SPIS TREŚCI Wprowadzenie... 2 Mowa nienawiści a wolność słowa... 4 Edukacja... 6 Media... 7 Internet... 8 Sport... 10 Prawo karne... 11 Prawo cywilne i administracyjne... 12 Podsumowanie... 13 O nas... 15
WPROWADZENIE Wbrew obiegowym opiniom, problem mowy nienawiści nie jest niczym nowym. Pierwsze akty regulujące tę kwestię powstały zaraz po II wojnie światowej w ramach systemu ONZ. W Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodnią ludobójstwa 1 z 9 grudnia 1948 r., Państwa-Strony potwierdziły, że ludobójstwo, popełnione zarówno w czasie pokoju, jak i podczas wojny, stanowi zbrodnię w obliczu prawa międzynarodowego, oraz zobowiązują się zapobiegać tej zbrodni i karać ją. Jedną z form zapobiegania ludobójstwu było zobowiązanie się Państw-Stron do objęcia ściganiem czynów polegających na publicznym nawoływaniu do popełnienia ludobójstwa, które do dziś pozostaje najcięższą formą mowy nienawiści. Polska przystąpiła do Konwencji Ustawą z dnia 18 lipca 1950 r. o przystąpieniu Rzeczypospolitej Polskiej do konwencji z dnia 9 grudnia 1948 r. o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa (Dz. U. nr 36, poz. 325) 2. Sposób myślenia o mowie nienawiści jako przedpolu do poważnych naruszeń praw człowieka znalazł swoje odzwierciedlenie także w jednym z najważniejszych traktatów uchwalonych w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych 3 z dnia 16 grudnia 1966 r. (MP- POiP). Państwa-Strony, w art. 20 uzgodniły, że popieranie w jakikolwiek sposób nienawiści narodowej, rasowej lub religijnej, stanowiące podżeganie (nawoływanie) do dyskryminacji, wrogości lub gwałtu, powinno być ustawowo zakazane. Co ważne, w art. 19 wskazano, że każdy człowiek ma prawo do posiadania bez przeszkód własnych poglądów. Z MPPOiP płynie więc filozofia karania nie za posiadanie rasistowskich i ksenofobicznych poglądów, ale właśnie za popieranie nienawiści, nawoływanie do niej. Polska przyjęła MPPOiP 3 marca 1977 r. Także w 1966 r. uchwalona została Międzynarodowa Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej 4 ONZ (CERD). Nawiązuje ona do Karty Narodów Zjednoczonych, Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, a także innych deklaracji Narodów Zjednoczonych. Uzgadniając tekst Konwencji, Państwa-Strony kierowały się przekonaniem o wolności i równości wszystkich ludzi w swojej godności i w swych prawach, bez względu na jakiekolwiek różnice, w szczególności bez względu na rasę, kolor skóry i pochodzenie narodowe, a także, że przysługuje im jednakowa ochrona prawna przed wszelką dyskryminacją i przed wszelkim nawoływaniem do dyskryminacji. Państwa-Strony potępiły kolonializm, a także wszelkie praktyki segregacji i dyskryminacji z nim związane. W art. 4 Konwencji potępiona została wszelka propaganda i wszelkie organizacje oparte na ideach lub teoriach o wyższości jednej rasy lub grupy osób określonego koloru skóry lub pochodzenia etnicznego bądź usiłujące usprawiedliwić czy popierać nienawiść i dyskryminacje rasową w jakiejkolwiek postaci. Państwa- -Strony zostały zobowiązane do niezwłocznego podjęcia właściwych środków zmierzających do wykorzenienia wszelkiego nawoływania do tego rodzaju dyskryminacji bądź też aktów dyskryminacji i w tym celu do uznania za przestępstwo wszelkiego rozpowszechniania idei opartych na wyższości lub nienawiści rasowej, wszelkie nawoływanie do dyskryminacji rasowej, jak również wszelkie akty przemocy lub nawoływanie do tego rodzaju aktów wobec jakiejkolwiek rasy bądź grupy osób o innym kolorze skóry lub innego pochodzenia etnicznego, a także udzielanie pomocy w prowadzeniu działalności rasistowskiej, włączając w to finansowanie tej działalności. Ponadto Państwa-Strony zostały zobowiązane do uznania za nielegalne organizacji mających na celu popieranie dyskryminacji rasowej i podżeganie do niej oraz wprowadzić zakaz ich działalności, jak również zorganizowanej i wszelkiej innej działalności propagandowej mającej takie same cele oraz uznać udział w takich organizacjach lub w takiej działalności za przestępstwo, a także nie zezwalać władzom i instytucjom publicznym, tak ogólnokrajowym, jak i lokalnym, na podżeganie do dyskryminacji rasowej czy też na popieranie jej. Polska przystąpiła do Konwencji 6 września 1969 r. 1 http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1948a.html 2 http://isap.sejm.gov.pl/detailsservlet?id=wdu19500360325 3 http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1966-a.html 4 http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1965.html 2
Kwestia mowy nienawiści jest także powiązana z innymi konwencjami podjętymi w ramach ONZ, których Polska jest stroną, w tym w szczególności z Konwencją o prawach dziecka 5, a także Konwencją w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania 6. Co ważne, na ogół każdy z traktatów ONZ powołuje organy mające na celu monitorowanie wykonywania zobowiązań z nich wynikających, a także mechanizm sprawozdawania się przed tymi organami przez Państwa-Strony i wydawania rekomendacji na podstawie przedłożonych sprawozdań. Organem tym w przypadku MPPOiP jest Komitet Praw Człowieka ONZ, w przypadku Międzynarodowej Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej (CERD) Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej, w przypadku Konwencji o prawach dziecka Komitet Praw Dziecka. Poza przyjmowaniem i oceną sprawozdań, ww. organy wydają także komentarze ogólne dotyczące poszczególnych artykułów oraz tematów związanych z poszczególnymi konwencjami. Przykładowo, Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej, pierwszy Komentarz ogólny poświęcił art. 4 Konwencji (rok 1972), który zobowiązuje Państwa-Strony do karania mowy nienawiści we wcześniej opisanym zakresie. Art. 4 poświęcony został także Komentarz ogólny nr 7 z 1985 r. oraz Komentarz ogólny nr 15 z 1993 r. Ponadto Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej ONZ wydał Komentarz ogólny nr 35 z 2013 r. poświęcony zwalczaniu rasistowskiej mowy nienawiści. Podkreślenia wymaga, że organy ONZ, w tym w szczególności Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej, wielokrotnie podkreślały rolę mowy nienawiści w przyczynianiu się do masowych naruszeń praw człowieka, a także do ludobójstwa. Nieuprawnione są więc wypowiedzi, które wskazują, że mowa nienawiści to kwestia wyłącznie kultury wypowiedzi. Jest ona przede wszystkim atakiem na godność, prowadzi do dyskryminacji, włączając w to akty przemocy i ludobójstwa. Problem mowy nienawiści pozostaje także w obszarze zainteresowania Rady Europy, a w szczególności Europejskiej Komisji przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji (ECRI), ustanowionej jako niezależny organ Rady Europy monitorujący przestrzeganie praw człowieka, wyspecjalizowany w kwestiach związanych z rasizmem i nietolerancją. W ramach swojej działalności mandatowej ECRI prowadzi monitoring poszczególnych krajów, w ramach którego analizuje sytuację w każdym kraju członkowskim w zakresie rasizmu i nietolerancji oraz formułuje sugestie i propozycje sposobu radzenia sobie ze wskazanymi problemami. Na forum Rady Europy opracowana została również najszerzej stosowana definicja mowy nienawiści. Zgodnie z rekomendacjami nr R 97 (20) Komitetu Ministrów Rady Europy W kwestii wypowiedzi szerzących nienawiść 7 z 1997 r., mową nienawiści jest każda forma wypowiedzi, która rozpowszechnia, podżega, propaguje lub usprawiedliwia nienawiść rasową, ksenofobię, antysemityzm lub inne formy nienawiści oparte na nietolerancji, włączając w to nietolerancję wyrażaną w formie agresywnego nacjonalizmu lub etnocentryzmu, dyskryminacji lub wrogości wobec mniejszości, migrantów lub osób wywodzących się ze społeczności imigrantów. Definicja ta będzie stosowana także w niniejszym dokumencie. Należy także zauważyć, że definicja ta zawiera rozróżnienie form mowy nienawiści. Poza wskazaniem na dość oczywiste formy takie jak rasizm, ksenofobia czy antysemityzm, zwrócono także uwagę na agresywny nacjonalizm, etnocentryzm oraz dyskryminację mniejszości i imigrantów. W ramach Rady Europy funkcjonuje również Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC), którego orzecznictwo stanowi bodaj największy dorobek w zakresie mowy nienawiści, w szczególności w zakresie wskazania granicy wolności słowa. 5 https://brpd.gov.pl/konwencja-o-prawach-dziecka 6 http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/onz/1984.html 7 http://www.coe.int/t/dghl/standardsetting/hrpolicy/other_committees/dh-lgbt_docs/cm_rec(97)20_en.p 3
MOWA NIENAWIŚCI A WOLNOŚĆ SŁOWA Jednym z częściej dyskutowanych dylematów w kontekście przeciwdziałania mowy nienawiści jest zarzut potencjalnego naruszenia wolności słowa. W swoim orzecznictwie ETPC zidentyfikował szereg przypadków mowy nienawiści. ETPC orzeka w tych sprawach, przeważnie na skutek skargi osoby skazanej za mowę nienawiści, która powołuje się na ochronę wynikającą z art. 10 ust. 1 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka 8 (EKPC), tj. wolności wyrażania opinii. Jak zaznaczono w art. 10 ust. 2 EKPC, prawo wolności do wyrażenia opinii może podlegać ograniczeniom i sankcjom, jakie są przewidziane przez ustawę i niezbędne w społeczeństwie demokratycznym w interesie bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego, ze względu na konieczność zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu, z uwagi na ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób oraz ze względu na zapobieżenie ujawnieniu informacji tajnych lub na zagwarantowanie powagi i bezstronności władzy sądowej. Prawo wolności do wyrażania opinii nie ma więc charakteru bezwzględnego, jak np. zakaz tortur, i może podlegać ograniczeniom. W związku z tym ETPC musi każdorazowo ocenić, czy dana wypowiedź korzysta z ochrony art. 10 ust. 1 EKPC. Sposób rozumowania ETPC dobrze oddaje wyrok w sprawie Handyside przeciwko Wielkiej Brytanii (skarga 5493/72) z 7 grudnia 1976 r., zgodnie z którym nie doszło do naruszenia art. 10 EKPC. W tej sprawie ETPC zaznaczyło, że z zastrzeżeniem ust. 2 art. 10 ma zastosowanie nie tylko do informacji czy idei, które są odbierane przychylnie albo postrzegane jako nieszkodliwe lub obojętne, lecz także do tych, które obrażają, szokują lub poruszają innych. ETPC podkreślił, że takie są wymagania pluralizmu, tolerancji i otwartości, bez których nie ma demokratycznego społeczeństwa. Oznacza to między innymi, że każde ograniczenie czy sankcja, które są nakładane na wolność do wyrażania opinii, muszą być proporcjonalne do uzasadnionego celu wskazanego w art. 10 ust. 2. Jednocześnie ETPC wskazał, że każdy kto korzysta z wolności wypowiedzi, przyjmuje na siebie pewne obowiązki i ponosi odpowiedzialność, których zakres zależy od sytuacji i środków technicznych, których używa. Trybunał nie może tego pomijać, gdy pyta, czy ograniczenia lub sankcje są konieczne w demokratycznym społeczeństwie. Trybunał wyklucza więc z ochrony art. 10 EKPC mowę nienawiści, korzystając z dwóch metod przewidzianych przez EKPC: na etapie badania dopuszczalności skargi (a więc wydając decyzję), poprzez zastosowanie art. 17 EKPC (tzw. zakaz nadużycia praw), zgodnie z którym żadne z postanowień EKPC nie może być interpretowane jako przyznanie komukolwiek prawa do podjęcia działań lub dokonania aktu zmierzającego do zniweczenia praw i wolności wymienionych w EKPC; albo poprzez zastosowanie ograniczeń określonych w art. 10 ust. 2 na etapie merytorycznego rozpoznawania sprawy przez ETPC, tj. wydając wyrok. Poniżej omówione zostały najważniejsze wyroki i decyzje ETPC odnoszące się do problemu mowy nienawiści. W 2009 r. ETPC wydał wyrok w sprawie Féret przeciwko Belgii (skarga nr 15615/07). Sprawa miała związek z kampanią wyborczą Daniela Féret, przewodniczącego partii politycznej Front Narodowy, członka belgijskiego parlamentu. Podczas kampanii rozprowadzane były ulotki zawierające hasła takie jak: Stań przeciwko islamizacji Belgii, Zatrzymaj udawaną politykę integracyjną lub Wysłać nie-europejskich poszukiwaczy pracy do domu, a także wiele innych, które zostały uznane przez sąd krajowy jako nawołujące do nienawiści, dyskryminacji i przemocy. Został on skazany na 250 godzin prac społecznych w obszarze integracji cudzoziemców, zakazano mu także kandydowania w wyborach parlamentarnych przez 10 lat. ETPC uznał, że język używany przez skarżącego wzywał do dyskryminacji i nienawiści rasowej, a jego działania prowadziły do budzenia poczucia nieufności, odrzucenia lub nawet nienawiści do imigrantów, zwłaszcza wśród 8 http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/re/1950a.html 4
mniej wykształconej części społeczeństwa. Jego przesłanie, rozpowszechniane w kontekście wyborczym, miało większy wydźwięk i wyraźnie stanowiło nawoływanie do nienawiści rasowej. Trybunał orzekł, że nie doszło do naruszenia art. 10 EKPC. W 2012 r. Trybunał wydał wyrok w sprawie Vejdeland i Inni p. Szwecji (skarga nr 1813/07). Sprawa dotyczyła dystrybucji w jednej ze szwedzkich szkół średnich ulotek znieważających osoby nieheteroseksualne przez organizację o nazwie Młodzież Narodowa. Ulotki były pozostawiane w szafkach szkolnych uczniów. Były one zatytułowane jako Homopropaganda i zawierały w szczególności stwierdzenia, że homoseksualizm to dewiacyjna skłonność seksualna, mająca moralnie destrukcyjny wpływ na istotę społeczeństwa oraz że jest odpowiedzialny za rozwój HIV i AIDS. Osoby homoseksualne były oskarżane o rozwiązły styl życia, a organizacje je zrzeszające o to, że pragną zalegalizować pedofilię. ETPC uznał, że twierdzenia te zawierały poważne i szkodliwe twierdzenia, nawet jeśli nie były bezpośrednim wezwaniem do przemocy albo przestępstw. Trybunał zaznaczył, że dyskryminacja ze względu na orientację seksualną jest równie poważna, co dyskryminacja ze względu na rasę czy pochodzenie. Trybunał wziął również pod uwagę fakt, że ulotki zostały pozostawione w szafkach młodych ludzi, którzy są podatni na wpływ oraz że uczniowie nie mieli możliwości odmowy przyjęcia ulotek. Przykładem, w którym ETPC powołał się na wynikający z art. 17 EKPC zakaz nadużycia praw i tym samym stwierdził niedopuszczalność skargi, jest sprawa Norwood przeciwko Wielkiej Brytanii (nr 23131/03) z 2003 r. Skarżący, Mark Anthony Norwood, wywiesił w oknie plakat Brytyjskiej Partii Narodowej (w wymiarach 60 x 38 cm), której był członkiem, przedstawiający wieże World Trade Center w płomieniach. Obrazowi towarzyszyły słowa: Islam precz z Wielkiej Brytanii Chroń Ludność Brytyjską oraz symbol półksiężyca i gwiazdy wpisane w znak zakazu. W rezultacie został on skazany na karę grzywny. ETPC uznał, że tak ogólnikowy atak przeciwko grupie religijnej, łączący grupę jako całość z poważnym atakiem terrorystycznym, był niezgodny z wartościami głoszonymi i gwarantowanymi przez Konwencję, zwłaszcza z tolerancją, pokojem społecznym i niedyskryminacją, i dlatego pan Norwood nie może powoływać się na ochronę płynącą z art. 10. Z przedstawionych orzeczeń ETPC wynika, że przeciwdziałanie mowie nienawiści nie narusza prawa do wolności wypowiedzi. Prawa i wolności gwarantowane Konwencją stanowią bowiem całość, a poszczególne prawa i wolności nie mogą być oderwane od całego jej tekstu, w tym w szczególności od prawa do niedyskryminacji oraz zakazu nadużywania praw wynikających z Konwencji do podejmowania działań, które zmierzają do zniweczenia praw i wolności innych osób oraz negujących fundamentalne wartości Konwencji, jak niedyskryminacja, pokój społeczny czy tolerancja. Do takich samych wniosków doszedł Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej ONZ, w Komentarzu ogólnym nr 15 w sprawie art. 4 Konwencji z roku 1993, podkreślając również, że korzystanie z prawa do wolności wypowiedzi wiąże się ze specjalnymi obowiązkami i odpowiedzialnością, co wynika także z art. 29 ust. 2 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, przewidującego ograniczenie praw i wolności w celu zapewnienia odpowiedniego uznania i poszanowania praw i wolności innych i w celu uczynienia zadość słusznym wymogom moralności, porządku publicznego i powszechnego dobrobytu demokratycznego społeczeństwa. Podobne rozumowanie zostało przedstawione w Komentarzu ogólnym nr 11 w sprawie art. 20 MPPOiP, wydanego przez Komitet Praw Człowieka ONZ w 1983 r. Wobec wciąż wzbierającej fali mowy nienawiści w Polsce, sensowne wydaje się przyjrzenie się perspektywie i propozycjom wyspecjalizowanych agend organizacji międzynarodowych, w tym w szczególności spostrzeżeniom Komitetu ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej ONZ oraz Europejskiej Komisji przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji (ECRI). Zostały one przedstawione w dalszej części dokumentu. O przeciwdziałaniu mowie nienawiści myśli się często jedynie w kategoriach prawa karnego i właściwej reakcji organów ścigania. Niniejszy dokument, uwzględniając zasadę subsydiarności odpowiedzialności karnej, ma wskazać przede wszystkim także na alternatywne metody reagowania władz na problem mowy nienawiści. 5
EDUKACJA Zgodnie z art. 7 CERD, Państwa-Strony są zobowiązane do niezwłocznego podjęcia skutecznych środków, zwłaszcza w dziedzinie oświaty, wychowania, kultury i informacji, w celu zwalczania stereotypów prowadzących do dyskryminacji rasowej oraz w celu popierania wzajemnego zrozumienia, tolerancji i przyjaźni miedzy narodami i grupami rasowymi lub etnicznymi, jak również propagowania celów i zasad Karty Narodów Zjednoczonych, Powszechnej deklaracji praw człowieka, Konwencji CERD. Kwestia ta została rozwinięta w Komentarzu ogólnym nr 35 w sprawie zwalczania rasistowskiej mowy nienawiści z 2013 r., Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej podkreślił, że szeroko rozumiane inicjatywy edukacyjne są niezbędnym uzupełnieniem innych metod przeciwdziałania dyskryminacji rasowej. Zdaniem Komitetu, szczególne znaczenie działań edukacyjnych wynika, z tego, że rasizm często jest pochodną indoktrynacji oraz niedostatecznej edukacji. Jako szczególnie skuteczne działania wskazano m.in. edukację dla tolerancji. System oświaty stanowi w przekonaniu Komitetu ważne miejsce dla szerzenia wiedzy o prawach człowieka. Programy szkolne, podręczniki i materiały dydaktyczne powinny poruszać kwestie związane z prawami człowieka oraz dążyć do promowania wzajemnego szacunku i tolerancji między narodami i grupami rasowymi i etnicznymi. Należy zatem stwierdzić, że zdaniem Komitetu, państwa powinny nie tyle unikać szerzenia stereotypów w podręcznikach szkolnych, ale wręcz przekazywać treści, które mają zapobiegać dyskryminacji rasowej. Strategie edukacyjne Państw-Stron powinny obejmować edukację międzykulturową, opartą na poszanowaniu równości, a także być poparte odpowiednimi zasobami ludzkimi i finansowymi. Środki podejmowane przez Państwa-Strony w dziedzinie edukacji, powinny być także skierowane na zachęcenie do zdobywania wiedzy w zakresie historii, kultury i tradycji mniejszości rasowych i etnicznych funkcjonujących w danym państwie. Materiały edukacyjne powinny być przygotowywane z myślą o promowaniu wzajemnego szacunku i zrozumienia. Należy także dołożyć starań, aby podkreślać wkład wszystkich grup do wzbogacenia społecznego, gospodarczego i kulturalnego oraz rozwoju tożsamości narodowej. Komitet podkreśla też, że w celu promowania zrozumienia między grupami etnicznymi, konieczne jest przekazywanie obiektywnej wiedzy historycznej. W państwach, w których doszło do popełnienia zbrodni przeciwko grupom ludności konieczne jest organizowanie dni pamięci oraz innych wydarzeń publicznych. Popularyzacji wymaga również wiedza o pomyślnym zakończeniu konfliktów etnicznych, do których doszło na terenie kraju. Komitet zaleca również przeprowadzenie kampanii informacyjnych, które powinny zwracać uwagę na szkody powodowane przez rasistowską mowę nienawiści. Powinny one angażować opinię publiczną; społeczeństwo obywatelskie, w tym stowarzyszenia religijne i społeczne; parlamentarzystów i innych polityków; specjalistów z zakresu edukacji, pracowników administracji publicznej; Policję i inne organy zajmujące się porządkiem publicznym; prawników, w tym przedstawicieli sądownictwa. Komitet zwraca również uwagę na Komentarz ogólny nr 13 (1993) w sprawie szkolenia funkcjonariuszy organów ścigania w zakresie ochrony praw człowieka oraz na Komentarz ogólny nr 31 (2005) w sprawie zapobiegania dyskryminacji rasowej w administracji i funkcjonowaniu systemu wymiaru sprawiedliwości. Komitet podkreśla, że zapoznawanie z międzynarodowymi normami ochrony wolności poglądów i wypowiedzi oraz norm chroniących przed rasistowską mową nienawiści jest niezbędne. Szczególnie istotne jest odrzucenie mowy nienawiści przez polityków i urzędników zajmujących eksponowane stanowiska państwowe i potępianie przez nich ideologii rasistowskich. Takie działania odgrywają ważną rolę w promowaniu kultury tolerancji i szacunku. 6
Znaczenie edukacji dla skutecznego zwalczania dyskryminacji rasowej zostało również zauważone przez ECRI, która 15 grudnia 2006 r. przyjęła Zalecenie nr 10 dotyczące polityki ogólnej w sprawie zwalczania rasizmu i dyskryminacji rasowej w oświacie i procesie edukacji. Wiele ze spostrzeżeń ECRI pokrywa się z zaleceniami Komitetu ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej, niemniej propozycje ECRI są w wielu miejscach szersze, często kładą też nacisk na inne aspekty dyskryminacji rasowej. Wiele spośród propozycji ECRI odnosi się do potrzeby przeciwdziałania i monitorowania incydentów o charakterze rasistowskim. Zarówno uczniowie, jak i nauczyciele, którzy dopuszczają się podburzania do nienawiści rasowej oraz innych aktów rasizmu, w tym z wykorzystaniem przemocy, gróźb lub niszczenia własności, powinni być karani w ramach odpowiedzialności dyscyplinarnej, włączając w to kary zawieszenia i wydalenia ze szkoły. Proponuje się również przyjęcie odpowiednich regulacji przez szkoły, które mają na celu przeciwdziałania rasizmowi i dyskryminacji rasowej. ECRI zachęca również szkoły do organizacji antyrasistowskich dni lub tygodni. ECRI dostrzega także zasadność promowania wśród uczniów krytycznego myślenia i wyposażanie uczniów w niezbędne umiejętności zauważania i reagowania na stereotypy i elementy nietolerancji zawarte w materiale, z którego korzystają. Zasadne jest także dokonanie przeglądu podręczników szkolnych w celu wyeliminowania wszelkich treści o charakterze rasistowskim i podkreślenia wkładu grup mniejszościowych do społeczeństwa. Szkoła powinna być także miejscem, gdzie uczniowie mogą zdobyć wiedzę i umiejętności z zakresu korzystania z Internetu jako narzędzia umożliwiającego zwalczanie dyskryminacji rasowej. Kwestia rasizmu i dyskryminacji rasowej powinna być również uwzględniana przez ministerstwa edukacji narodowej oraz właściwe organy oświatowe w ramach prowadzonego przez nie monitorowania jakości nauczania. W opinii ECRI, cała kadra nauczycielska powinna zostać przeszkolona w zakresie pracy w środowisku wielokulturowym, w tym przygotowania nauczycieli do nauczania i reagowania na potrzeby uczniów o różnym pochodzeniu, przekazania wiedzy na temat prawa antydyskryminacyjnego, rasizmu i dyskryminacji rasowej oraz zapobiegania ich przejawom w szkole (tak w odniesieniu do dyskryminacji bezpośredniej, jak i pośredniej) międzynarodowych i europejskich standardów ochrony praw człowieka oraz wykorzystania interaktywnych i partycypacyjnych metod nauczania. MEDIA Komentarz ogólny nr 35 w sprawie zwalczania rasistowskiej mowy nienawiści z 2013 r., w zakresie w jakim dotyczy on wspomnianego już art. 7 CERD, odnosi się także do roli mediów w przeciwdziałaniu dyskryminacji rasowej. W opinii Komitetu ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej, etyczne i obiektywne media mają do odegrania zasadniczą rolę w promowaniu odpowiedzialności za kształtowanie opinii publicznej. Oprócz wprowadzenia odpowiednich przepisów uwzględniających międzynarodowe standardy funkcjonowania mediów, Państwa-Strony powinny zachęcać media publiczne i prywatne do przyjęcia kodeksów etyki zawodowej, obejmujących poszanowanie zasad wynikających z Konwencji CERD i innych podstawowych standardów ochrony praw człowieka. Przedstawiające mniejszości narodowe i etniczne oraz inne objęte ochroną art. 1 CERD, przekazy medialne powinny być oparte na zasadach szacunku, uczciwości oraz unikania stereotypów. Zdaniem Komitetu, media powinny unikać tam, gdzie to możliwe niepotrzebnych odniesień do rasy, pochodzenia narodowego i etnicznego, religii oraz innych cech, w sposób, który może promować nietolerancję. Jak podkreśla Komitet, Konwencja wspiera pluralizm w mediach, który powinien polegać również na dostępie do mediów mniejszości oraz innych grup narażonych na dyskryminację rasową. Komitet zachęca media do samoregulacji kwestii związanych z uwzględnianiem wartości wynikających z Konwencji w formułowaniu przekazów medialnych. 7
INTERNET ECRI z jednej strony zdaje sobie sprawę z pozytywnej roli, jaką Internet może odegrać w zwalczaniu rasizmu i nietolerancji, z drugiej jednak strony dostrzega, że Internet wykorzystywany jest także do rozpowszechniania treści rasistowskich, ksenofobicznych i antysemickich. Kierując się tymi motywami, w 2000 r. ECRI wydała Zalecenie nr 6 dotyczące polityki ogólnej w sprawie zwalczania rozpowszechniania materiałów rasistowskich, ksenofobicznych i antysemickich w Internecie. ECRI, rozumiejąc, że sama natura Internetu domaga się wprowadzenia rozwiązań na poziomie międzynarodowym, rekomenduje, by kwestie zwalczania rasizmu, ksenofobii i antysemityzmu stanowiły przedmiot prac na szczeblu międzynarodowym mającym na celu zahamowanie rozpowszechniania nielegalnych treści w Internecie. Dlatego ECRI od początku popierała pracę nad Konwencją Rady Europy o cyberprzestępczości i Protokołu dodatkowego, dotyczącego penalizacji czynów o charakterze rasistowskim lub ksenofobicznym popełnionych przy użyciu systemów komputerowych. Konwencja ta weszła w życie w stosunku do Polski z dniem 1 czerwca 2015 r. Szczególnej uwagi wymagają postanowienia Protokołu dodatkowego, którego celem jest uzupełnienie postanowień Konwencji o cyberprzestępczości w zakresie penalizacji aktów o charakterze rasistowskim i ksenofobicznym popełnionych przy użyciu systemów komputerowych. Art. 2 Protokołu zawiera definicję materiałów rasistowskich i ksenofobicznych, którymi jest każdy materiał pisemny, każdy wizerunek lub każde inne wyrażenie myśli lub teorii, które nawołują, popierają lub podżegają do nienawiści, dyskryminacji lub przemocy przeciw jakiejkolwiek osobie lub grupie osób, ze względu na rasę, kolor, pochodzenie narodowe lub etniczne, jak również religię, jeżeli wykorzystywana jest ona jako pretekst dla któregokolwiek ze wskazanych wyżej zachowań. Art. 3-7 Protokołu zobowiązują Strony do uznania na przestępstwo rozpowszechniania materiałów rasistowskich i ksenofobicznych w systemach komputerowych, gróźb i zniewag powodowanych rasizmem i ksenofobią, a także zaprzeczania, poważnego umniejszania znaczenia, akceptacji lub usprawiedliwiania zbrodni ludobójstwa lub zbrodni przeciwko ludzkości. Karane ma być także pomocnictwo oraz podżeganie do ww. przestępstw. Jak podkreślał Rząd, w projekcie ustawy o ratyfikacji Protokołu, po dokonaniu zastrzeżeń przewidzianych przez Protokół, polskie prawo jest w pełni dostosowane do wymogów Protokołu, a co za tym idzie nie będzie konieczne nowelizowanie przepisów prawa karnego. Należy jednak zauważyć, że z chwilą związania się Protokołem stanowi on element krajowego porządku prawnego, a w konsekwencji zaprezentowana w uzasadnieniu ustawy linia interpretacyjna polskich przepisów prawa karnego, jako jedyna będąca możliwą do pogodzenia z postanowieniami Protokołu, zgodnie z zasadami wykładni systemowej oraz postanowieniami Konstytucji dotyczących umów międzynarodowych, jako źródła prawa powszechnie obowiązującego, staje się w praktyce jedyną możliwą linią interpretacyjną tych przepisów. Szczególnie wyraźne jest to w przypadku art. 6, który zobowiązuje do penalizacji zaprzeczania, poważnego umniejszania znaczenia, akceptacji lub usprawiedliwiania zbrodni ludobójstwa oraz zbrodni przeciwko ludzkości zdefiniowanej przez prawo międzynarodowe. Najbardziej zbliżonym przepisem polskiej ustawy karnej jest art. 55 o Instytucie Pamięci Narodowej. Odnosi się on jedynie do zbrodni nazistowskich i komunistycznych oraz zbrodni przeciwko ludzkości, pokojowi i wojennych popełnionych na osobach narodowości polskiej lub obywatelach polskich. Z tego powodu art. 6 Protokołu został powiązany w pozostałym zakresie z przestępstwem nawoływania do nienawiści spenalizowanym w art. 256 Kodeksu karnego. W konsekwencji, dokonując wykładni art. 256 Kodeksu karnego, po wprowadzeniu Protokołu do polskiego porządku prawnego konieczne będzie odstąpienie od pojawiających się niekiedy w doktrynie wąskiej wykładni znamion nawoływania do nienawiści na rzecz szerszego podejścia. W zakresie uwarunkowań materialnoprawnych, związanie się przez Polskę Protokołem nie doprowadziło więc do nowelizacji przepisów prawa karnego, ale powinno wpłynąć na wykładnie przepisów prawa karnego. 8
Najistotniejszym przepisem Protokołu jest zawarty w III rozdziale art. 8, który rozciąga postanowienia niektórych artykułów Konwencji o cyberprzestępczości do celów Protokołu. Artykułu te odnoszą się do kwestii odpowiedzialności osób prawnych (art. 12 Konwencji), stosowania kar, w tym kary pozbawienia wolności oraz innych środków karnych (art. 13 Konwencji), jurysdykcji (art. 22 Konwencji), a także do regulacji procesowego prawa karnego (art. 14-21 Konwencji), w tym instytucji niezwłocznego zabezpieczania przechowywanych danych informatycznych, niezwłocznego zabezpieczania i częściowego ujawnienia danych dotyczących ruchu, nakazu dostarczenia danych informatycznych (w tym od dostawców usług internetowych), przeszukania i zajęcia danych informatycznych oraz przechwytywania danych dotyczących treści. Co jednak szczególnie ważne, art. 8 Protokołu pozwala na stosowanie przepisów Konwencji dotyczących współpracy międzynarodowej w zakresie ekstradycji i wzajemnej pomocy prawnej oraz wymiany informacji (art. 23-35 Konwencji). Należy zauważyć, że do tej pory Polska była wyposażona w tego rodzaju ułatwienia jedynie w stosunku do państw członkowskich Unii Europejskiej na podstawie decyzji ramowej Rady nr 2008/913/WSiSW z dnia 28 listopada 2008 r. w sprawie zwalczania pewnych form i przejawów rasizmu i ksenofobii za pomocą środków prawnokarnych 9. Tymczasem Konwencja oraz Protokół zostały ratyfikowane przez prawie wszystkie państwa członkowskie Rady Europy, a także przez kilka innych państw. Niestety najistotniejsze państwo z punktu widzenia polskich organów ścigania Stany Zjednoczone ratyfikowały wyłącznie Konwencję, bez Protokołu. Z tego powodu nie należy spodziewać się znaczącego postępu w zwalczaniu cyberprzestępczości motywowanej rasizmem do czasu ratyfikacji Protokołu przez Stany Zjednoczone. Jednak wobec przyjętych przez Stany Zjednoczone rozwiązań z zakresu penalizacji mowy nienawiści nie należy spodziewać się, żeby doszło do tego w najbliższym czasie. Wobec wyżej opisanych trudności, szczególnego znaczenia nabiera wdrożenie rekomendacji ECRI w przywołanym już Zaleceniu nr 6 dotyczącym polityki ogólnej w sprawie zwalczania rozpowszechniania materiałów rasistowskich, ksenofobicznych i antysemickich w Internecie. W opinii ECRI, władze powinny zapewnić stosowanie właściwych przepisów karnych do rasistowskich, ksenofobicznych i antysemickich przestępstw popełnianych za pomocą Internetu oraz podejmować nieustanne wysiłki w zakresie szkolenia organów ścigania. Ponadto ECRI zaleca władzom m.in. utworzenie krajowego organu konsultacyjnego, który mógłby działać jako stałe centrum monitoringu i partner w zakresie przygotowywania odpowiednich procedur, a także wsparcie istniejących w Internecie inicjatyw antyrasistowskich. W opinii ECRI, władze powinny także wyjaśnić i sprecyzować odpowiedzialność administratorów i wydawców stron internetowych w obszarze rozpowszechniania treści rasistowskich, ksenofobicznych i antysemickich. Władze powinny również wspierać podejmowanie przez branżę internetową działań o charakterze samoregulacji, w tym m.in. opracowania kodeksów postępowania, oprogramowania filtrującego oraz zachęcać do dalszych badań w tym obszarze. Dobrą praktyką wydaje się przykład niemiecki, gdzie władze zwróciły się do Facebooka z propozycją nawiązania współpracy m.in. w zakresie identyfikowania nienawistnych treści. Zdaniem ECRI, władze powinny podejmować wysiłki mające na celu zwiększenie świadomości społecznej na temat problemu rozpowszechniania rasistowskich, ksenofobicznych i antysemickich treści za pośrednictwem Internetu, zwracając szczególną uwagę na dbałość o podnoszenie świadomości wśród młodych internautów. Szczególnie interesująca wydaje się propozycja Komitetu ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej ONZ ze wspomnianego już Komentarza ogólnego nr 35 w sprawie zwalczania rasistowskiej mowy nienawiści z 2013 r. Komitet, odnosząc się do art. 7 CERD, jako szczególnie skuteczne proponuje prowadzenie działań edukacyjnych w postaci tzw. counter-speechu, czyli szybkiego odpowiadaniu na nienawistne posty, mające na celu potępić taką wypowiedź. 9 http://vho.org/aaargh/polski/direurpol.pdf 9
SPORT ECRI w swojej działalności wielokrotnie podkreślała konieczność zwrócenia szczególnej uwagi na sport w kontekście walki z rasizmem i dyskryminacją rasową. Pomimo że wielu kibiców nie dopuszcza się czynów o charakterze rasistowskim, ECRI postanowiła zwrócić szczególną uwagę na dyskryminację rasową w sporcie. W tym celu wydane zostały Zalecenia nr 12 dotyczące polityki ogólnej w sprawie zwalczania rasizmu i dyskryminacji rasowej w sporcie, a także memorandum wyjaśniające do tych zaleceń. Zakres tych zaleceń dotyczy sportu rozumianego jako wszelkich form aktywności fizycznej, które poprzez uczestnictwo doraźne lub zorganizowane, stawiają sobie za cel wypracowanie lub poprawienie kondycji fizycznej i psychicznej, rozwój stosunków społecznych lub osiągnięcie wyników sportowych na wszelkich poziomach. W opinii ECRI, sport może być silnym narzędziem promowania spójności społecznej i nośnikiem ważnych wartości, takich: jak fair play, wzajemny szacunek i tolerancja, ale czasami jest to także sfera, w której może rozwijać się rasizm i dyskryminacja rasowa, wypaczająca te ważne wartości. W ww. Zaleceniach ECRI rekomenduje, by władze zwróciły się do federacji i klubów sportowych, by te uznały rasizm za ważny problem na wszystkich poziomach w sporcie i publicznie demonstrowały zaangażowanie w jego zwalczanie, a także by przyjęły i wdrożyły środki samoregulujące i dyscyplinarne, szkolił personel ochrony w zakresie zapobiegania i reagowania na incydenty rasistowskie, odmawiały wstępu do obiektów sportowych osobom posiadającym dyskryminacyjne ulotki, symbole lub transparenty, a także by wspierały ruchy i inicjatywy promujące tolerancję oraz projekty edukacyjne i społeczne w tej dziedzinie. ECRI zaleca również, by sportowcy i trenerzy dystansowali się od zachowań rasistowskich, a sędziom sportowym, by odpowiednio reagowali poprzez stosowanie odpowiednich środków i sankcji, gdy sportowcy, personel techniczny lub kibice dopuszczają się czynów o charakterze rasistowskim, a w swoich sprawozdaniach dokumentowali incydenty rasistowskie. ECRI zaleca także, by władze zwróciły się do organizacji kibiców, by te przyjmowały karty kibica zawierające klauzule antyrasistowskie oraz by były czujne w kwestii ewentualnego zamieszczania treści rasistowskich na ich stronach internetowych oraz w magazynach dla kibiców. Podobną rekomendację wydał Komitetu ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej ONZ, który w Komentarzu ogólnym nr 35 w sprawie zwalczania rasistowskiej mowy nienawiści z 2013 r., zachęca Państwa-Strony do współpracy ze stowarzyszeniami sportowymi w celu wyeliminowania rasizmu we wszystkich dyscyplinach sportowych. ECRI zaleca także, by władze zachęcały sponsorów i przemysł reklamowy do unikania pokazywania stereotypowych wizerunków sportowców oraz unikania dyskryminacji sportowców pochodzących z grup mniejszościowych. ECRI rekomenduje również zapewnienie uprawnienia dla Policji i personelu ochrony do przerwania zachowań rasistowskich oraz ich dokumentowanie, a także zapewnienia, by kluby sportowe i federacje ponosiły odpowiedzialność za akty rasizmu mające miejsce podczas imprez sportowych. W tym celu konieczne jest zapewnienie jasnych wytycznych dla identyfikacji czynów rasistowskich, stworzenie systemu monitoringu incydentów rasistowskich oraz mechanizmu zawiadamiania o nich. Ponadto ECRI rekomenduje, by Policja przechodziła szkolenia dotyczące tego, jak postępować z incydentami rasistowskimi mającymi miejsce podczas imprez sportowych oraz jak identyfikować ich sprawców; identyfikowała i usuwała rasistowskie, antysemickie oraz dyskryminacyjne ulotki, symbole i transparenty, a także by szybko interweniowała w celu przerwania zachowań rasistowskich. 10
PRAWO KARNE Jako specyficzne przestępstwa związane z nienawistną motywacją penalizowane są w szczególności: stosowanie przemocy oraz groźby z powodu przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowości, publiczne znieważenie grupy ludności albo poszczególnej osoby z powodu przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowości, publiczne propagowanie totalitarnego ustroju państwa oraz publiczne nawoływanie do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, a także posiadanie w celu rozpowszechnienia tego rodzaju materiałów. Jak widać, zakres chronionych przesłanek jest różny nawet w zależności o przestępstwa, wyraźny jest także brak niektórych przesłanek, w tym m.in. orientacji seksualnej. Jak wskazała ECRI w opublikowanym w zeszłym roku raporcie dotyczącym Polski z piątego cyklu monitoringu, większość przepisów Kodeksu karnego jest zgodna z Zaleceniem nr 7 dotyczącym polityki ogólnej w sprawie prawodawstwa krajowego w sprawie zwalczania rasizmu i dyskryminacji rasowej. ECRI ma jednak wątpliwości co do obejmowania przez polskie prawo, jako specyficzne przestępstwa, nawoływania do nienawiści oraz publicznego znieważenia ze względu na kolor skór (obok pochodzenia rasowego) oraz obywatelstwa (obok pochodzenia narodowego). Kluczowa jest jednak dyskusja nad wyszczególnieniem przez polskie prawo przestępstw popełnianych z powodu przesłanek chronionych m.in. przez EKPC, tj. orientacji seksualnej, tożsamości płciowej, wieku i niepełnosprawności, co zostało poparte bogatym orzecznictwem ETPC. Kwestia ta jest także przedmiotem rekomendacji organów ONZ ostatnio Komitetu Praw Dziecka ONZ, który zwrócił uwagę nie tylko na przestępstwa motywowane homofobią, ale także zalecił wprowadzenie definicji mowy nienawiści do Kodeksu karnego. O ile kwestia rozszerzenia przesłanek chronionych przez Kodeks karny nie budzi wątpliwości na arenie międzynarodowej, o tyle jest przedmiotem niejednokrotnie zaciekłych politycznych dyskusji. Tylko w poprzedniej kadencji Sejmu, kwestia ta była przedmiotem trzech poselskich projektów ustaw. Pomimo że pierwszy z nich został wniesiony na początku 2012 r., żaden z projektów nie został skierowany do II czytania w Sejmie. Istotnie, wiele ze złożonych projektów zawierało wątpliwe konstrukcje prawne, jak np. brak odpowiedniego vacatio legis czy też zastosowanie nieostrych i niejasnych określeń. Niemniej jednak trudno oprzeć się wrażeniu, że tak długi czas rozpatrywania projektów oraz niewielka częstotliwość posiedzeń podkomisji poświęconych tym projektom (nawet roczne przerwy) nie wynikał z powodów pozamerytorycznych. Niezależnie od powyższych rozważań nad materialnoprawnymi aspektami regulacji, dotyczącymi zwalczania niektórych form mowy nienawiści, istotne jest również zapewnienie regulacji umożliwiających efektywne prowadzenie dochodzeń i śledztw, a także innych sposobów eliminowania mowy nienawiści. Jednym z najistotniejszych elementów prowadzenia postępowania w sprawie o popełnienie przestępstwa motywowanego uprzedzeniami w Internecie, jest ustalenie IP od podmiotu prowadzącego daną stronę internetową jako usługodawca. Następnie, na podstawie pozyskanego numeru IP, organy ścigania we współpracy z operatorami telekomunikacyjnymi ustalają adres użytkownika końcowego. Jak widać, kluczowe jest uzyskanie numeru IP. Tymczasem procedura przewidziana Ustawą o świadczeniu usług drogą elektroniczną, zawiera wiele istotnych luk, w tym w szczególności nie narzuca na usługodawców obowiązków gromadzenia takich danych, jak również nie określa terminu, w jakim usługodawca jest zobowiązany do przekazania danych organom ścigania. Należy zaznaczyć, że problem ten dotyczy nie tylko ścigania mowy nienawiści, ale także innych przestępstw popełnianych za pomocą Internetu. 11
Jednak w szczególnie trudnej sytuacji pod względem procesowym znajdują się te ofiary mowy nienawiści, na które atak nie został zakwalifikowany z artykułów odwołujących się do nienawistnej motywacji sprawcy i są zmuszone oprzeć się o ogólne przepisy dotyczące zniewagi lub pomówienia, które ścigane są z oskarżenia prywatnego, gdzie rola organów ścigania jest bardzo ograniczona i nieznacznie wykracza poza proste przekazanie sprawy do sądu. W takiej sytuacji znajdują się m.in. przedstawiciele grup nieobjętych ochroną art. 256 lub 257 Kodeksu karnego, np. osoby nieheteroseksualne. W takich sytuacjach istnieje jednak możliwość objęcia przez prokuratora takiego przestępstwa ściganiem z urzędu, co znacznie ułatwi zdobycie danych sprawcy. Zgodnie z pkt. 4 Wytycznych Prokuratora Generalnego w sprawie udziału prokuratora w sprawach o przestępstwa prywatnoskargowe, prokurator oceniając, czy interes społeczny wymaga objęcia ściganiem z urzędu przestępstwa prywatnoskargowego, powinien brać pod uwagę: okoliczności odnoszące się do osoby pokrzywdzonego, w tym zwłaszcza jego zdolność do realizacji uprawnień w zakresie oskarżenia prywatnego, uwzględniając w szczególności nieporadność z uwagi na wiek, chorobę, kalectwo, zależność od sprawcy i szczególnie trudną sytuację życiową; okoliczności odnoszące się do strony podmiotowej (szczególna złośliwość) i przedmiotowej czynu (działanie w miejscu publicznym, poważny rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa) oraz charakteryzujące sprawcę (jego właściwości i warunki osobiste); konieczność kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa i poczucia, że organy państwowe stanowczo reagują na drastyczne przypadki łamania prawa. Co ważne, okoliczności te nie muszą występować łącznie. Ponadto zgodnie z pkt. 5 Wytycznych, objęcie czynu ściganiem z urzędu uzasadniają również obiektywne trudności w ustaleniu przez pokrzywdzonego niezbędnych danych osobowych sprawcy przestępstwa, zwłaszcza jeśli przestępstwo popełniono za pośrednictwem telefonu lub Internetu. Wówczas po ujawnieniu personaliów sprawcy, umożliwiających pokrzywdzonemu wniesienie prywatnego aktu oskarżenia, prokurator dokonuje ponownej oceny istnienia interesu społecznego w ściganiu czynu z urzędu. Jak widać, wyżej opisane okoliczności będą miały w szczególności zastosowanie do przypadków mowy nienawiści w Internecie. Niezależnie od powyższych trudności istnieje wiele przykładów, kiedy to szybka i efektywna reakcja organów ścigania doprowadziła do ukarania sprawców. Jednym z wielu takich przykładów może być skierowanie aktu oskarżenia w sprawie wpisu: Nie chyba, tylko 100 proc. żyd, przydałby się taki mały Adolek, aby dokończył to, co zaczął duży Adolf czy też wyrok skazujący na grzywnę w wysokości 800 zł oraz 2 miesiące pozbawienia wolności w zawieszeniu na dwa 2 za wpis o syryjskich uchodźcach: Brudasy pier one. Jeszcze pomocą gardzą. Do gazu. PRAWO CYWILNE I ADMINISTRACYJNE Niezależnie od procedur stosowanych na użytek postępowania karnego, nie należy również zapominać o innych możliwości reagowania na mowę nienawiści w Internecie. Jedną z takich możliwości jest wytoczenie pozwu cywilnego. O udostępnienie danych autora wpisu należy wówczas zgłosić się bezpośrednio do administratora strony, zaznaczając, że dane te są niezbędne do wniesienia pozwu. W razie odmowy udostępnienia danych należy złożyć wniosek do Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych o wydanie decyzji nakazującej udostępnienie żądanych informacji (art. 18 ust. 1 Ustawy o ochronie danych osobowych). Zgodnie z Ustawą o świadczeniu usług drogą elektroniczną, administratorzy stron internetowych nie są zobowiązani do monitorowania treści zamieszczanych na ich stronach przez użytkowników, w tym w szczególności 12
prowadzenia tzw. premoderacji, i co do zasady nie ponoszą odpowiedzialności za treści zamieszczane przez osoby trzecie. Jednakże, zgodnie z art. 14 tejże ustawy, administratorzy mają obowiązek usunąć taką treść w odpowiedzi na tzw. urzędowe zawiadomienie lub wiarygodną wiadomość o bezprawnym charakterze przechowywanych danych. Istotne jest wskazanie konkretnej treści będącej przedmiotem zgłoszenia, a także wykazanie jej bezprawnego charakteru, np. poprzez określenie naruszonego przepisu Kodeksu karnego. Administratorzy stron często wprowadzają formularze kontaktowe, które umożliwiają przekazywanie wiarygodnych wiadomości. Przykładem takich formularzy może być formularz Googla https://support.google.com/legal/contact/lr_eudpa?product=websearch. Niezablokowanie danej treści przez Administratora naraża go na odpowiedzialność cywilną. Co ważne, zarówno procedura wydania decyzji przez GIODO, jak i powyższa procedura dotyczą również takich portali jak Facebook. 10 PODSUMOWANIE Mowę nienawiści należy traktować nie jako kwestię kultury wypowiedzi, ale jako formę zapobiegania poważnym przestępstwom i masowym naruszeniom praw człowieka, w tym ludobójstwu. Należy podkreślać, że karaniu podlegają jedynie najpoważniejsze akty nienawiści, w tym nawoływanie do nienawiści, nie zaś sam fakt posiadania rasistowskich poglądów czy też ich manifestowania. W kontekście dyskusji nad granicą pomiędzy wolnością słowa a mową nienawiści, należy podkreślać, że prawo do wolności wypowiedzi nie może być rozpatrywane w oderwaniu od innych praw człowieka, w tym w szczególności prawa do niedyskryminacji, a osoby korzystające ze swobody wypowiedzi powinny być świadome nie tylko swoich uprawnień, ale także szczególnych obowiązków i odpowiedzialności. Rozumowanie takie stanowi uznany międzynarodowy standard. Władze powinny szczegółowo przeanalizować nie tylko rekomendacje formułowane przez organizacje międzynarodowe, w tym w szczególności Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej oraz ECRI, podczas oceny sprawozdań, ale także komentarze ogólne, zalecenia do polityki ogólnej i inne tego rodzaju dokumenty. W obecnej sytuacji szczególnego znaczenia nabiera nie tylko karanie osób posługujących się mową nienawiści, ale przede wszystkim działania o charakterze pozakarnym, w tym w szczególności w obszarze edukacji. Konieczne jest podjęcie działań rekomendowanych przez organizacje międzynarodowe opisane w niniejszym dokumencie, w tym w szczególności: 1. przegląd materiałów szkolnych. Programy szkolne, podręczniki i materiały dydaktyczne powinny poruszać kwestie związane z prawami człowieka oraz dążyć do promowania wzajemnego szacunku i tolerancji między narodami oraz grupami rasowymi i etnicznymi. Przegląd ten nie powinien ograniczać się jedynie do eliminacji stereotypów i innych szkodliwych treści, ale także uwzględnić konieczność zamieszczenia treści, które mają zapobiegać dyskryminacji rasowej oraz podkreślają wkład wszystkich grup do wzbogacenia społecznego, gospodarczego i kulturalnego oraz rozwoju tożsamości narodowej. Należy także upewnić się, że w szkołach przekazywana jest obiektywna wiedza historyczna, w szczególności w zakresie ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości, konfliktów etnicznych, a także pozytywnych przykładów ich rozwiązania. Nie należy unikać kwestii związanych z istnieniem ruchów i organizacji o charakterze rasistowskim lub antysemickim, jak np. Obóz Narodowo-Radykalny (który został zdelegalizowany także w 2009 r.); 10 Zob. więcej: decyzja Generalnego Inspektora Danych Osobowych ze stycznia 2016 r. (DOLiS/DES 50/16) w sprawie Facebook Polska. 13
2. szkoły powinny zadbać o kształtowanie wśród uczniów krytycznego myślenia i wyposażanie uczniów w niezbędne umiejętności zauważania i reagowania na stereotypy i elementy nietolerancji zawarte w materiale, z którego korzystają, w tym w szczególności tych pochodzących z Internetu; 3. szkoły oraz właściwe organy nadzoru powinny monitorować incydenty rasistowskie, do których dochodzi na terenie szkół, zarówno tych będących wynikiem działań uczniów jak i kadry nauczycielskiej. Właściwe władze oświatowe powinny także uwzględniać kwestię rasizmu i dyskryminacji rasowej w ramach prowadzonego przez nie monitorowania jakości nauczania, a także zapewnić odpowiednie przeszkolenie kadry nauczycielskiej w zakresie pracy w środowisku wielokulturowym; 4. przeprowadzenie szerokiej kampanii informacyjnej podkreślającej szkody wyrządzane przez mowę nienawiści. Powinna ona angażować opinię publiczną; społeczeństwo obywatelskie, w tym stowarzyszenia religijne i społeczne; parlamentarzystów i innych polityków oraz nauczycieli. Programy nauczania powinny również uwzględniać zajęcia z zakresu edukacji międzykulturowej: 1. politycy i urzędnicy zajmujący eksponowane stanowiska państwowe powinni odrzucić mowę nienawiści i nie powinni umniejszać jej do znaczenia do kwestii kultury wypowiedzi; 2. władze powinny zwrócić się do mediów oraz pomóc im w organizacji inicjatyw mających na celu przyjęcia kodeksów etyki zawodowej, uwzględniających także dostęp do mediów mniejszości i innych grup narażonych na dyskryminację; 3. należy kontynuować wysiłki z zakresu prowadzenia programów edukacyjnych dla funkcjonariuszy i pracowników organów ścigania. Szkolenia te powinny obejmować także kwestie dotyczące identyfikacji zachowań rasistowskich oraz reagowania na nie podczas zgromadzeń publicznych, imprez sportowych oraz zamieszczania dyskryminacyjnych treści w Internecie; 4. władze powinny upewnić się, że organy ścigania interpretują odpowiednie przepisy prawa karnego, uwzględniając przy tym regulacje międzynarodowe i orzecznictwo międzynarodowych organów praw człowieka, w tym w szczególności Europejskiego Trybunału Praw Człowieka; 5. władze powinny wyznaczyć albo powołać krajowy organ konsultacyjny, który mógłby działać jako stałe centrum monitoringu mowy nienawiści oraz służyć pomocą w zakresie przygotowania odpowiednich procedur. 6. władze powinny wyjaśnić i sprecyzować odpowiedzialność administratorów i wydawców stron internetowych w obszarze rozpowszechniania treści rasistowskich, ksenofobicznych i antysemickich; 7. władze powinny wspierać inicjatywy w postaci tzw. counter-speechu, czyli zapewnienia szybkiego odpowiadania na nienawistne posty, mające na celu potępić taką wypowiedź; 8. władze powinny zwrócić się do federacji i klubów sportowych, by te uznały rasizm za ważny problem na wszystkich poziomach w sporcie i publicznie demonstrowały zaangażowanie w jego zwalczanie, a także by przyjęły oraz wdrożyły środki samoregulujące i dyscyplinarne, szkoliły personel ochrony i odmawiały wstępu do obiektów sportowych osobom posiadającym materiały rasistowskie; 9. władze powinny także zachęcać sportowców i trenerów do dystansowania się od zachowań rasistowskich, zapewnić właściwą reakcję sędziów na takie zachowania, a także zwrócić się do organizacji kibiców, by te przyjmowały karty kibica zawierające klauzule antyrasistowskie. 14