o m a s z o w. i n f o S t r o n a 15
Vademecum prawno-administracyjne Oceniając, który z rodziców będzie sprawował opiekę nad dzieckiem, sąd bierze pod uwagę predyspozycje osobiste rodziców. Możliwości finansowe, czy lokalowe oraz płeć małżonka są argumentem drugorzędnym. Najistotniejsze znaczenie będzie miała więź emocjonalna łącząca dziecko z rodzicem, dotychczasowe kontakty, a także możliwość sprawowania pieczy osobiście przez rodzica. Źródła: 1. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. (Dz.U. nr 9 poz. 59 z późn. zm.). 2. Piasecki K. (red.), Ciepła H., Czech B., Domińczyk T., Kalus S., Sychowicz M. Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2009. 16 S t r o n a