ŚREDNIOWIECZE
GRANICE EPOKI EUROPA upadek zachodniego cesarstwa rzymskiego - 476 upadek wschodniego cesarstwa rzymskiego -1453 POLSKA przyjęcie chrztu- 966 wydanie dzieła Kopernika O obrotach sfer niebieskich 1543
Cechy kultury średniowiecza teocentryzm dominacja Kościoła (filozofia, literatura, polityka) uniwersalizm (jednolitość językowa, religijna, systemu społecznego)
Postawy i filozofia AUGUSTYNIZM (nawiązanie do Platona) Świat dzieli się na dwie sfery: materialną i duchową, człowiek to dusza uwięziona w ciele. Wszystko, co istnieje, powstało dzięki miłości Bożej. Poznajemy przez miłość, intuicję oraz dzięki cudownemu oświeceniu przez Boga. Wszystko, co stworzył Bóg jest dobre, zło jest nicością, człowiek mający wolną wolę może odwrócić się od dobra.
Postawy i filozofia TOMIZM (nawiązanie do Arystotelesa) Wszystko, co jest składa się z formy i materii; ciało to materialna część człowieka, dusza to jego forma, więc człowiek to harmonijne połączenie duszy i ciała. Są dwie metody poznania: dzięki rozumowi lub wierze; rozum może pojąć wszystko, nawet Boga. Wszystko, co istnieje, jest hierarchicznie uporządkowane.
Postawy i filozofia FRANCISZKANIZM Program wiary radosnej, płynącej z wszechogarniającej miłości do świata i stworzenia, miłości poddanej ewangelicznym nakazom miłosierdzia i ubóstwa
SZTUKA ŚREDNIOWIECZA STYL ROMAŃSKI W stylu romańskim powstaje przede wszystkim budownictwo sakralne pełniące dwojakie funkcje: jest ośrodkiem kultu, stanowi schronienie podczas oblężeń. To budowle złożone z prostych brył (prostopadłościanów, walców, ostrosłupów) o surowym, ciężkim, monumentalnych charakterze; Mury są grube, zbudowane z kamieni o kwadratowym ciosie (4 cnoty kardynalne: roztropność, sprawiedliwość, wstrzemięźliwość, męstwo). Otwory okienne i drzwiowe wąskie. Mają masywne wieże. Surowość łagodzi bogate zdobnictwo kolumn i portali.
SZTUKA ŚREDNIOWIECZA STYL GOTYCKI (2 poł. XII wieku do XV) Architektura gotycka w zamierzeniu jej twórców miała w doskonały sposób odzwierciedlać boską naturę i wielbić Boga. Bryły kościołów były strzeliste i ogromne (stosowano łuki przyporowe i sklepienia krzyżowo- żebrowe, które pozwoliły wyeliminować ścianystąd ogromne witraże). W bryłach budynków dominuje wertykalizm, w bliskim sąsiedztwie pojawiają się kierunki pionowe, bryła jest rozczłonkowana. Dekoracja rzeźbiarska (motywy roślinne i zwierzęce, fantazyjne stworymaszkarony) pokrywa kapitele kolumn jest ona realistyczna i ekspresywna.
LITERATURA ŚREDNIOWIECZNA Anonimowość AD MAIOREM DEI GLORIAM Dwujęzyczność: łacina i języki narodowe Gatunki: carmina (pieśni), tragedia, komedia, satyra, kazania, rozprawy teologiczne, mowy, żywoty świętych, dramaty religijne: dramat liturgiczny, misterium, moralitety Zadania: dydaktyzm PARENEZA Alegoryczność
MOTYWY MARYJNE BOGURODZICA Anonimowy autor. Napisana w II poł. XIII wieku. Odgrywała rolę pierwszego hymnu (Jan Długosz nazwał Bogurodzicę carmen patrium). Treść: utwór otwiera prośba do Matki Boskiej, by pozyskała ludziom swojego Syna; druga strofa jest bezpośrednim zwrotem do Chrystusa, by ze względu na Jana Chrzciciela zapewnił ludziom dostatnie życie na ziemi, a potem wieczne przebywanie w raju. Idee epoki w wierszu: hierarchizacja, pośrednictwo między Bogiem a człowiekiem. Forma: wersy oparte na paralelizmach, niepojęte prawdy wiary wyrażają paradoksy i antytezy.
MOTYWY MARYJNE Posłuchajcie, bracia miła (Lament świętokrzyski) XV w. Utwór to monolog Najświętszej Maryi Panny stojącej pod krzyżem, na którym rozpięty został jej syn. Pieśń składa się z kilku apostrof: do ludzi, do Chrystusa, do matek, do Anioła Gabriela. Źródłem pieśni mógł być fragmentem średniowiecznego misterium i planktem (średniowieczny gatunek wyrażający żal po zmarłym i wzywający do wspólnego przezywania cierpienia). Napisany wierszem zdaniowym.
IDEAŁY OSOBOWE ŚREDNIOWIECZA- - ŚWIĘTY Legenda o św. Aleksym (XV w.) Legenda z łac. legere czytad. Tworzy wzorzec parenetyczny. Przykład literatury hagiograficznej (żywotopisarstwo świętych). Podkreśla cnoty praktykowane w życiu w stopniu heroicznym, wyolbrzymia działania, umartwienia.
Wzorzec kompozycyjny legendy hagiograficznej 1) Prolog autor zazwyczaj wyjawia powody skłaniające do opisania żywota, prosi siły wyższe o pomoc. 2) Właściwa opowieśd o świętym - Cudownie zapowiedziane narodziny - Dzieciostwo (dośd skrótowo przedstawione), w którym dostrzega się pierwsze objawy przyszłej doskonałości - Młodośd z zaakcentowaniem wzrastających cnót - Małżeostwo z motywem czystości - Ucieczka z domu - Opisy cudownych zdolności świętego i nadprzyrodzonych interwencji boskich, kultu doznawanego za życia, cierpienia, prześladowania i umartwieo. - Męczeoska śmierd (towarzyszą jej cuda) i pogrzeb.
ASCEZA Z gr. ćwiczenie. Postawa dobrowolnego wyrzeczenia się wszystkich rozkoszy i przyjemności. Ćwiczenie ciała i duszy w celu osiągnięcia zbawienia. Źródło ascezy: ideał naśladowania Chrystusa. Ideał związany jest ze średniowieczną koncepcją człowieka, zakładającą, że człowiek jest przede wszystkim istotą duchową, a jego ciało to źródło pokus.
HISTORIOGRAFIA W Polsce kroniki spełniają rolę tę samą co w Europie Zachodniej pieśni o czynach. Zawierają wizerunki idealnych władców i rycerzy. Teksty kronik prezentują przede wszystkim ideał władcę, prawda historyczna nie jest ważna. Kroniką traktowano jako literaturę piękną, dlatego dopuszczano możliwośd zmyślenia, fikcji. Ważne było, by pisad w sposób zajmujący, zgodny z ówczesnymi przepisami estetycznymi.
Najważniejsze polskie kroniki średniowieczne: Kronika polska Galla Anonima pocz. XII wieku Kronika polska Wincentego Kadłubka XII wiek Historia Polonica Jana Długosza XV wiek
KULTURA RYCERSKA Wytwarza wzorce związane z systemem feudalnympodstawą struktury społeczno- politycznej średniowiecza. Hierarchiczna zależnośd między seniorem (panem) i wasalem (lennikiem seniora). System feudalny rozwija ideologię rycerską, upowszechnianą przez literaturę, propagującą model rycerza i rycerskich cnót. Pieśni o czynach (fr. chansons de geste) to utwory opisujące doskonałych rycerzy i władców (Pieśo o Rolandzie z XI w.)
KULTURA RYCERSKA Dzieje Tristana i Izoldy Opowieści o królu Arturze Romanse rycerskie i miłosne. Cykl fabuł bretooskich, które czerpały ze starych baśni, legend i mitów. Cechuje je duża atrakcyjnośd fabularna. Prezentują obyczajowośd dworską. Zawierają ideał osobowy władcy i rycerza. Stanowią źródło motywów takich jak np. nieszczęśliwa, zakazana miłości, pojedynki, wojny, cudowne zdarzenia.
IDEAŁ RYCERZA Cechuje: wiara w Boga i lojalność wobec Kościoła miłość do ojczyzny wierność wobec władcy solidarność wobec towarzyszy broni
ESCHATOLOGIA ŚREDNIOWIECZNA MEMENTO MORI- ostrzeżenie przed konsekwencjami życia w grzechu. ARS MORIENDI- sztuka umierania. Groteskowy motyw DANSE MACABRE taniec śmierci UBI SUNT (gdzież są?)
ŚMIERĆ W ŚREDNIOWIECZU Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią (XV w.) Upersonifikowana, groteskowa wizja śmierci. Utwór jest satyrą społeczną wyrażającą się w ukazaniu konsekwencji grzesznego życia różnych warstw społecznych. Śmierd sieje powszechny postrach i grozę, jest nieprzejednana i nieprzekupna. Tekst wyraża równośd wszystkich wobec śmierci.