prot. stom., 2005, LV, 3 Ocena in vitro kompatybilności wybranych chemicznych środków retrakcyjnych z elastomerowymi materiałami wyciskowymi używanymi podczas wykonywania protez stałych. Część I środki do nasączania nici retrakcyjnych In vitro evaluation of the compatibility of selected chemical retraction agents with elastomeric impression materials used for fixed prosthodontics. Part I retraction cord medicaments Danuta Nowakowska¹, Krystyna Małecka², Anna Sobolewska¹ W pracy oceniono kompatybilność 3 wybranych środków do nasączania nici retrakcyjnych (Gingiva Liquid, Racestypine roztwór i Astringedent) z 9 elastomerami silikonowymi kondensacyjnymi (CS) i addycyjnymi (PVS) oraz polieterowymi (PE) używanymi podczas dwu- i jednowarstwowych technik wyciskowych do wykonania protez stałych. Jako kontroli użyto 0,9% roztwór chlorku sodu. W wyniku badań ustalono: 1. Przed wyciskiem elastomerami silikonowymi kondensacyjnymi i addycyjnymi można używać wszystkich badanych chemicznych środków retrakcyjnych. 2. Przed wyciskiem elastomerami polieterowymi można używać 10% chlorek glinu (Gingiva Liquid), przy zastosowaniu preparatu zawierającego 25% chlorek glinu z dodatkiem 0,1% siarczanu 8-hydroksychinoliny (Racestypine roztwór) należy bardzo dokładnie wypłukać szczelinę dziąsłową, natomiast nie należy używać środka zawierającego 15,5% siarczan żelaza (Astringedent) The compatibility of 3 selected retraction cord medicaments (Gingiva Liquid, Racestypine solution, Astringedent) with 9 elastomeric impression materials: condensation silicons (CS), addition silicones (PVS) and polyether elastomers (PE) used for dual-viscisity and monophase impression techniques for fixed prosthodontics. 0,9% solution of sodium chloride was used as a control. The research resulted in following statements: 1. Any of selected retraction cord medicaments did not distrub the polymerization process of condensation and addition silicons. 2. 10% aluminum chloride (Gingiva Liquid) can be used prior to the polyether elastomer impressions, while when the agent containing 25% aluminum chloride with an addition of 0,1% 8-hydroxyquinoline sulfate (Racestypine solution) is used the gingival sulcus should be carefully rinsed, but no agent containing 15,5% ferric sulfate (Astringedent) shuld be used. Z Zakładu Materiałoznawstawa p.o. Kierownik: dr n. med. D. Nowakowska Katedry Protetyki Stomatologicznej AM we Wrocławiu 1 Kierownik: dr hab. n. med. H. Panek Z Zakładu Technologii Postaci Leku Katedry Farmacji Stosowanej AM we Wrocławiu 2 Kierownik: prof. dr hab. A. A. Kubis Adres autorów: 50-425 Wrocław, ul. Krakowska 26 HASŁA INDEKSOWE: retrakcja dziąsła, chemiczne czynniki retrakcyjne, środki do nasączania nici retrakcyjnych, elastomerowe materiały wyciskowe, inhibicja polimeryzacji elastomerów wyciskowych KEY WORDS: gingival retraction, chemical retraction agents, retraction cord medicaments, elastomeric impression materials, inhibition of polymeryzation of impression elastomeric materials 207
D. Nowakowska i inni Kompatybilność materiałów stomatologicznych używanych w procesie wykonania protez stałych jest jednym z podstawowych warunków długiego okresu ich przydatności klinicznej. Ma to szczególne znaczenie w procedurach wyciskowych, gdy za pomocą retrakcji dziąsła brzeżnego zapewnia się dostęp materiału wyciskowego do granicznej linii szlifowania umieszczonej w zakresie szczeliny dziąsłowej. Do precyzyjnych wycisków, ze względu na prawie idealną odtwarzalność szczegółów podłoża protetycznego, stabilność wymiarów, hydrofilność i zdolności rozpływania, powszechnie używa się elastomerowe masy wyciskowe. Należą one do grupy materiałów elastycznych nieodwracalnych, tzn. proces ich tężenia jest wynikiem reakcji chemicznych pomiędzy materiałem podstawowym (bazą) a materiałem katalizującym (1, 8, 21). Zależnie od wyjściowej struktury chemicznej wyróżnia się elastomery polisulfidowe, obecnie rzadko używane i dlatego nie poddane ocenie, elastomery silikonowe kondensacyjne (CS) i addycyjne (PVS) oraz polieterowe (PE). Podczas wycisku z użyciem technik jedno- lub dwuwarstwowych wypełniają rozszerzoną w wyniku retrakcji kieszonkę dziąsłową. Polimeryzacja elastomerów może być zaburzona przez liczne czynniki, np. nieprawidłową proporcję składników masy, niedokładne ich wymieszanie, obecność oleju lub innych substancji organicznych na powierzchni podłoża protetycznego, kontaminację materiału wyciskowego w trakcie mieszania ręcznego z użyciem rękawiczek lateksowych albo winylowych lub obecność pozostałości zastosowanego chemicznego środka do retrakcji przyzębia brzeżnego. Proporcje składników mas, dokładne mieszanie oraz ochrona przed przypadkową kontaminacją została zapewniona w praktyce przez konfekcjonowanie w nabojach oraz używanie nowoczesnych urządzeń do samomieszania ręcznych lub automatycznych, np. system podajników czy system Pentamix (4, 8, 17). Problem inhibicji procesu polimeryzacji materiałów poliwinylosiloksanowych (PVS) przez produkty lateksowe (rękawiczki, koferdam) został dostrzeżony w warunkach klinicznych i udokumentowany w piśmiennictwie (1, 2, 5, 6, 13, 15, 21). Natomiast wśród badaczy nie ma dotąd jednoznacznego poglądu, czy i które stosowane aktualnie chemiczne czynniki retrakcyjne mogą powodować inhibicję procesu sieciowania elastomerów wyciskowych (5, 14, 18, 22) i dlatego możliwość ich niekompatybilności wymaga wyjaśnienia. W procedurach wyciskowych protez stałych stosuje się obecnie różne metody retrakcji. Najczęściej jest to metoda mechaniczno-chemiczna, czyli odsunięcie wolnego brzegu dziąsłowego następuje przez umieszczenie w szczelinie dziąsłowej różnego rodzaju nici retrakcyjnych impregnowanych przez producenta lub nasączonych przed wyciskiem środkami chemicznymi w postaci płynów (3, 9, 10, 11, 12, 16, 20, 21). Używa się ich też w formie żeli lub past retrakcyjnych. Można zakładać nić pojedynczą i usuwać ją bezpośrednio przed wykonaniem wycisku lub stosować technikę nici podwójnej wyjmując przed wyciskiem tylko jedną nić (grubszą) i pozostawiając na dnie bruzdy dziąsłowej nić cienką (7, 20, 21). Zwłaszcza w tej drugiej sytuacji może dojść do bezpośredniego kontaktu środka retrakcyjnego z materiałem wyciskowym. Do nasączania nici używa się licznych związków chemicznych. Należą do nich głównie, oprócz nie polecanej obecnie ze względu na wyraźne reakcje ogólnoustrojowe epinefryny (10), środki ściągające (astringenty), czyli wodne roztwory soli metali w różnych stężeniach, takie jak: chlorek glinu, chlorek cynku, siarczan glinu, siarczan żelaza, siarczan glinowo-potasowy i inne, w postaci czystej lub mieszanej. Wskazane jest, aby środki te miały działanie hemostatyczne, ale nie powinny zaburzać procesu polimeryzacji mas wyciskowych w obrębie bruzdy dziąsłowej, ponieważ mogłoby to mieć niekorzystny wpływ na dokładność odtwarzania szczegółów powierzchni podłoża protetycznego w krytycznym obszarze przylegania protezy stałej do tkanek twardych filaru protetycznego oraz na jej konfigurację z otaczającym przyzębiem brzeżnym. Cel badania Celem I części pracy jest ocena w warunkach in vitro kompatybilności między wybranymi chemicznymi środkami do nasączania nici retrakcyjnych a elastomerowymi materiałami wyciskowymi używanymi w procedurach wyciskowych protez stałych. 208
Środki retrakcyjne Materiał i metoda Oceniono 3 powszechnie stosowane w praktyce stomatologicznej astringenty w postaci oryginalnych płynnych roztworów soli metali: 1. 10% chlorek glinu Gingiva Liquid (Roeko Niemcy). 2. 25% chlorek glinu z 0,1% siarczanem 8-hydroksychinoliny Racestypine roztwór (Septodont Francja). 3. 15,5% siarczan żelaza Astringedent (Ultradent USA). Jako kontroli użyto 0,9 % chlorku sodu 0,9% Sodium Chloride (Braun Niemcy). Spośród elastomerowych materiałów wyciskowych do badań wybrano po 3 masy silikonowe kondensacyjne i addycyjne o niskiej gęstości początkowej oraz 3 masy polieterowe o średniej i małej gęstości: 1. Masy silikonowe kondensacyjne rzadkie: Oranwash L (Zhermack Włochy), Xantopren L (Heraeus Kulzer Niemcy), KKD Kondisil V-3 (Kentzler-Kaschner Dental Niemcy). 2. Masy silikonowe addycyjne rzadkie: Aquasil LV (Dentsply DeTrey Niemcy), 3M Express light-body (3M USA), Affinis light body (Coltène whaledent Szwajcaria). 3. Masy polieterowe : średnio gęsta: Impregum F (ESPE Niemcy) i rzadkie: Impregum Garant L Duo Soft (3M ESPE Niemcy), P2 Polyether Magnum 360 Light (Heraeus Kulzer Niemcy). Do badań użyto bawełniane dziane nici retrakcyjne Ultradent USA o średniej grubości oznaczonej przez producenta #1. Nici pocięto na fragmenty o długości około 3,5 cm. Badanie każdego środka retrakcyjnego i próbę kontrolną wykonywano 3 razy. Ogółem użyto 108 fragmentów nici retrakcyjnej. Odcinki nici nasączano w czasie 20 minut zalecanym przez Csempesza i wsp. (9) wybranymi oryginalnymi środkami retrakcyjnymi lub solą fizjologiczną. Nadmiar środka odsączono podczas 2 sekund na jałowej bibule filtracyjnej. Zwilżoną nić zanurzano w krążku o średnicy około 2 cm uformowanym z badanego materiału wyciskowego wymieszanego zgodnie z zaleceniami wytwórcy. Nić cięto, nasączano i zanurzano w masie wyciskowej utrzymując jej końce w pincetach, aby uniknąć przypadkowej kontaminacji. Po zanurzeniu nici nasączonej badanym środkiem lub solą fizjologiczną materiał wyciskowy pozostawiono na 10 minut w temperaturze pokojowej (± 23ºC) w celu polimeryzacji. Po upływie tego czasu nić usuwano z krążka i następnie oceniano wizualnie powierzchnię nici retrakcyjnej oraz materiału wyciskowego przylegającego do nici okiem nieuzbrojonym oraz z użyciem soczewki o powiększeniu 3x. Czysta nić wyjęta z krążka i dokładny wycisk nici w materiale wyciskowym oznaczały brak inhibicji (-). Nić częściowo lepka pokryta śladami niespolimeryzowanej masy, widocznymi pod 3x powiększeniem świadczyła o niewielkim zaburzeniu procesu polimeryzacji (±), co potwierdzał niezupełnie ostry wycisk nici w krążku masy. Jako (+) określono inhibicję polimeryzacji widoczną podczas oceny wzrokowej bez i z powiększeniem. Wyniki i ich omówienie Wyniki badań in vitro przedstawiono w tabelach od I do III. Ustalono, że żaden z wybranych płynnych chemicznych czynników retrakcyjnych ani roztwór soli fizjologicznej nie miały wpływu na proces polimeryzacji silikonowych materiałów wyciskowych kondensacyjnych (CS) o niskiej gęstości (tab. I). Badane fragmenty nici retrakcyjnych były czyste, a wyciski nici czytelne w obu ocenach. Ocena związania silikonowych mas wyciskowych typu addycyjnego (PVS) wykazała, że badane rzadkie poliwinylosiloksany w kontakcie z chlorkami glinu zarówno w niższym 10%, jak i wyższym, 25% stężeniu z dodatkiem 0,1% siarczanu 8-hydroksychinoliny oraz z 15,5% siarczanem żelaza i solą fizjologiczną nie wykazywały zaburzenia procesu polimeryzacji (tab. II). Wyjęte odcinki nici retrakcyjnych nie były pokryte masą a wyciski wyraźnie widoczne okiem nieuzbrojonym i w powiększeniu. Podczas badania procesu wiązania mas polieterowych (PE) po zanurzeniu nici nasączonych 10% chlorkiem glinu zaburzenia polimeryzacji nie stwierdzono, natomiast 25% chlorkiem glinu z dodatkiem 0,1% siarczanu 8-hydroksychinoliny stwierdzono niewielkie oznaki inhibicji procesu polimeryzacji widoczne w 3x powiększeniu. Z kolei nici nasączone 15,5% siarczanem żelaza wyjęte 209
D. Nowakowska i inni Tabela I. Ocena obecności inhibicji procesu polimeryzacji rzadkich elastomerów kondensacyjnych (CS) Badany elastomer 10% chlorek glinu Badany środek retrakcyjny 25% chlorek glinu z 0,1% siarczanem 8-hydroksychinoliny Roztwór kontrolny 15,5% siarczan żelaza 0,9% chlorek sodu oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 Oranwash L - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Xantopren L - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - KKD Kondisil V-3 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Liczba badanych próbek oc ocena wzrokowa bez powiększenia x3 ocena wzrokowa w powiększeniu 3 x 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 T a b e l a I I. Ocena obecności inhibicji procesu polimeryzacji rzadkich elastomerów poliwinylosiloksanowych (PVS) Badany elastomer Badany środek retrakcyjny Roztwór kontrolny 10% chlorek glinu 25% chlorek glinu z 0,1% siarczanem 15,5% siarczan żelaza 0,9% chlorek sodu 8-hydroksychinoliny oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 Aquasil LV - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 3M Express light-body - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Affinis light-body - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Liczba badanych próbek oc ocena wzrokowa bez powiększenia x3 ocena wzrokowa w powiększeniu 3 x 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 T a b e l a I I I. Ocena obecności inhibicji procesu polimeryzacji rzadkich i średnio gęstych polieterowych (PE) elastomerów Badany elastomer Badany środek retrakcyjny Roztwór kontrolny 10% chlorek glinu 25% chlorek glinu z 0,1% siarczanem 15,5% siarczan żelaza 0,9% chlorek sodu 8-hydroksychinoliny oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 oc x3 Impregum F - - - - - - - ± - ± - ± + + + + + + - - - - - - Impregum Garant L Duo Soft - - - - ± - ± - ± + + + + + + - - - - - - P2 Polyether Magnum 360 Light - - - - - - - ± - ± - ± + + + + + + - - - - - - Liczba badanych próbek 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 oc ocena wzrokowa bez powiększenia x3 ocena wzrokowa w powiększeniu 3 x 210
Środki retrakcyjne Ryc. 1. Odcinki nici 3,5 cm Ultradent USA #1 zanurzone w badanych chemicznych środkach retrakcyjnych i w soli fizjologicznej; a) 10% chlorek glinu (Gingiva Liquid), b) 25% chlorek glinu z 0,1% siarczanem 8-hydroksychinoliny (Racestypine roztwór), c) 15,5% siarczan żelaza (Astringedent), d) 0,9% chlorek sodu (0,9% Sodium Chloride). z krążków materiałów polieterowych wykazywały wyraźne ślady obecności częściowo niespolimeryzowanej masy wyciskowej, a wyciski nici były nie ostre (tab. III). Inhibicja była widoczna podczas oceny wzrokowej tak bez, jak i z użyciem soczewki powiększającej. Nić nasączona solą fizjologiczną nie spowodowała zaburzenia polimeryzacji mas polieterowych. W wykonanym in vitro badaniu nie zauważono zaburzenia procesu tężenia mas poliwinylosiloksanowych w kontakcie z chemicznymi środkami retrakcyjnymi, choć inni badacze stwierdzili inhibicję (2, 6, 13, 15). Prawdopodobnie obserwowane w badaniach klinicznych zahamowanie procesu sieciowania siloksanów addycyjnych wynikło z wcześniejszego kontaktu z koferdamem lub rękawiczkami lateksowymi podczas opracowywania filarów protetycznych. Jak wykazał de Cammargo i wsp. (5) inhibicja była spowodowana unieczynnieniem katalizatora elastomerów poliwinylosiloksanowych w postaci kwasu chloroplatynowego przez nie w pełni przereagowaną siarkę pochodzącą z produktów lateksowych. Podobny efekt może dotyczyć także niektórych rękawiczek winylowych, ponieważ do ich produkcji również używa się stabilizatora zawierającego siarkę (1). Dlatego podczas badania przeprowadzonego w warunkach in vitro chroniono powierzchnię nici i materiałów wyciskowych przed przypadkowym zetknięciem z powierzchnią rękawiczek winylowych lub skóry rąk używając pincet, aby nie spowodować kontaminacji siarką lub substancjami organicznymi. O Mahony i wsp.(18) zaobserwowali w postępowaniu in vitro niecałkowite odtworzenie szczegółów powierzchni przez PVS w kontakcie z płynnymi środkami retrakcyjnymi, takimi jak chlorek glinu i siarczan żelaza, i w związku z tym zalecali w warunkach klinicznych dokładne ich usunięcie przed wykonaniem wycisku. Z kolei niekorzystny wpływ warunków wilgotnych i mokrych na powierzchnię rzadkich PVS i PE udowodnili Petrie i Ryc. 2. Odcinki nici nasączone badanymi roztworami retrakcyjnymi (a, b, c) i solą fizjologiczną (d) umieszczone w krążkach elastomerów wyciskowych polieterowych: A) Impregum F, B) P2 Polyether Magnum 360 Light, C) Impregum Garant L Duo Soft. 211
D. Nowakowska i inni Ryc. 3. Odcinki nici nasączonych środkiem retrakcyjnym zawierającym 15,5% siarczan żelaza (Astringedent) wyjęte z krążków elastomerów polieterowych A, B i C. wsp.(19) oraz Johnson i wsp. (12), tylko wyciski wykonane w warunkach suchych były klinicznie akceptowalne. W przeprowadzonym badaniu zaobserwowano występowanie nieznacznej inhibicji procesu polimeryzacji elastomerowych materiałów polieterowych w kontakcie z preparatem Racestypine (25% chlorek glinu z dodatkiem 0,1% siarczanu 8-hydroksychinoliny) oraz wyraźnej inhibicji PE z Astringedentem zawierającym 15,5% siarczan żelaza. Być może przyczyny zaburzenia procesu polimeryzacji mas polieterowych w kontakcie ze środkami retrakcyjnymi zawierającymi siarczany należy upatrywać również w utrudnieniu oddziaływania katalizatora tej reakcji. Prawdopodobnie inne chemiczne związki retrakcyjne zawierające siarczany też mogą zaburzać tężenie materiałów wyciskowych polieterowych. Mechanizm procesu inhibicji wymaga jeszcze dalszych badań z większą grupą materiałów retrakcyjnych i wyciskowych, z zastosowaniem bardziej precyzyjnych metod oceny jakości procesu polimeryzacji mas elastomerowych. W wyniku przeprowadzonego badania należy stwierdzić, że w sytuacji, gdy planowany jest wycisk z użyciem elastomerów polieterowych do czasowego odchylenia brzegu dziąsłowego nie należy używać środków retrakcyjnych zwierających siarczany, np. siarczanu 8- hydroksychinoliny oraz siarczanu żelaza, zwłaszcza przy zastosowaniu techniki tzw. nici podwójnej, gdy nić nasączona środkiem retrakcyjnym pozostaje na dnie bruzdy podczas całej procedury wyciskowej. Wykonane badanie potwierdza również zalecenie, by w warunkach klinicznych, po wyjęciu nici retrakcyjnych ze szczeliny dziąsłowej, a przed wykonaniem wycisku masami elastomerowymi, szczególnie polieterowymi, starannie usunąć pozostałości chemicznych czynników retrakcyjnych za pomocą spray u wodnego i następnie dokładnie osuszyć szczelinę dziąsłową w celu precyzyjnego odtworzenia w wycisku szczegółów powierzchni, a zwłaszcza granicznej linii szlifowania. Ze względu na liczne nowe środki retrakcyjne pojawiające się w praktyce stomatologicznej, należałoby sprawdzić ich zgodność z używanymi materiałami wyciskowymi. Wnioski Na podstawie wykonanych badań można wysnuć następujące wnioski: 1. Przed wyciskiem elastomerami silikonowymi kondensacyjnymi (CS) i addycyjnymi (PVS) można używać wszystkich badanych chemicznych środków retrakcyjnych. 2. Przed wyciskiem elastomerami polieterowymi (PE) można używać 10% chlorek glinu (Gingiva Liquid), przy zastosowaniu preparatu zawierającego 25% chlorek glinu z dodatkiem 0,1% siarczanu 8-hydroksychinoliny (Racestypine roztwór) należy bardzo dokładnie wypłukać bruzdę dziąsłową, natomiast nie należy używać środka zawierającego 15,5% siarczan żelaza (Astringedent). Piśmiennictwo 1. Anusavice K. J.: Philips Science of Dental Materials, eleventh edition, Philadelphia, Saunders 2003, chapter 9, Impression materials. 2. Baumann M.A.: The influence of dental gloves on the setting of impression materials. Br. Dent. J., 1995, 19, 179, 8, 130-135. 3. Benson B. W. Bomberg T. J. Hatch R. A., Hoffman W. Jr.: Tissue displassement methods in fixed prosthodontics. J. Prosthet. Dent., 1986, 55, 175-181. 4. Biskupski T., Górecka V., Suliborski S.: Wpływ sposobu przygotowania elastomerowych mas wyciskowych na ich strukturę. Czas. Stomat., 1999, 1, 59-64. 5. De Camargo L. M., Chee W. W. L., Donovan T. E.: Inhibition of polymerization of polyvinyl siloxanes by medicaments used on gingival retraction cords. J. Prosthet. Dent, 1993, 70, 114-117. 6. Chee W. W. L., Donovan T. E., Kahn R. L.: Indirect inhibition of polymerization of a polyvinyl siloxane impression material: a case report. Quintessence Int., 1991, 22, 133-135. 7. Cloyd S, Puri S.: Using the double-cord packing technique of tissue retraction for making crown impres- 212
Środki retrakcyjne sions. Dent. Today, 1999, 1, 18, 54-59. 8. Craig R. G. Powers J. M., Wataha J. C. : Materiały stomatologiczne pod red. H. Limanowskiej-Shaw, Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2000. 9. Csempesz F., Vag J., Fazekas A. : In vitro kinetic study of absorbency of retraction cords. J. Prosthet. Dent., 2003, 89, 45-49. 10. Donovan T. E., Gandara B. K., Nemetz H.: Review and survey of medicaments used with gingival retraction cords, J. Prosthet. Dent., 1985, 53, 525-531. 11. Felpel L. P.: A review Pharmacotherapeuticis for prosthetic dentistry: part I. J. Prosthet. Dent., 1977, 3, 285-292. 12. Johnson G. H., Lepe X., Aw T. C.: The effect of surface moisture on detail reproduction of elastomeric impressions, J. Prosthet. Dent., 2003, 10, 90, 4, 354-364. 13. Kahn R. L., Donovan T. E., Chee W. W. L.: A pilot study of polymerization inhibition of poly (vinyl siloxane) materials by latex gloves. Int. Prosthodont., 1989, 2, 128-130. -14. Koeck B.: Korony i mosty, pod red. T. Maślanka, Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2000. -15. Matis B. A.: The effect of the use of dental gloves on mixing vinyl polisiloxane putties. J. Prosthodont., 1997, 6, 189 193. 16. Nowakowska D., Sobolewska A., Bogucki Z. A.: Retrakcja dziąsła podczas leczenia stomatologicznego - metody, materiały i środki chemiczne - przegląd piśmiennictwa. Prot. Stom., 2004, 54, 1, 58-63. 17. Nowakowska D., Sobolewska A., Płonka B.: Zastosowanie urządzenia Pentamix firmy ESPE do mieszania elastomerowych materiałów wyciskowych, Wrocł. Stomat., 1996, 97-100. 18. O Mahony A., Spencer P., Wiliams K., Corcoran J.: Effect of 3 medicaments on the dimensional accuracy and surface detail reproduction of polivinylsiloxane impressions. Quintessence Int., 2000, 31, 3, 201-206. 19. Petrie C. S., Walker M. P., O Mahony A. M. Spencer P.: Dimensional accuracy and surface detail reproduction of two hydrophilic vinyl polisiloxane impression materials tested under dry, moist, and wet conditions. J. Prosthet. Dent., 2003, 90, 8, 4, 365-372. 20. Porzier J., Benner-Jordan L., Bourdeau B., Losfeld R.: Accès aux limites intra-créviculaires des préparations en prothèse fixée, Cah. Prothès., 1991, 73, 3. 7-20. 21. Rosenstiel S. F. Land M. F., Fujimoto J.: Współczesne protezy stałe, pod red. K. Dobies. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2000. 22. Scholze E.: Impregum Penta Soft- nowa polieterowa masa wyciskowa. Stom. Współcz., 2001, 1, 32-33. Otrzymano: 12.VIII.2004 r. 213