Arleta Szadziewska * Przejawy realizacji koncepcji rozwoju zrównoważonego w działalności przedsiębiorstw Wstęp Działalność gospodarcza człowieka nierozerwalnie związana jest z przekształcaniem środowiska przyrodniczego. Początkowo zmiany te miały charakter ograniczony. Jednak wraz z ogromnym rozwojem techniki i technologii oraz eksplozją demograficzną wielkość pojawiających się zanieczyszczeń zaczęła zagrażać równowadze ekologicznej na ziemi, a tym samym możliwościom wypełnienia przez środowisko niezbędnych funkcji zarówno dla egzystencji ludzi jak i prowadzenia przez nich działalności gospodarczej [Patrz szerzej: Adamczyk J, Nitkiewicz T. 2007, s. 21-22]. Dlatego też koniecznością stało się podejmowanie współpracy międzynarodowej w dziedzinie ochrony środowiska przyrodniczego. Przejawem tego jest pojawienie się koncepcji rozwoju zrównoważonego, jako jedynej słusznej drogi dalszego rozwoju społecznogospodarczego. Oznacza to prowadzenie działalności gospodarczej w taki sposób, aby zachowana została równowaga pomiędzy kapitałem ekonomicznym, ludzkim i przyrodniczym. Niemniej realizacja rozwoju zrównoważonego w przedsiębiorstwie wymaga włączenia zagadnień ekologicznych i społecznych w procesy jego zarządzania. Stąd celem artykułu jest przedstawienie: koncepcji rozwoju zrównoważonego i jej ujęcia w strukturze celów przedsiębiorstwa, przejawów realizacji koncepcji rozwoju zrównoważonego w działalności funkcjonujących na rynku podmiotów. 1. Koncepcja rozwoju zrównoważonego i jej ujęcie w strukturze celów przedsiębiorstwa Pojęcie rozwoju zrównoważonego (sustainability development) 1, pomimo wieloletniej dyskusji, do tej pory nie jest precyzyjnie zdefiniowane. Po raz pierwszy zostało ono użyte na Konferencji w Sztokholmie w 1972 roku, w związku z omawianiem celów i zadań globalnej polityki ochrony środowiska. Wówczas została sformułowana koncepcja prawa człowieka do środowiska, zgodnie z którą człowiek ma prawo do wolności, równości i odpowiednich warunków życia w środowisku o jakości zapewniającej życie w godności i dobrobycie. Ponosi on jednocześnie odpowiedzialność za ochronę i poprawę środowiska dla obecnego i przyszłych pokoleń [Bukowski Z., 2005, s. 24]. Jednakże definicja pojęcia rozwoju zrównoważonego pojawiła się dopiero w 1987 roku w * doktor, Katedra Rachunkowości, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Gdański, arletasz@gnu.univ.gda.pl 1 Oprócz określenia rozwój zrównoważony w literaturze przedmiotu pojawiają się takie terminy jak rozwój trwały, ekorozwój, rozwój zrównoważony i trwały, rozwój samopodtrzymujący się.
156 Arleta Szadziewska Raporcie Komisji do Spraw Środowiska i Rozwoju zatytułowanym Nasza wspólna przyszłość (Raporcie Brundtland). Zgodnie z nim rozwój zrównoważony oznacza taki rozwój gospodarczy i społeczny, który zapewni zaspokojenie potrzeb współczesnej generacji bez ryzyka, że przyszłe pokolenia nie będą mogły zaspokoić swoich potrzeb, pozwalając jej na wybór stylu życia [Mazur- Wierzbicka E., 2005, s.34]. Definicja ta nie zawierała precyzyjnych sformułowań, co spowodowało dalsze prace nad tym pojęciem. Dopracowanie znaczenia rozwoju zrównoważonego i przeniesienie tej koncepcji do dokumentów międzynarodowych miało miejsce na II Konferencji ONZ Środowisko i Rozwój w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku. Do istotnych dokumentów uchwalonych wówczas, które zostały poświęcone problemom ochrony środowiska oraz rozwoju zrównoważonego należą Deklaracja z Rio w sprawie środowiska i rozwoju oraz Agenda 21. Charakterystykę podstawowych zagadnień poruszanych w tych aktach przedstawia tabela 1. Tabela 1. Charakterystyka zawartości istotnych dokumentów przyjętych na II Konferencji ONZ Nazwa dokumentu Główne obszary omawianych zagadnień Deklaracja z Rio Celem przyjętym w Deklaracji jest ustanowienie nowego i w sprawie środowiska i rozwoju wych form współpracy między państwami, podstawowymi sprawiedliwego światowego partnerstwa przez stworzenie no- grupami społecznymi i narodami. Zawiera ona 27 zasad rozwoju zrównoważonego, które wiążą każdy przejaw ludzkiej działalności z dbałością o środowisko przyrodnicze. Najważniejsze z nich dotyczą: - prawa państw do korzystania z ich zasobów naturalnych, - odpowiedzialności państw za zapewnienie, że ich działalność prowadzona pod ich kontrolą nie spowoduje zniszczeń środowiska naturalnego innych państw lub obszarów poza jurysdykcją państwową, - nierozłączności procesów rozwojowych i ochrony środowiska, - eliminacji modelów produkcji i konsumpcji naruszających zrównoważony rozwój oraz promowania odpowiedniej polityki demograficznej, - wprowadzania skutecznych praw środowiskowych, uwzględniających odpowiedzialność i odszkodowania za niekorzystne efekty zniszczeń środowiskowych, - zapobiegania transgranicznym zanieczyszczeniom, - szerokiego stosowania działań zapobiegawczych, - wprowadzania w życie zasady zanieczyszczający płaci, - stosowania ocen oddziaływania na środowisko jako instrumentów umożliwiających podejmowanie decyzji odpowiednim władzom, - prawa obywateli do uczestniczenia w ochronie środowiska, w tym o dostępie do informacji dotyczącej środowiska.
Przejawy realizacji koncepcji rozwoju zrównoważonego w 157 Agenda 21 Agenda 21 zawiera zalecenia dla rządów i organizacji międzynarodowych mające na celu zintegrowanie polityki globalnej z ich decyzjami. Stanowi ona globalny program działań na rzecz współpracy w dziedzinie rozwoju i ochrony środowiska, który miał być realizowany w latach 1993-2000. Dokument ten składa się z czterech części, które obejmują 40 rozdziałów o problematyce dotyczącej: - ekonomicznych i społecznych aspektów ochrony środowiska, - ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi, - wzmacniania roli różnych grup społecznych i organizacji, - możliwości realizacji rozwoju zrównoważonego. Program ten odnosił się do wszystkich poziomów organizacyjnych przypisując im odpowiednie zadania do realizacji. Źródło: Opracowanie na podstawie: [Bukowski Z., 2005, s. 26-30], [Zasady ogólnych praw i obowiązków Deklaracja z Rio de Janeiro w sprawie środowiska i rozwoju, tryb dostępu: www.vilp.de/plpdf./p061.pdf]. Opisane w tabeli 1 dokumenty nie mają charakteru prawnie wiążącego. Niemniej wyznaczyły one kierunki działań w zakresie realizacji zasad rozwoju zrównoważonego zarówno dla społeczności międzynarodowych jak i poszczególnych rządów i władz lokalnych. Wyniki konferencji w Rio de Janeiro wpłynęły również na zmiany programowe i instytucjonalne w działalności organizacji międzynarodowych oraz powstanie nowego organu ONZ, tj. Komisji Rozwoju Zrównoważonego (CSD) [Bukowski Z., 2005, s. 31]. Celem powołania Komisji była koordynacja działań związanych z realizacją Agendy 21 przez poszczególne państwa uczestniczące w konferencji w Rio de Janeiro i przedstawienie informacji na temat wprowadzania w życie postawień tego dokumentu do końca 1996 roku. Zaowocowało to zwołaniem w czerwcu 1997 roku specjalnej sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ Rio + 5 na której dokonano oceny przyjętych w Rio postanowień. Okazało się, że większość państw nie była w stanie dotrzymać postanowień zawartych w Agendzie 21. Nie oznacza to jednak, że zrezygnowano z podejmowania dalszych działań na rzecz wprowadzania w życie zasad rozwoju zrównoważonego. Do kolejnych istotnych wydarzeń, których celem było rozwiązywanie problemów z tego obszaru należy zaliczyć [Patrz szerzej: Bukowski Z., s. 32-36]: 1. Specjalne Milenijne Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych zorganizowane w Nowym Jorku w dniach 6-8 września 2000 r. Efektem obrad prowadzonych w ramach tego spotkania była Deklaracja Milenijna zawierająca główne cele działania Narodów Zjednoczonych odnoszące się do: - pokoju, bezpieczeństwa i rozbrojenia, - rozwoju i wykorzenienia ubóstwa, - ochrony wspólnego środowiska naturalnego, - praw człowieka, demokracji i dobrego zarządzania, - ochrony słabszych, - specjalnych potrzeb Afryki,
158 Arleta Szadziewska - wzmocnienia instytucji Narodów Zjednoczonych. 2. Światowy Szczyt Zrównoważonego Rozwoju, który odbył się w Johannesburgu w dniach 26 sierpnia 4 września 2002 roku. W ramach prowadzonych obrad przyjęto dwa dokumenty: Plan Implementacji oraz Deklarację o Zrównoważonym Rozwoju. Ustalenia zawarte w obydwu porozumieniach, dotyczą dalszych działań podejmowanych na rzecz propagowania i realizacji zasad zrównoważonego rozwoju. 3. Światowy Szczyt ONZ na temat zmian klimatycznych zorganizowany w Kopenhadze w dniach 7-18 grudnia 2009 roku, którego celem było opracowanie kompleksowego, globalnego porozumienia dotyczącego zmniejszenia gazów cieplarnianych. Niestety w trakcie prowadzonych negocjacji nie udało się podjąć decyzji w tej sprawie przez uczestniczące w konferencji państwa. Dlatego też zapowiedziano zwołanie następnego światowego szczytu klimatycznego za pół roku w Niemczech. Wszystkie te wydarzenia wskazują na rozwój znaczenia pojęcia oraz realizacji zasad rozwoju zrównoważonego (sustainability development) zarówno w świecie jak i w Polsce. Ponadto rezultatem toczących się dyskusji na temat definicji tej koncepcji oraz jej wdrażania we wszystkich sferach działania poszczególnych społeczności jest pojawienie się różnych interpretacji tego terminu, co przedstawia tabela 2. Tabela 2. Przykładowe definicje rozwoju zrównoważonego (sustainability development) Definicja F. Piątek Przez rozwój zrównoważony (trwały) rozumie się kształtowanie i poprawę jakości życia współczesnych i przyszłych pokoleń poprzez właściwe ukształtowanie proporcji między poszczególnymi rodzajami kapitału: ekonomicznym, ludzkim i przyrodniczym. Prawo ochrony środowiska (art. 3) Rozwój zrównoważony to taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń. B. Poskrobko Rozróżnia on rozwój zrównoważony w aspekcie ekologicznym, jako działalność ograniczającą presję na środowisko przyrodnicze i poprawiającą jego stan poprzez ekologizację procesów gospodarczych, oraz w aspekcie cywilizacyjnym jako proces poszukiwania, sprawdzania i wdrażania nowych form rozwoju gospodarczego nowych technologii, nowych nośników energii i komunikacji społecznej, a także nowych form pozagospodarczej aktywności społeczeństwa. D. Pearce, R. K. Turner Rozwój trwały polega na maksymalizacji korzyści netto z rozwoju ekonomicznego, chroniąc jednocześnie oraz zapewniając odtwarzanie się użyteczności i jakości zasobów naturalnych w okresie długim. Rozwój gospodarczy musi wówczas oznaczać nie tylko wzrost dochodów per capita, ale także poprawę innych elementów dobrobytu społecznego. Musi on obejmować również niezbędne zmiany strukturalne w gospodarce, jak i całym społeczeństwie. T. Bajerowski Rozwój zrównoważony jest procesem, a nie stanem; prawidłowy przebieg każdego procesu wymaga kontroli oraz sterowania różnymi czynnikami. Proces rozwoju zrównoważonego musi być więc procesem wyboru linii rozwoju, opar-
Przejawy realizacji koncepcji rozwoju zrównoważonego w 159 tym na minimalizowaniu strat oraz maksymalizowaniu korzyści procesem optymalizacyjnym. I. Sachs Rozwój zrównoważony to proces, dzięki któremu możliwe jest zharmonizowanie eksploatacji wszelkich zasobów przyrody, ukierunkowanie inwestycji oraz zmian technicznych i instytucjonalnych, a także zaspokojenie obecnych i przyszłych potrzeb ludzi stosownie do możliwości produkcyjnych i asymilacyjnych ekosystemów. K. Dubel Rozwój trwały i zrównoważony to taki rozwój, który nie powoduje degradacji środowiska przyrodniczego (mimo wykorzystania zasobów naturalnych), a jednocześnie umożliwia zaspokojenie potrzeb obecnych i przyszłych pokoleń. R. Pajda Rozwój zrównoważony to taki kierunek rozwoju gospodarczego i powiązanego z nim rozwoju społecznego, który umożliwia utrzymanie stanu środowiska, a nawet jego restytucję oraz brak lub istotne ograniczenie negatywnych, nieodwracalnych zjawisk w nim zachodzących, zwłaszcza w odniesieniu do długiego okresu. Źródło: Opracowanie na podstawie: [Piontek B. 2002, s. 16-25], [Górka K. 2007, s. 186], [Piontek F., 2000, s. 242], [L. Kłos, 2005, s.212]. Przedstawione w tabeli 2 definicje rozwoju zrównoważonego pomimo różnej interpretacji tego terminu, wskazują na konieczność połączenia w rozwoju celów ekonomicznych, ekologicznych i społecznych. Oznacza to, że koncepcja ta jest procesem długofalowym, który ma za zadanie łączyć w sobie trzy wymiary, tj. rozwój społeczny, gospodarczy oraz ochronę środowiska przyrodniczego. Wszystkie te elementy triady, tj. społeczeństwo-gospodarkaśrodowisko, powinny rozwijać się w miarę równomiernie, a zatem żaden z nich nie powinien dominować nad pozostałymi. Można zatem określić rozwój zrównoważony jako społecznie pożądany, uzasadniony ekonomicznie i dopuszczalny ekologicznie rozwój gospodarczy [Kryk B. 2004, s.7]. Trzeba też podkreślić, że koncepcja ta wymaga [Kryk B. 2004, s.9-10, Górka K., Poskrobko B., Radecki W. 1998, s. 78]: całościowego i systemowego ujmowania zjawisk gospodarczych, społecznych i przyrodniczych, co oznacza konieczność przestrzegania ich współzależności i traktowania ochrony środowiska jako nieodłącznej części procesów rozwojowych; wyboru priorytetów rozwojowych (głównie produkcyjnych i konsumpcyjnych), które nie będą ograniczały lub zakłócały rozwoju (zasadniczym zadaniem jest wykorzenienie ubóstwa i poprawa jakości życia); ich wybór powinien uwzględniać właściwy zestaw kryteriów ekonomicznych, ekologicznych i społecznych, zbilansowanie kosztów i korzyści oraz zastosowanie instrumentów specjalnie do tego celu stworzonych- które umożliwiają realizację priorytetów; traktowania środowiska przyrodniczego jako organicznej całości (ekosystemu), która podlega stałym procesom rozwojowym o charakterze ewolucyjnym i sporadycznym przekształceniom typu rewolucyjnego (głównie pod wpływem działalności człowieka); oceny zmian w środowisku poprzez nowy paradygmat wartości, tj. zachowania przez ekosystem zdolności do rozwoju trwałego;
160 Arleta Szadziewska uwzględniania problemu opóźnienia kulturowego poprzez dostosowanie poziomu świadomości społeczeństw (w tym świadomości ekologicznej) do zmian gospodarczych. Najczęściej koncepcję rozwoju zrównoważonego rozpatruje się w ujęciu makroekonomicznym odnosząc ją do rozwoju świata i cywilizacji lub też poszczególnych regionów. Jednak biorąc pod uwagę bezpośredni wpływ przedsiębiorstw na rozwój gospodarczy, wzrost poziomu życia oraz środowisko przyrodnicze coraz częściej idea ta ma swoje odzwierciedlenie w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Oznacza to, że podmiot dążąc do utrzymania się na rynku i powiększania swojej wartości obok celów ekonomicznych powinien realizować cele ekologiczne i społeczne. Dlatego też rozwój zrównoważony w działalności organizacji sprowadza się do [Adamczyk J. 2001, s.183]: uwzględniania uwarunkowań ekologicznych w wyznaczaniu kierunków rozwoju, nie przekraczaniu ekologicznie uzasadnionych granic dopuszczalnych norm, dostosowaniu potrzeb rozwojowych do regionalnych i lokalnych uwarunkowań. Trzeba też zaznaczyć, że w przedsiębiorstwie występują wzajemne powiązania pomiędzy realizacją poszczególnych grup celów. Osiągnięcie bowiem celów ekonomicznych w postaci między innymi zysku jest warunkiem koniecznym do podejmowania działań ekologicznych i społecznych. Jak również funkcjonowanie podmiotu zależy od stopnia akceptacji jego produktów i działalności przez otoczenie, co przekłada się na poprawę wyników ekonomicznych. Dlatego też ważne jest aby umiejętnie koordynować działania firmy w trzech obszarach realizując jej cel główny jakim jest utrzymanie się i rozwój na rynku. Ujęcie koncepcji rozwoju zrównoważonego w realizacji celów przedsiębiorstwa przedstawia rysunek 1. Biorąc pod uwagę rysunek 1 należy zaznaczyć, że rozwój zrównoważony w przedsiębiorstwie jest możliwy tylko wówczas, gdy nastąpi w nim zintegrowanie celów ekonomicznych, ekologicznych i społecznych zarówno w długim jak i krótkim okresie. Przekłada się to na projektowanie takich działań, które są społecznie odpowiedzialne, ekologicznie przyjazne i ekonomicznie wartościowe [Kryk B. 2005, s. 200]. Wśród nich należy wymienić między innymi: racjonalne wykorzystanie zasobów środowiska przyrodniczego, zapobieganie negatywnemu oddziaływaniu na środowisko poprzez m.in. stosowanie nowych proekologicznych technologii oraz urządzeń zmniejszających ilość wypuszczanych zanieczyszczeń, podejmowanie inicjatyw mających na celu wspomaganie społeczności lokalnych np. poprzez prowadzenie działań sponsoringowych i charytatywnych, dbanie o jakość wytwarzanych produktów, podejmowanie działań inwestycyjnych na przedsięwzięcia z zakresu ochrony środowiska przyrodniczego,
Przejawy realizacji koncepcji rozwoju zrównoważonego w 161 przestrzeganie zasad etyki w relacjach z pracownikami, kontrahentami oraz konsumentami. Rysunek 1. Koncepcja zrównoważonego rozwoju w realizacji celów przedsiębiorstwa Żądania ekologiczne Konflikt ekonomiaekologia Żądania ekonomiczne Sposoby rozwiązywania konfliktu Koncepcja rozwoju zrównoważonego Poziom zarządzania przedsiębiorstwem uwzględnienie w misji i strategii przedsiębiorstwa trzech wymiarów: ekonomicznego, ekologicznego i społecznego Cele społeczne - tworzenie miejsc pracy - sprawiedliwy podział Cele ekonomiczne utrzymanie zdolności konkurencyjnej (rentowność, płynność finansowa) Cele ekologiczne - ochrona środowiska - poszanowanie zasobów (oszczędzanie zasobów, zmniejszanie zanieczyszczeń) Źródło: Opracowanie na podstawie: [Adamczyk J. 2001, s. 31], [Adamczyk J. 2009, s.33]. 2. Działania proekologiczne i społeczne przedsiębiorstw jako przejawy realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju Polska jako kraj członkowski UE jest zobowiązana do przestrzegania unijnych zasad polityki ekologicznej 2, które mają na celu realizację koncepcji roz- 2 Z chwilą przystąpienia do Unii Europejskiej, tj. od 1 maja 2004 roku, na mocy art.2 Traktatu Akcesyjnego Polska zobowiązała się do przestrzegania Traktatów założycielskich i aktów przyjętych przez instytucje Wspólnot, na zasadach określonych w tych Traktatach. Oznacza to, że całe ustawodawstwo i orzecznictwo (acquis communautaire) zostało inkorporowane do wewnętrznego porządku prawnego Polski i stało się prawem obowiązującym na jej terytorium. Obecnie cele, działania oraz tryb przygotowania Polityki Wspólnoty dotyczącej środowiska przyrodniczego zostały formalnie ujęte w artykule 174 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską.[Patrz szerzej: Wrzosek S., Izdebski J.M. 2006, s. 33-40 oraz Laszuk M. 2006, s. 179-184].
162 Arleta Szadziewska woju zrównoważonego. Do najważniejszych mających na celu zachowanie, ochronę oraz poprawę stanu środowiska przyrodniczego należy zaliczyć zasadę [Patrz szerzej: Nahotko S. 2002, s. 173-175; Fijał T. 2005, s. 16-17] : prewencji (likwidacji zanieczyszczeń u źródła ) wyrażającą się w zapobieganiu powstawania nieodwracalnych szkód w zasobach przyrodniczych, m.in. poprzez przeciwdziałanie negatywnym skutkom dla środowiska już na etapie planowania i realizacji przedsięwzięć, odpowiedzialności sprawcy, tj. zasadę zanieczyszczający płaci, według której koszty unikania i usuwania szkód środowiskowych powinien ponosić ten kto jest ich bezpośrednim sprawcą, efektywności ekonomicznej i kosztowej zobowiązującej do wyboru takich inicjatyw gospodarczych, które pozwalają na osiągnięcie celów ekologicznych po najniższych możliwych kosztach, sprawiedliwości społecznej przejawiającej się w obciążaniu kosztami ochrony środowiska poszczególnych państw w stopniu proporcjonalnym do możliwości ponoszenia przez nie tych obciążeń, wspólnego rozwiązywania europejskich i globalnych problemów ochrony środowiska zakładającą konieczność współpracy międzynarodowej na podstawie przyjętych konwencji dotyczących ochrony środowiska, związanych m.in. z transgranicznym przemieszczaniem się zanieczyszczeń. Przyjęcie przez Polskę zarówno zasad unijnych polityki ekologicznej jak i pozostałych rozwiązań z tego zakresu wpłynęło na wprowadzanie zmian w polskim systemie prawa ochrony środowiska. Konsekwencją tego było uznanie zasady rozwoju zrównoważonego jako wiodącej zasady polityki ekologicznej państwa na co wskazuje umieszczenie jej w podstawowych aktach prawnych, tj. w Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku (art. 5) oraz Ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska. Ponadto w praktyce gospodarczej odzwierciedleniem wprowadzanych zmian było: wydanie wielu aktów prawnych, regulujących prawa i obowiązki poszczególnych podmiotów w zakresie ochrony środowiska, zwiększenie powinności przedsiębiorstw odnośnie monitorowania i raportowania działań związanych z ich negatywnym wpływem na środowisko przyrodnicze. Biorąc powyższe pod uwagę powstają następujące pytania: czy w Polsce przedsiębiorstwa uwzględniają w swoich działaniach koncepcję rozwoju zrównoważonego? jakie są przyczyny ekologicznych i społecznych działań podejmowanych przez firmy? jaki jest sposób i zakres ujawnień dotyczących ekologicznych i społecznych aspektów działalności podmiotów? Chcąc udzielić odpowiedzi na te pytania należy podkreślić, że realizacja koncepcji rozwoju zrównoważonego przez funkcjonujące na rynku podmioty przejawia się w prowadzeniu przez nie działalności innowacyjnej, obejmowaniu przywództwa w inicjatywach dotyczących równoważenia rozwoju, przyjęcia na
Przejawy realizacji koncepcji rozwoju zrównoważonego w 163 siebie odpowiedzialności społecznej za prowadzoną działalność, podniesieniu efektywności ekologicznej procesów i procedur, wdrażaniu rozwiązań partnerskich oraz uwzględnianiu preferencji konsumentów [Adamczyk J., Nitkiewicz T. 2007, s. 68]. Oznacza to, że obok podejmowania działań mających na celu generowanie zysków firmy powinny uwzględniać w swoich strategiach rozwoju cele ekologiczne i społeczne. Stąd za przejawy realizacji koncepcji rozwoju zrównoważonego w działalności przedsiębiorstw uznaje się wykonywanie czynności na rzecz społeczności lokalnych oraz umożliwiających ochronę środowiska przyrodniczego, takich między innymi jak: stosowanie urządzeń oczyszczających, utylizacja odpadów niebezpiecznych, stosowanie bezodpadowych/małodpadowych technologii, stosowanie surowców i materiałów o mniejszej szkodliwości, odzysk i ponowne wykorzystanie odpadów, stosowanie energooszczędnych urządzeń, wspieranie akcji charytatywnych oraz projektów prospołecznych (edukacyjnych, kulturalnych, sportowych), powoływanie fundacji za pośrednictwem których prowadzona jest działalność filantropijna, opracowanie kodeksu postępowania etycznego i przestrzeganie zawartych w nim zasad w kontaktach z pracownikami, kontrahentami i konsumentami. Wymienione powyżej ekologiczne i społeczne aspekty działalności występują również w przedsiębiorstwach funkcjonujących w Polsce. W szczególności należą do nich działania podejmowane na rzecz ochrony środowiska. Świadczą o tym badania przeprowadzone przeze mnie w roku 2008 3, co przedstawia tabela 3. Tabela 3. Rodzaje działań proekologicznych podejmowanych przez duże i średnie przedsiębiorstwa w zakresie działalności wytwórczej Duże firmy Średnie Firmy Ogółem Liczba firm % Liczba firm % Liczba firm Stosowanie surowców o mniejszej 13 61,90 19 43,18 32 49,23 szkodliwości Segregacja odpadów stałych 17 80,95 28 63,64 45 69,23 % Stosowanie bezodpadowych/małoodpadowych technologii Stosowanie urządzeń oczyszczających 8 38,09 15 34,09 23 35,38 19 90,48 29 65,91 48 73,85 3 Badania zostały przeprowadzone w ramach projektu pt. Koszty ochrony środowiska w systemach rachunku kosztów przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce finansowanego ze środków BW. Wstępne omówienie wyników zostało oddane w pracy : [Szadziewska A. 2009, s. 157-173].
164 Arleta Szadziewska Odzysk i ponowne wykorzystanie odpadów 9 42,86 16 36,36 25 38,46 Utylizacja odpadów niebezpiecznych 17 80,95 25 56,82 42 64,62 Stosowanie energooszczędnych urządzeń 14 66,67 26 59,09 40 61,54 Regularne przeglądy stanu 20 95,24 35 79,55 55 84,62 technicznego maszyn Zamknięte obiegi wody 11 52,38 16 36,36 27 41,54 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. Uwaga: Przedsiębiorstwa mogły wskazać więcej niż jeden rodzaj działań. Należy zauważyć, że do czynności najczęściej podejmowanych przez ankietowane firmy w celu zmniejszenia ich negatywnego wpływu na środowisko przyrodnicze (niezależnie od wielkości) zalicza się: - przeprowadzanie regularnych przeglądów stanu technicznego parku maszynowego (84,62% badanych podmiotów), - stosowanie urządzeń oczyszczających np. w postaci filtrów (73,85% ankietowanych przedsiębiorstw), - segregację odpadów stałych (69,23% badanych jednostek), - utylizację odpadów niebezpiecznych (64,62% ankietowanych podmiotów), - stosowanie energooszczędnych urządzeń (61,54% badanych firm). Trzeba również zaznaczyć, że podstawową przyczyną podejmowania działań o charakterze proekologicznym w ankietowanych firmach były obowiązujące normy prawne wynikające z realizowanej przez państwo polityki gospodarczej (wskazało tak 84,62% badanych dużych i średnich podmiotów). Niemniej uwzględnianie w coraz szerszym zakresie kwestii ekologicznych w działalności przedsiębiorstw wynika nie tylko z tak zwanej odpowiedzialności wymuszonej w postaci nakazów, zakazów, pozwoleń, norm i standardów, ale również rosnącej świadomości firm o wymiernych korzyściach płynących z podejmowania tego typu działań. Badane bowiem jednostki wśród ważnych i bardzo ważnych przyczyn dokonywania czynności na rzecz ochrony środowiska wymieniły: - zwiększenie racjonalności wykorzystania posiadanych zasobów, co prowadzi do obniżki kosztów własnych (55,38% badanych przedsiębiorstw), - chęć poprawy stanu środowiska przyrodniczego (63,08% ankietowanych podmiotów), - rosnącą świadomość ekologiczną społeczeństwa, co powoduje wzrost zainteresowania nabywaniem dóbr przyjaznych dla środowiska przyrodniczego (47,69% badanych firm), - chęć poprawy image firmy w oczach inwestorów poprzez zastosowanie rozwiązań przyjaznych dla środowiska przyrodniczego (46,15% ankietowanych jednostek). Obecnie coraz częściej od przedsiębiorstw również w Polsce oprócz działań na rzecz ochrony środowiska wymaga się zaangażowania w sprawy spo-
2,27% 10,77% 20,45% 33,85% 28,57% 61,90% Przejawy realizacji koncepcji rozwoju zrównoważonego w 165 łeczne. Oznacza to, że działalność podmiotów nastawiona jedynie na realizację celów ekonomicznych jest niewystarczająca do ich utrzymania się i dalszego rozwoju na rynku. Dlatego też firmy odpowiadając na wzrost oczekiwań społecznych zaczynają podejmować szereg działań o charakterze charytatywnym i filantropijnym oraz innych skierowanych na poprawę ogólnego poziomu dobrobytu społecznego. Jednakże zaangażowanie organizacji na rzecz rozwiązywania problemów społecznych jest różne na co wpływ mają przede wszystkim takie czynniki jak: wielkość firmy, obszar i specyfika jej działalności oraz postawa w stosunku do zobowiązań społecznych. Ponadto ze względu na brak obowiązku podejmowania działań o charakterze społecznym w badanych jednostkach ich dokonywanie i ujawnianie występuje w dużo mniejszym zakresie niż działań na rzecz ochrony środowiska przyrodniczego 4. Obrazuje to rysunek 3. Rysunek 3. Ujawnianie informacji na temat społecznych i środowiskowych aspektów działalności przez badane firmy 70,00% 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% działania na rzecz środowiska przyrodniczego działania na rzecz społeczeństwa przedsiębiorstwa duże przedsiębiorstwa średnie Ogółem Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. Trzeba również zaznaczyć, że pomimo braku ujawnień dotyczących podejmowanych działań proekologicznych w ankietowanych jednostkach w większości z nich (92,31%) prowadzone są tego typu czynności (por. tabela 3). Taki stan rzeczy świadczy o zbyt niskiej jeszcze świadomości przedsiębiorstw w Polsce na temat wymiernych korzyści płynących z tworzenia nowego ich wizerunku dla inwestorów oraz społeczności lokalnych. Dlatego też najczęściej firmy nie dbają o jakąkolwiek promocję swoich zachowań o charakterze społecznym i środowiskowym. Inna sytuacja ma miejsce w dużych koncernach mię- 4 Badaniem objęte zostały witryny internetowe przedsiębiorstw od których otrzymano wcześniej ankiety. Podstawowym sposobem przekazywania informacji o aspektach ekologicznych i społecznych przez badane jednostki były strony internetowe. Publikacja w postaci raportu środowiskowego czy społecznej odpowiedzialności wystąpiła tylko w dwóch dużych przedsiębiorstwach.
166 Arleta Szadziewska dzynarodowych 5. Podmioty te ujawniają informacje na temat ekologicznych i społecznych aspektów swojej działalności, gdyż stanowi to jeden z elementów ich strategii rozwoju związanej z budową trwałej przewagi konkurencyjnej na rynku. Zakończenie Koncepcja rozwoju zrównoważonego coraz częściej rozpatrywana jest na szczeblu mikroekonomicznym. Oznacza to równorzędne traktowanie w strategii rozwoju przedsiębiorstw celów ekonomicznych, ekologicznych i społecznych. Takie podejście do funkcjonowania i rozwoju firm jest odpowiedzią na wyzwania współczesnego świata. Pojawiające się problemy o zasięgu globalnym, związane między innymi: z rosnącą degradacją środowiska przyrodniczego, wyczerpywaniem się zasobów naturalnych, eksplozją demograficzną, wzrostem ubóstwa i bezrobocia, miały wpływ na zmianę wymagań społecznych w stosunku do jednostek prowadzących działalność gospodarczą. Przedsiębiorstwa bowiem funkcjonując w określonym otoczeniu, bezpośrednio oddziaływają na nie, wywierając często negatywny wpływ i powodując konflikty wśród różnych grup interesariuszy. Dlatego też powinny one ponosić odpowiedzialność za swoje działania i uczestniczyć w rozwiązywaniu zaistniałych problemów środowiskowych i społecznych. Nowe wyzwania jakim muszą obecnie sprostać podmioty oznacza prowadzenie działalności zgodnie z koncepcją rozwoju zrównoważonego. Jest to możliwe tylko dzięki zintegrowaniu w strategiach rozwoju firm celów ekonomicznych, ekologicznych i społecznych. Niemniej jest to proces długofalowy, który wiąże się z koniecznością zmian w świadomości kadry kierowniczej organizacji funkcjonujących na rynku. Uwzględnianie bowiem aspektów ekologicznych i społecznych w zarządzaniu podmiotami gospodarczymi związane jest z koniecznością ponoszenia przez nie wydatków na ochronę środowiska oraz na wspieranie inicjatyw na rzecz społeczności lokalnych. Powoduje to wzrost kosztów działalności, a tym samym zmniejszenie zysków krótkookresowych. Niemniej w długim okresie ma wpływ na zwiększanie konkurencyjności firm poprzez tworzenie ich nowego wizerunku, który umożliwia zarówno pozyskiwanie nowych jak i utrzymanie dotychczasowych klientów. Zrozumienie tych zależności przez funkcjonujące w Polsce podmioty jest niezmiernie istotne z punktu widzenia ich utrzymania się i dalszego rozwoju. Do tej pory bowiem zarówno jakość, jak i zakres dokonywanych ujawnień na temat środowiskowych i społecznych aspektów działalności firm jest różny i wciąż niewystarczający. Jednakże wzrost oczekiwań społecznych odnośnie otrzymywania rzetelnych i wiarygodnych informacji z tego obszaru będzie w najbliższym czasie 5 Koncerny międzynarodowe przedstawiają najczęściej swoje działania o charakterze środowiskowym i społecznym w publikowanych na stronach internetowych raportach środowiskowych, raportach społecznych lub raportach zrównoważonego rozwoju. Coraz częściej też umieszczają tego typu informacje w rocznych sprawozdaniach finansowych.
Przejawy realizacji koncepcji rozwoju zrównoważonego w 167 wymuszał ich publikowanie i przekazywanie opinii publicznej przez funkcjonujące na rynku podmioty. Literatura 1. Adamczyk J. (2001), Koncepcja zrównoważonego rozwoju w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków. 2. Adamczyk J. (2009), Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, Teoria i praktyka, PWE, Warszawa. 3. Adamczyk J, Nitkiewicz T. (2007), Programowanie zrównoważanego rozwoju przedsiębiorstw, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. 4. Bukowski Z. (2005), Prawo międzynarodowe a ochrona środowiska, Wydawnictwo: Dom Organizatora, Toruń. 5. Fijał T. (2005), Ekologiczne i ekonomiczne efekty realizacji strategii czystszej produkcji w wybranych przedsiębiorstwach, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków. 6. Górka K. (2007), Zrównoważony rozwój w ekonomii rozwoju zrównoważonego, w: Obszary badań nad trwałym i zrównoważonym rozwojem, Poskrobko B. (red), Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok. 7. Górka K., Poskrobko B., Radecki W. (1998), Ochrona środowiska. Problemy społeczne, ekonomiczne i prawne, PWE, Warszawa. 8. Kłos L. (2005), Ekorozwój jako podstawa aplikacyjna założeń polityki ekologicznej, w: Teoretyczne aspekty gospodarowania, Kopycińska D. (red.)wydawnictwo: Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. 9. Kryk B. (2004), Globalizacja a społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa za działania środowiskowo szkodliwe, w: Unifikacja gospodarek europejskich: szanse i zagrożenia, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania UW, Warszawa, tryb dostępu: http://konferencja.edu.pl/ref8/pdf/pl/basiakryk-szczecin.pdf. 10. Kryk B. (2005), Koncepcja społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa za środowisko przyrodnicze, w: Teoretyczne aspekty gospodarowania, Kopycińska D. (red.), Wydawnictwo: Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. 11. Laszuk M. (2006), Zasady obrotu odpadami po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, w: Uwarunkowania ochrony środowiska. Aspekty krajowe, unijne, międzynarodowe, Czech K. (red.), Difin, Warszawa. 12. Mazur-Wierzbicka E., (2005), Koncepcja zrównoważonego rozwoju jako podstawa gospodarowania środowiskiem przyrodniczym, w: Funkcjonowanie gospodarki polskiej w warunkach integracji i globalizacji, Wydawnictwo: Katedra Mikroekonomii US, Szczecin. 13. Nahotko S. (2002), Podstawy ekologicznego zarządzania przedsiębiorstwem, Wydawnictwo: Oficyna Wydawnicza Ośrodka Postępu Organizacyjnego, Bydgoszcz.
168 Arleta Szadziewska 14. Piontek B. (2002), Rozwój zrównoważony i trwały w miernikach oraz w systemach sprawozdawczości, Wydawnictwo: Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji w Bytomiu, Bytom. 15. Piontek F. (2000), Znaczenie narzędzi ekonomiczno-prawnych i rozwiązań organizacyjnych dla wdrażania rozwoju zrównoważonego, 16. Szadziewska A. 2009, Koszty ochrony środowiska w systemach rachunku kosztów przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce, Zeszyty Naukowe UG Wydziału Zarządzania nr 4/1. 17. Wrzosek S., Izdebski J.M. (2006), Polityka administracyjna jako instrument realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju, w: Uwarunkowania ochrony środowiska. Aspekty krajowe, unijne, międzynarodowe, Czech K. (red.), Difin, Warszawa. 18. Zasady ogólnych praw i obowiązków Deklaracja z Rio de Janeiro w sprawie środowiska i rozwoju, tryb dostępu: http://www.vilp.de/plpdf./p061.pdf. 19. Ustawa z 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska Dz. U. z 2006r. Nr 129, z późn. zm. Streszczenie Realizacja rozwoju zrównoważonego w przedsiębiorstwie wymaga włączenia zagadnień ekologicznych i społecznych w procesy jego zarządzania. Stąd celem artykułu jest przedstawienie: koncepcji rozwoju zrównoważonego i jej ujęcia w strukturze celów przedsiębiorstwa, przejawów realizacji koncepcji rozwoju zrównoważonego w działalności funkcjonujących na rynku podmiotów. Aspects of Sustainability Development in Business Activity (Summary) Sustainability development in business activity requires considering ecological and social issues in management. Therefore, the paper aims to present: - sustainability development in company s goals structure, - sustainability development in business activity in Poland.