RAPORT Z ROCZNEGO MONITORINGU CHIROPTEROLOGICZNEGO

RAPORT Z ROCZNEGO MONITORINGU CHIROPTEROLOGICZNEGO Eksploatacja jednej turbiny wiatrowej na działce nr. 57 (poprzedni nr. 113/6) m. Janowo, gm. Elbląg Zamawiający: Piotr Szymaoski / Piotr Antoniuk reprezentujący firmę Enertop Sp.z o.o. Sp.k. ul. Wąwozowa nr 32 lokal U-9, 02-796 Warszawa Wykonawca: EKO-GREEN Pracownia Ekspertyz Środowiskowych Szymon Bugaj ul. Ostrowska 88, Skalmierzyce 63-460 Nowe Skalmierzyce Zespół wykonawczy: mgr Szymon Bugaj mgr Marcelina Mucha mgr Marcin Filipiak Październik 2016

OPINIA Podczas 30 kontroli wykonanych w latach 2015 i 2016 na powierzchni inwestycyjnej Janowo odnotowano zróżnicowaną intensywnośd przelotów nietoperzy. Istniejąca elektrownia wiatrowa w miejscowości Janowo nie generuje znaczącego, niekorzystnego wpływu na środowisko życia nietoperzy. Na podstawie uzyskanych wyników, poziom oddziaływania elektrowni na lokalne populacje nietoperzy został oceniony na poziomie niskim. Niekorzystny wpływ elektrowni wiatrowej w miejscowości Janowo na chiropterofaunę okolicznych obszarów chronionych, w tym przez program Natura 2000 również można ocenid jako niski. Przeprowadzenie monitoringu porealizacyjnego w pierwszym roku od uruchomienia elektrowni wykazało, iż przedmiotowa inwestycja nie wpływa na wysoką kolizyjnośd nietoperzy tzn. podczas rocznego monitoringu nie odnaleziono żadnego martwego ani skaleczonego osobnika w obszarze oddziaływania istniejącej elektrowni wiatrowej. Zaproponowane w raporcie przedrealizacynym działania minimalizujące i zapobiegawcze w odpowiednim stopniu zabezpieczają przed negatywnymi skutkami oddziaływao elektrowni wiatrowej bytującą i przelotną chiropterofaunę.

1. WSTĘP Energia wiatru zaczyna byd ostatnio postrzegana jako jedno z podstawowych źródeł energii odnawialnej. Farmy wiatrowe budowane są ostatnio w szybkim tempie w wielu krajach świata funkcjonując jako efektywne źródła czystej energii (Hoogwijk 2004). Niekorzystne oddziaływanie turbin wiatrowych na nieożywione składowe środowiska, jak powietrze, ziemia i woda jest daleko mniejsze od konwencjonalnych źródeł energii. Jednak obserwacje istniejących już farm wiatrowych udowodniły, że mają one niekorzystny wpływ na zwierzęta latające w tym przede wszystkim nietoperze (Arnett red. 2005, Johnson 2005). Polega on na płoszeniu, ograniczaniu środowiska życia, ale przede wszystkim na wypadkach zderzeo latających zwierząt z turbinami (Bach i Rahmel 2004; Brinkmann 2004, 2006; Hottker i wsp. 2005). Przypadki kolizji nietoperzy z turbinami wiatrowymi są, jak same turbiny, zjawiskiem relatywnie nowym, odnotowanym w Niemczech (Durr 2002; Trapp i wsp. 2002) i w USA (Johnson i wsp. 2003, Arnett red. 2005, Johnson 2005). Zaskakująca jest skala zjawiska okazało się, że nietoperze padają ofiarą takich kolizji około pięciokrotnie częściej niż ptaki. Według szacunków z południowych Niemiec przez jedną turbinę może ginąd nawet około 20-30 nietoperzy rocznie (Brinkmann 2006). Biorąc pod uwagę małe liczebności lokalnych populacji nietoperzy oraz bardzo niskie tempo ich reprodukcji (1-2 młodych/rok/samicę), zagrożenie ze strony wiatraków wydaje się byd kolosalne. Mało dotychczas wiadomo o przyczynach wypadków i czynnikach wpływających na ich częstośd. Ustalono już, że do kolizji dochodzi częściej, jeśli turbiny ustawione są w lesie lub jego pobliżu. Najwięcej zderzeo ma miejsce późnym latem i jesienią, giną w nich zarówno osobniki dorosłe, jak i młode (Brinkmann 2006). Nie wiadomo, dlaczego nietoperze podlatują w pobliże wirujących łopat i ulegają zgubnym kolizjom. Oprócz fizycznych zderzeo z łopatami wirnika, częstą przyczyną śmierci jest barotrauma pękanie pęcherzyków płucnych na skutek dużych wahao ciśnienia wokół łopat wirnika (Baerwald i wsp. 2008). Wydaje się, że nietoperze są w jakiś sposób przywabiane w pobliże turbin, nawet na terenach gdzie wcześniej nie wykazywano ich koncentracji. Najliczniejszym gatunkiem ofiar w południowych Niemczech był karlik malutki, który normalnie nie żeruje na wysokości ponad 10m. Obecnie testowanych jest na świecie kilka hipotez z tym związanych (Arnett red. 2005, 2007). Są to m.in.: 2

hipoteza korytarzy przelotu, hipoteza błędów akustycznych, hipoteza błędów wzrokowych, hipoteza przywabiania przez potencjalne schronienia, hipoteza przywabiania przez światła na maszcie, hipoteza przywabiania przez dźwięki wydawane przez turbinę, hipoteza przywabiania przez ruch turbiny, hipoteza podążania wzwyż za koncentracją owadów, hipoteza przywabiania owadów i nietoperzy do masztów turbin. Rozwiązanie tego problemu byd może ograniczy w przyszłości liczbę kolizji poprzez wynalezienie sposobu na zaprzestanie przywabiania, a nawet skuteczne odstraszanie nietoperzy od łopat wirnika turbiny. W celu ograniczenia niekorzystnego oddziaływania turbin wiatrowych na nietoperze wprowadzono wymóg poinwestycyjnego monitoringu populacji nietoperzy na obszarze wybudowanych farm wiatrowych. Celem niniejszej pracy jest właśnie ocena intensywności i tras przelotów nietoperzy na obszarze istniejącej elektrowni wiatrowej w miejscowości Janowo. Zgodnie z postanowieniem Wójta gminy Elbląg z dnia 27.10.2011 r., określonym w Decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach (znak sprawy: OŚ-7627/13/10) dla elektrowni wiatrowej zlokalizowanej na dz. 57 (poprzedni nr. 113/6) zobowiązano inwestora do przeprowadzenia 2-letniego monitoringu ptaków oraz rocznego monitoringu nietoperzy w począwszy od pierwszego roku rozpoczęcia eksploatacji turbiny wiatrowej. Nałożono również obowiązek przeprowadzenia 2-letniego monitoringu śmiertelności ptaków i nietoperzy w ciągu dwóch spośród trzech pierwszych lat po oddaniu turbiny do eksploatacji. W tej części centralnej Polski można spodziewad się 17 gatunków nietoperzy (Tabela 1), w tym kilku rzadkich i zagrożonych (Sachanowicz, Ciechanowski 2005; Hejduk i wsp. 2001), jednak większośd z nich związana jest z lasami i ich występowanie na otwartych polach z dala od większych lasów i zadrzewieo jest bardzo mało prawdopodobne. Jest również mało prawdopodobne, aby miejsce to było intensywnie wykorzystywane przez nietoperze jako miejsce żerowania i/lub korytarz przelotu. Tezę tą w znacznym stopniu potwierdziły badania monitoringu porealizacyjnego, wykonywanego w sezonie 2014/15 dla elektrowni wiatrowej zlokalizowanej na działkach 29 i 30 m. Janowo (należącej do tego 3

samego inwestora; turbina ulokowana ok. 350 m na północ od przedmiotowej elektrowni wiatrowej). Gatunek nietoperza Status według Status według Występowanie w Polskiej Czerwonej Dyrektywy pobliżu farmy Księgi Zwierząt siedliskowej Nocek duży LRnt Prawdopodobne Nocek Natterera LR1c Prawdopodobne Nocek łydkowłosy EN VU Mało prawdopodobne Nocek wąsatek LR1c Możliwe Nocek Brandta LR1c Możliwe Nocek rudy LR1c Pewne Mroczek LC nieustalone LR1c Mało posrebrzany ryzyko prawdopodobne Mroczek pozłocisty NT niższego ryzyka LR1c Mało prawdopodobne Mroczek późny LR1c Pewne Karlik malutki LR1c Prawdopodobne Karlik drobny LR1c Prawdopodobne Karlik większy LR1c Pewne Borowiec wielki LR1c Pewne 4

Borowiaczek VU LRnt Prawdopodobne Gacek brunatny LR1c Pewne Gacek szary LR1c Wysoce prawdopodobne Mopek VU Prawdopodobne Tab. 1. Lista gatunków potencjalnie możliwych do stwierdzenia w rejonie terenu inwestycji w miejscowości Janowo. Gatunki o podwyższonym statusie ochronnym zostały pogrubione. 2. TEREN BADAO Objęty monitoringiem obszar eksploatacji elektrowni wiatrowej w m. Janowo (Ryc. 1.) ma charakter pól użytkowanych rolniczo, z praktycznie brakiem naturalnych i cennych dla nietoperzy siedlisk. 5

Ryc. 1. Obszar posadowienia istniejącej elektrowni wiatrowej w m. Janowo wraz z ponad 1 km otuliną (czarny okrąg) punkt czerwony istniejąca elektrownia wiatrowa. Powierzchnia, na której posadowiona jest elektrownia wiatrowa to otwarte przestrzenie pól uprawnych, otoczone szpalerami wierzb, z kilkoma niewielkimi skupiskami drzew oraz krzewów ulokowanych na badanym obszarze. Grunt, na której eksploatowana jest inwestycja znajduje się w pobliżu rzeki Nogat (ok. 1,1 km na zachód). W promieniu kilkuset metrów od istniejącej elektrowni znajdują się gospodarstwa rolne. Na powierzchni stanowiącej przedmiot inwestycji brak jest jakichkolwiek zamkniętych zbiorników wodnych. Powierzchnię otaczają płytkie rowy melioracyjne o szerokości około 2-3 metrów, których brzegi porośnięte są roślinnością. W ramach analizowanej powierzchni oraz terenów otaczających brak jest wielkopowierzchniowych lasów, znajduje się kilka niewielkich skupisk drzew (do kilku sztuk) ulokowanych na całym badanym obszarze. Istniejąca elektrownia wiatrowa została zlokalizowana na terenie Żuław, na otwartym terenie wykorzystywanym rolniczo. W ramach terenu otaczającego istniejącą turbinę wiatrową, w promieniu 1 km występują pojedyncze zabudowania gospodarcze, w tym najbliższe zabudowania, w odległości ok. 350-400 m. W odległości do 1 kilometra wokół istniejącej turbiny brak jest kościołów, opuszczonych obiektów militarnych, wielkogabarytowych piwnic, leśniczówek lub opuszczonych zabudowao mogących stanowid potencjalne miejsce gromadnego zimowania nietoperzy. Jedynymi potencjalnymi miejscami hibernacji są na tym obszarze budynki gospodarskie (w tym stodoły) przy każdym z gospodarstw. Powiat elbląski leży w zachodniej części województwa warmiosko, mazurskiego, zajmuje powierzchnię 143 055 ha. Obszar powiatu zamieszkuje blisko 57 tys. osób, co stanowi 4% ludności województwa. Powiat elbląski podzielony jest na 9 jednostek administracyjnych, w tym 3 o charakterze miejsko-wiejskim: Młynary, Pasłęk, Tolkmicko i 6 o charakterze wiejskim: Elbląg, Godkowo, Gronowo Elbląskie, Markusy, Milejewo i Rychliki. Walory powiatu elbląskiego to: centralne położenie Elbląga względem powiatu elbląskiego i bliskośd dużych portowych metropolii, położenie w pasie ważnych układów komunikacyjnych, dostęp do morza Bałtyckiego przez Zalew Wiślany i port w Elblągu, duży udział wód powierzchniowych i lasów w ogólnej powierzchni ok.40% bogactwo flory i fauny oraz znaczny udział obszarów przyrodniczo cennych, niezwykle bogata historia i zachowane 6

dziedzictwo kulturowe. W związku z występowaniem obszarów o wybitnych walorach przyrodniczych utworzona jest sied obszarów przyrodniczo cennych, prawnie chronionych, m.in. rezerwaty przyrody, Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej, Obszary Chronionego Krajobrazu. Niepowtarzalnym zjawiskiem jest rezerwat jeziora Druzno zaliczany do rezerwatów o randze międzynarodowej. Występuje tu około180 gatunków ptactwa błotnego i wodnego. Jest ono miejscem lęgowym i ostoją rzadko występujących gatunków. Analiza zgromadzonej dokumentacji, w tym postanowienia Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Olsztynie z dnia 22.04.2011 r. (znak sprawy WSTE-4242.5.2.2011.BW), decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach dla przedmiotowej inwestycji (znak OŚ-7627/13/10 z dnia 27.10.2011 r.) wydanej przez Wójta Gminy Elbląg, map obszaru inwestycji oraz danych zebranych podczas rocznych obserwacji chiropterologicznych (2014/2015) prowadzonych dla eksploatowanej elektrowni wiatrowej znajdującej się ok. 350 m na północ (dz. nr 29 i30; należącej do tego samego Inwestora), pozwoliły na wystosowanie pierwszych wniosków dotyczących uwarunkowao terenowych po rozpoczęciu eksploatacji przedmiotowej turbiny. W trakcie tej wizyty dokonano oceny powierzchni i najbliższego otoczenia istniejącej elektrowni wiatrowej. Objęty monitoringiem obszar inwestycji w miejscowości Janowo ma charakter rolniczy i znajduje się poza aktualnymi obszarami chronionymi Natura 2000. 3. METODY 3.1 Terminy i częstośd kontroli Zgodnie z aktualnymi wytycznymi Porozumienia dla Ochrony Nietoperzy ( Kepel i in. 2009) monitoring powinien byd prowadzony od marca do listopada (w analizowanym przypadku badania prowadzono między 5 września 2015, a 26 sierpnia 2016 roku). Zatem na badanym terenie przeprowadzono nasłuchy detektorowe w sezonie jesiennym, wiosennym i letnim. W sezonie jesiennym, nagrania trwały od zachodu słooca do czterech godzin po zachodzie. Dodatkowo w tym okresie przeprowadzono dwie kontrole całonocne. Od 1 do 15 listopada przeprowadzono 2 kontrole. W okresie wiosennym prace były prowadzone od zachodu do czterech godzin po zachodzie słooca, przy czym w maju przeprowadzono trzy kontrole całonocne. W czerwcu i lipcu przeprowadzono kontrole (cztery) całonocne. Natomiast w sierpniu wykonywano nasłuchy od zachodu do czterech godzin po zachodzie słooca oraz 7

przeprowadzono jedną kontrolę całonocną. Szczegółowy harmonogram prac wraz z podziałem na okresy oraz specyfiką kontroli przedstawią Tabele 2 i 3. Okres prowadzenia nasłuchów 14.03.-31.03 01.04-30.05 01.06-31.07 Częstotliwośd i specyfikacja kontroli 4-godzinne kontrole raz w tygodniu, począwszy od zachodu słooca 4-godzinne kontrole raz w tygodniu, począwszy od zachodu słooca; w maju należy przeprowadzid dwie całonocne kontrole 4 całonocne kontrole równomiernie rozłożone w czasie, z uwzględnieniem warunków pogodowych (o minimalnym odstępie co 5 dni) Główny rodzaj badanej aktywności nietoperzy opuszczanie zimowisk wiosenne migracje, tworzenie kolonii rozrodczych rozród; szczyt aktywności lokalnych populacji 01.08-15.09 16.09-31.10 01.11-15.11 kontrole raz w tygodniu; dwie kontrole całonocne, pozostałe 4-godzinne począwszy od zachodu słooca kontrole raz w tygodniu; dwie kontrole całonocne we wrześniu, pozostałe 4-godzinne począwszy od zachodu słooca; w miejscach spodziewanych migracji borowców wielkich we wrześniu zaleca się prowadzenie dodatkowych nasłuchów wieczornych (nawet do 4 godzin przed zachodem słooca) kontrole raz w tygodniu, wszystkie 2-godzinne, początek 0,5-1 godzina przed zachodem słooca rozpad kolonii rozrodczych i początek jesiennych migracji, rojenie jesienne migracje, rojenie ostatnie przeloty pomiędzy kryjówkami, początek hibernacji Tab. 2. Harmonogram oraz specyfika kontroli prowadzonych w ramach monitoringu przedinwestycyjnego. Zgodnie z zaleceniami zaplanowano i wykonano łącznie 30 kontroli terenowych: 28 kontroli detektorowych oraz 2 kontrole potencjalnych kolonii rozrodczych i potencjalnych zimowisk. W trakcie kontroli terenowych przeprowadzano nasłuchy połączone z nagraniem. Rozkład kontroli powiązany był z aktywnością i cyklami życiowymi nietoperzy. W trakcie rocznego monitoringu zaplanowano 10 kontroli całonocnych w najbardziej istotnych okresach życiowych tych ssaków. Nagrania detektorowe prowadził Szymon Bugaj, Marcin Filipiak oraz Marcelina Mucha. 8

Numer kontroli data rodzaj kontroli warunki pogodowe 1 05.09.15 całonocna 1/1/1 2 15.09.15 wieczorna - 4 godz. 1/1/1 3 25.09.15 wieczorna - 4 godz. 1/2/1 4 06.10.15 wieczorna - 4 godz. 2/2/1-2 5 18.10.15 wieczorna - 4 godz. 1/1/1 6 26.10.15 wieczorna - 4 godz. 1/2/2 7 05.11.15 wieczorna - 4 godz. 1/2/1 8 15.11.15 wieczorna - 4 godz. 2/1/1 9 15.03.16 wieczorna - 4 godz. 1/1/1 10 27.03.16 wieczorna - 4 godz. 1/2/1 11 06.04.16 wieczorna - 4 godz. 1/2/1 12 13.04.16 wieczorna - 4 godz. 1/1/1 13 20.04.16 wieczorna - 4 godz. 2/2/1-2 14 27.04.16 wieczorna - 4 godz. 1/1/1 15 04.05.16 całonocna 1/1/1 16 12.05.16 całonocna 1/2/1 17 20.05.16 całonocna 2/2/1 18 29.05.16 wieczorna - 4 godz. 1/1/1 19 08.06.16 wieczorna - 4 godz. 2/2/1 20 16.06.16 całonocna 1/1/1 21 23.06.16 całonocna 1/1/1 22 03.07.16 całonocna 1/2/1 23 05.07.16 całonocna 1/1/1 24 17.07.16 wieczorna - 4 godz. 1/2/1 25 02.08.16 wieczorna - 4 godz. 1/2/1 26 10.08.16 całonocna 1/1/1 27 18.08.16 całonocna 1/2/2 28 26.08.16 wieczorna - 4 godz. 2/1/1 Tab. 3. Harmonogram prac podczas monitoringu nietoperzy w sezonie 2015/2016. Warunki pogodowe - w kolejności cyfry oznaczają: Wiatr: 1-brak, 2-słaby, 3-silny. Zachmurzenie: 1-brak, 2-częściowe, 3-całkowite. Deszcz: 1-brak, 2-słaby, 3-intensywny. 3.2 Wybór punktów nasłuchowych Liczba punktów nasłuchowych 6 Liczba turbin w ramach inwestycji 1 9

Wybór punktów nasłuchowych miały na celu: reprezentatywne pokrycie obszaru inwestycji, w tym wszystkich typów siedlisk przyrodniczych, powtarzalnośd miejsc pomiarowych, wybór miejsc prawdopodobnej koncentracji aktywności nietoperzy. Reprezentatywne pokrycie obszaru inwestycji. wiatrowej. Punkty nasłuchowe usytuowano w miarę możliwości w pobliżu istniejącej turbiny Powtarzalnośd punktów pomiarowych. Inwestycja ma niewielkie rozmiary, jest to jedna turbina o wysokości całkowitej do 100 m, wieży rurowej, więc obszar inwestycji zajmuje stosunkowo niewielką powierzchnię (Rys. 2). Punkt 1 usytuowany przy rowie melioracyjnym ok. 120 m od istniejącej turbiny Punkt 2 usytuowany ok. 5-8 metrów od kraoca fundamentu turbiny (aby uniknąd zakłóceo związanych z pracą śmigieł ) Punkt 3 usytuowany ok. 200 m na południe od turbiny Powtarzalnośd punktów pomiarowych. Wybór miejsc prawdopodobnej koncentracji aktywności nietoperzy. Miejsca nasłuchu (punkty porównawcze; Rys.2) wyznacza się w pobliżu potencjalnie atrakcyjnych miejsc żerowania w obrębie strefy buforowej pracującej elektrowni wiatrowej (np. w przy śródpolnych grupach drzew, przy ciekach, przy lampach latarni ulicznych pobliskich miejscowości, na skrajach drzewostanów), w celu ustalenia maksymalnych intensywności przelotów nietoperzy dla każdego typu siedlisk, miejsc koncentracji nietoperzy oraz określenia ich tras przelotów. Punkt 4 umiejscowiony przy niewielkim lesie liściastym o pow. około 1-1,5 ha w odległości ok. 750 m na północny zachód od miejsca inwestycji (punkt porównawczy poza terenem inwestycji). Punkt 5 położony niedaleko koryta rzeki Nogat, niedaleko rozwidlenia dróg gruntowych i niewielkiego lasu, ok. 1 km na północny zachód od miejsca inwestycji (punkt porównawczy poza terenem inwestycji). 10

Punkt 6 umiejscowiony w pobliżu szpaleru, obszar łąk, ok. 900 m na zachód od miejsca inwestycji (punkt porównawczy poza terenem inwestycji). Ryc.2. Rozmieszczenie punktów nasłuchowych na najbliższym obszarze inwestycji (1-3) oraz punktów porównawczych (4-6) w obrębie strefy otulinowej do 1 km. Nasłuchy detektorowe Sprzęt Do nasłuchów użyto detektora Petterson D-230. Do rejestracji wykorzystano rejestrator Zoom-H2. Zastosowanie detektorów heterodynowych w połączeniu z nasłuchem szerokopasmowym (frequency division) pozwoliło ustalid intensywnośd przelotów podstawowych rodzajów nietoperzy. Ze względu na charakter sygnałów echolokacyjnych krajowych gatunków nietoperzy niemożliwe lub bardzo trudne jest oznaczenie do gatunku nocków, zwłaszcza, kiedy występują licznie. W przypadku rodzaju gacek sp. rozróżnienie gatunków po głosie jest praktycznie niemożliwe, a sonar jest na tyle słaby, że wykrywalny jest w detektorze warunkowo - jedynie z odległości kilku metrów (możliwe niedoszacowanie wyników). Pozostałe wymienione gatunki/taksony nietoperzy są dobrze słyszalne w detektorze z kilkudziesięciu, a nawet kilkuset metrów (np. borowiec wielki). 11

Czas nasłuchu Nasłuchy prowadzono w godzinach wieczornego szczytu aktywności nietoperzy - od zmierzchu przez ok. 4 godziny. W każdym punkcie notowano odgłosy nietoperzy, przez co najmniej 15 min, po czym przemieszczano się na kolejny punkt. W przypadku kontroli określanych jako całonocne, prowadzono także nasłuchy tuż przed świtem. Klasyfikacja wyników Analiza nagrao i wyznaczenie indeksów aktywności nietoperzy Chcąc prawidłowo oznaczyd gatunek nietoperza, spośród wielu wydawanych przez niego dźwięków, wybierano sygnał charakteryzujący się największym natężeniem energii potrzebnej do jego emisji. Związane z amplitudą natężenie sygnałów jest odpowiedzialne za ich zasięg, a wiec dystans, z jakiego można usłyszed nietoperza przez detektor (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Analizę nagrao wykonano za pomocą specjalistycznego programu komputerowego (analizującego spektrogramy bioakustyczne) w którym można oznaczyd nietoperze do gatunków lub rodzajów. Do pracy wykorzystano program BatSound. Przy analizie dźwięków nietoperzy należy mied na uwadze fakt, że nawet bardzo dokładna analiza komputerowa nie zawsze pozwala określid gatunek nietoperza. Spowodowane jest to zbyt dużym podobieostwem emitowanych ultradźwięków na przykład przez nocki Brandta (Myotis brandtii) i nocka wąsatka (Myotis mystacinus). Poza tym sygnały echolokacyjne nietoperzy są bardzo różne i uzależnione od sytuacji, toteż głosy mogą się pokrywad, często w znacznym zakresie. Podstawowym mankamentem tej metody jest duża zmiennośd głosów w obrębie pojedynczych osobników oraz różne zasięgi ich sonaru, uniemożliwiających dokładne oznaczenie gatunków. Największym problemem w tego typu badaniach jest zasięg sonaru nietoperza, który dodatkowo może byd zróżnicowany w zależności od środowiska, w którym żeruje. Przykładowo sonar niektórych mroczkowatych Vespertilionidae ma zasięg jedynie 60-70 metrów. Z uwagi na to dokładne oznaczenie gatunku (zwłaszcza nocków i karlików) na podstawie sygnału echolokacyjnego wymaga dużego doświadczenia, a przede wszystkim wiedzy o ograniczeniach i możliwościach tej i podobnych metod (Dietz et al. 2009). W przypadku rodzaju gacek sp. rozróżnienie gatunków po głosie jest praktycznie niemożliwe, a sonar jest na tyle słaby, że wykrywalny jest w detektorze warunkowo - jedynie z odległości kilku metrów (możliwe niedoszacowanie wyników). 12

Do szczegółowego opracowania wyników nagrao zgodnie z wytycznymi, został wykorzystany indeks aktywności nietoperzy. Jest to wartośd liczbowa podawana w jednostkach aktywności/godzinę, określana dla każdego badania na poszczególnych punktach nasłuchowych lub funkcjonalnych odcinkach transektów, wyliczana oddzielnie dla poszczególnych gatunków lub grup gatunków (Kepel i in.2009). Wartośd ta jest obliczana według następującego wzoru: Ix = Lx * 60 / T gdzie: Ix indeks aktywności dla danego gatunku lub grupy gatunków Lx liczba jednostek nietoperzy danego gatunku lub grupy gatunków, stwierdzony podczas pojedynczego nagrania na odcinku transektu lub w punkcie nasłuchowym T czas danego nagrania podawany w minutach Do czasu upublicznienia na stronach internetowych Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska najnowszych wytycznych - obecnie na zasadzie projektu (Kepel i in. 2011,2013) posługiwano się rekomendowaną w Wytycznych skalą aktywności zaproponowaną przez Dürra (2007). Według tej skali można wyróżnid następujące poziomy aktywności: niska aktywnośd: 0,1 1,6 kontaktu/1h średnia aktywnośd : 1,7 3,5 kontaktu/1h wysoka aktywnośd : 3,6 5,9 kontaktu/1h bardzo wysoka aktywnośd : > 6 kontaktu/1h Należy zwrócid uwagę, że skala opiera się na jednostce, jaką jest kontakt z nietoperzem, co nie jest równoznaczne pojęciu jednostki aktywności według definicji przyjętej w Wytycznych. Ponadto znaczne różnice mogą wynikad z czułości stosowanych detektorów do rejestracji głosów nietoperzy na terenie elektrowni wiatrowej, względem aparatury używanej przez autorów skali opracowanej dla Niemiec. Przy ocenie wpływu inwestycji na nietoperze posłużono się również jedynymi progami aktywności opracowanymi dla warunków Polski ( Tab. 4) w projekcie Wytycznych (Kepel i in. 2011): 13

Granica przedziału/grupy A B C Nyctalus spp. 2,5 4,3 8,6 Eptesicus spp. 2,5 4 8 Nyctalus + Eptesicus + Vespertilio spp. 2,7 5 9 Pipistrellus spp. 2,5 4,1 8 wszystkie nietoperze 3 6 12 Tab. 4. Granice kategorii aktywności nietoperzy z poszczególnych grup gatunków oraz dla całego zgrupowania. Podane tu wartości oznaczają górne granice aktywności: A niskich, B umiarkowanych, C wysokich (aktywności > C są bardzo wysokie). 4. WYNIKI Nasłuchy wykazały zróżnicowaną aktywnośd nietoperzy na obszarze inwestycji. Na badanym terenie planowanej inwestycji stwierdzono występowanie co najmniej 5 taksonów nietoperzy (Ryc.3), przy czym do konkretnego gatunku oznaczono 5 z nich, stwierdzono: gacek brunatny - Plecotus auritus ( PLA ) mroczek późny - Eptesicus serotinus ( ESE ) karlik większy - Pipistrellus nathusii ( PIN ) karlik malutki - Pipistrellus pipistrellus ( PIP ) borowiec wielki - Nyctalus noctula ( NYN ) Notowano również nietoperze, których przynależności gatunkowej nie udało się ustalid (POZ). Trzy litery następujące po łacioskiej nazwie gatunku (pisane wielką literą) to akronimy skróty nazw poszczególnych gatunków (Wołoszyn 1992). 14

Ryc. 3. Procentowy udział gatunków / grup gatunków stwierdzonych w punktach nasłuchowych w trakcie trwania monitoringu. Użyte oznaczenia: PLA gacek brunatny; ESE mroczek późny; NYN borowiec wielki; PIN karlik większy; PIP karlik malutki; POZ pozostałe osobniki nieoznaczone. Uzyskane wyniki prezentują bardzo zróżnicowane poziomy aktywności nietoperzy. Stwierdzono obecnośd 5 taksonów nietoperzy: gacka brunatnego Plecotus auritus, mroczka późnego Eptesicus serotinus, borowca wielkiego Nyctalus noctula, karlika malutkiego Pipistrellus pipistrellus oraz karlika większego Pipistrellus nathusii. Najwyższe poziomy aktywności nietoperzy odnotowano w okresach II, III i IV (Tab. 5 i 6), głownie przy punkcie nr. 4 i 5 (punkty poza obszarem inwestycji), które stanowią dla nietoperzy szlak komunikacyjny i miejsce żerowania. Poza tym obserwowano nietoperze, w tym głównie borowce wielkie nad otwartymi polami, również w okolicy punktów 1-3. Łącznie na terenie eksploatowanej turbiny wiatrowej i w jej najbliższym otoczeniu przez cały sezon aktywności zarejestrowano 144 przeloty (jednostki aktywności, sekwencje sygnałów echolokacyjnych) nietoperzy. Najliczniej stwierdzono gacka brunatnego Plecotus auritus 41 przelotów, co stanowi 28% udziału dla zgrupowania chiropterofauny, do dominujących zaliczymy również: mroczek późny Eptesicus serotinus 39 przelotów (27% udziału) Następnie borowiec wielki Nyctalus noctula 31 przelotów, co stanowi 22% zgrupowania, karlik malutki Pipistrellus pipistrellus - 19 przelotów, co stanowi 13% zgrupowania, dalej karlik większy Pipistrellus nathusii z 9 przelotami (6% udziału) oraz 5 przelotów osobników niezidentyfikowanych Chiroptera spp. (4% udziału w zgrupowaniu). 15

Procentowy rozkład zarejestrowanych nietoperzy obrazuje Ryc. 3. Na podstawie przedrealizacyjnego monitoringu detektorowego obejmującego cały sezon aktywności, stwierdzono niską aktywnośd nietoperzy na badanym terenie. Średni indeks aktywności dla wszystkich gatunków i całego okresu badao wyniósł 2,38 jednostek aktywności/h (załącznik 1). Szczegółowe wyniki z każdej kontroli zawiera Tab. 7 stanowiąca załącznik do niniejszego opracowania, z kolei zmiany wartości wskaźnika indeksu aktywności (uśrednione) na kolejnych kontrolach w punktach nasłuchowych przedstawiono na Ryc. 4. Ryc. 4. Zmiany wartości wskaźnika indeksu aktywności nietoperzy na kolejnych kontrolach w punktach nasłuchowych. Odnotowano istotne różnice pomiędzy poszczególnymi miejscami nasłuchu. Pojawy nietoperzy, a tym samym wykazane indeksy aktywności na punktach zlokalizowanych bezpośrednio przy turbinie były bardzo niskie (średnia dla wszystkich 3 punktów IA1-3= 1,2) właściwie podczas całego okresu badao (Tab. 5). Na punktach notowano zdecydowanie większą aktywnośd nietoperzy (IA3-6 = 3,3 Tab. 6). W strefie buforowej - siedliska, szpalery drzew, obszary podmokłe, obecnośd rzeki Nogat sprzyjały zdecydowanie liczniejszemu występowaniu nietoperzy. W pobliże terenu inwestycji docierało ich już stosunkowo niewiele. Na otwartym polu w pobliżu turbiny pojawiały się tylko nieliczne osobniki i to przy praktycznie bezwietrznej pogodzie, podczas ciepłych wieczorów i nocy od kwietnia do 16

połowy września. Stwierdzono nieznaczne zwiększenie aktywności w newralgicznym okresie tworzenia i rozpraszania się kolonii rozrodczych. Jednak nawet w tym czasie indeksy aktywności pozostawały na niskim poziomie (Tab. 5 i 6). Zwiększoną w stosunku do trzech punktów nasłuchowych (w ramach terenu inwestycyjnego) aktywnośd nietoperzy odnotowano w punkcie nr. 4 i 5 (kolejno I4= 3,2; I5=5,3). Nietoperze wykorzystują bliskośd terenów zadrzewionych oraz rzeki do żerowania, ciąg zadrzewieo wzdłuż drogi oraz dodatkowo bliskośd rzeki będąca siedliskiem licznie występujących owadów, które z kolei stają się pokarmem dla nietoperzy również sprzyjają zwiększonemu występowaniu tych ssaków w obrębie punktu nasłuchowego nr. 5. Odnotowano dużą aktywnośd nietoperzy w okolicy niewielkiego lasu (punkt nr.4), zwiększona aktywnośd dodatkowo potęguje obecnośd koryta rzeki w bliskiej odległości. Ponadto odnotowano zwiększoną aktywnośd nietoperzy na punkcie nr.6 podczas tworzenia kolonii rozrodczych, w okresie kwiecieo-maj. Nr okresu okres PUNKT 1 PUNKT 2 PUNKT 3 SUMA N min IA N min IA N min IA N min IA śr I 15.03.-31.03 0 41 0,0 0 41 0,0 0 42 0,0 0,0 124 0,0 4 II 01.04-30.05 2 (NYN) 170 0,8 4 (NYN) 162 1,6 (3NYN, 1POZ) 223 1,3 10,0 555 1,2 III 01.06-31.07 2 (NYN) 118 0,9 1(ESE) 119 0,4 0 122 0,0 3,0 359 0,4 IV 01.08-15.09 3 (NYN) 116 1,4 3 (NYN) 118 1,4 3 (ESE) 128 1,4 9,0 362 1,4 V 16.09-31.10 0 77 0,0 0 84 0,0 0 77 0,0 0,0 238 0,0 VI 01.11-15.11 0 38 0,0 0 40 0,0 0 39 0,0 0,0 117 0,0 RAZEM 7 560 0,8 8 564 1,2 7 631 1,8 22,0 1755 1,2 Tab. 5. Wyniki zbiorcze uzyskane w punktach nasłuchowych zlokalizowanych w bliskim sąsiedztwie istniejącej elektrowni (1-3) z podziałem na poszczególne okresy fenologiczne. N liczba przelotów nietoperzy; min czas w minutach; IA - indeks aktywności nietoperzy. 17

PUNKT 4 PUNKT 5 PUNKT 6 SUMA Nr okresu okres N min IA N min IA N min IA N min IA śr I 15.03.-31.03 0 36 0,0 0 43 0,0 0 54 0,0 0 133 0,0 II 01.04-30.05 III 01.06-31.07 16 (5 ESE, 5 PIP, 6 PLA) 161 6,2 7 (2 ESE, 1NYN, 4 PLA) 122 3,1 11 (3 ESE, 2 PIP, 2 PIN, 4 PLA) 108 5,9 17 (5 ESE, 7 PLA, 12 (3 ESE, 2 PLA, 6 NYN 1 POZ) 223 3,2 45 559 5,1 4 PIP, 1 POZ) 175 5,8 27 (7 ESE, 9 PLA, 6 PIP, 3 PIN, 2 POZ) 129 12,5 1 (NYN) 162 0,4 35 413 5,3 10 (3 ESE, IV 01.08-15.09 5 PLA, 2 PIN) 108 5,5 1 (NYN) 156 0,4 22 372 3,9 7 (4 ESE, 3 V 16.09-31.10 5 (2 PIP, 3 PLA) 82 3,7 1 PLA, 2 PIN) 89 4,9 (1 ESE, 2 NYN) 107 1,7 15 278 3,5 VI 01.11-15.11 0 46 0,0 2 (ESE) 37 3,2 3 (NYN) 57 3,2 5 140 2,1 RAZEM 39 555 4,9 63 581 3,0 20 759 2,1 122 1895 3,3 Tab. 6. Wyniki zbiorcze uzyskane w porównawczych punktach nasłuchowych z podziałem na poszczególne okresy fenologiczne. N liczba przelotów nietoperzy; min czas w minutach; IA -indeks aktywności nietoperzy. Porównując uzyskane wyniki z granicami kategorii aktywności nietoperzy opracowanymi dla warunków naszego kraju (Kepel i in. 2011 Tab. 4) średni indeks aktywności dla wszystkich taksonów dla całego sezonu w poszczególnych punktach prezentuje się następująco: Punkt 1 niska aktywnośd (IA=0,8) Punkt 2 niska aktywnośd (IA=1,2) Punkt 3 niska aktywnośd (IA=1,8) Punkt 4 umiarkowana aktywnośd (IA=4,9) Punkt 5 niska/umiarkowana aktywnośd (IA=3,0) Punkt 6 niska aktywnośd (IA=2,1) Przeloty nietoperzy na analizowanych punktach nie charakteryzowały się wyjątkową aktywnością, mogącą wyróżniad ją na tle innych powierzchni w kraju. Wyliczenia aktywności dla poszczególnych gatunków również nie przekraczają poziomu niskiej aktywności (0-3), za wyjątkiem punktów poza obszarem inwestycji tj. 4 i 5. Sezonowe zmiany indeksu aktywności poszczególnych gatunków, jak również wszystkich nietoperzy łącznie na kolejnych punktach nasłuchowych przedstawiają Ryc. 5-11. 18

Ryc. 5. Sezonowe zmiany indeksu aktywności poszczególnych gatunków oraz wszystkich nietoperzy łącznie na punkcie nasłuchowym nr 1. Granice aktywności: niska (0-3), umiarkowana (3-6), wysoka (6-12). Opis użytych skrótów ryc. 3. Ryc. 6. Sezonowe zmiany indeksu aktywności poszczególnych gatunków oraz wszystkich nietoperzy łącznie na punkcie nasłuchowym nr 2. Granice aktywności: niska (0-3), umiarkowana (3-6), wysoka (6-12). Opis użytych skrótów ryc. 3. 19

Ryc. 7. Sezonowe zmiany indeksu aktywności poszczególnych gatunków oraz wszystkich nietoperzy łącznie na punkcie nasłuchowym nr 3. Granice aktywności: niska (0-3), umiarkowana (3-6), wysoka (6-12). Opis użytych skrótów ryc. 3. Ryc. 8. Sezonowe zmiany indeksu aktywności poszczególnych gatunków oraz wszystkich nietoperzy łącznie na punkcie nasłuchowym Nr 4 (punkt porównawczy). Granice aktywności: niska (0-3), umiarkowana (3-6), wysoka (6-12). Opis użytych skrótów ryc. 3. 20

Ryc. 9. Sezonowe zmiany indeksu aktywności poszczególnych gatunków oraz wszystkich nietoperzy łącznie na punkcie nasłuchowym nr 5 (punkt porównawczy). Granice aktywności: niska (0-3), umiarkowana (3-6), wysoka (6-12). Opis użytych skrótów ryc. 3. Ryc. 10. Sezonowe zmiany indeksu aktywności poszczególnych gatunków oraz wszystkich nietoperzy łącznie na punkcie nasłuchowym nr 6 (punkt porównawczy). Granice aktywności: niska (0-3), umiarkowana (3-6), wysoka (6-12). Opis użytych skrótów ryc. 3. 21

Ryc. 11. Średni indeks aktywności nietoperzy w ciągu całego sezonu badao na poszczególnych (1-6) punktach nasłuchowych. Charakterystyka stwierdzonych gatunków nietoperzy: Poniżej krótko scharakteryzowano gatunki nietoperzy stwierdzone na badanej powierzchni, opisano elementy biologii i ekologii oraz występowanie w trakcie badao: Gacek brunatny (Plecotus auritus) Występuje zarówno w lasach, jak i na obszarach zabudowanych. Latem kolonie rozrodcze spotykane są w budynkach (głównie na strychach), w dziuplach drzew oraz skrzynkach dla ptaków i nietoperzy. Kolonie te są niewielkie, liczą od kilku do kilkudziesięciu dorosłych samic. Zimuje w bardzo różnych kryjówkach, najczęściej chłodnych. Dominuje w małych, przydomowych piwnicach, gdzie jest zwykle najliczniejszym gatunkiem nietoperza. Często występuje w chłodnych jaskiniach i fortyfikacjach, rzadziej w studniach. Sporadycznie znajdowano go zimą w dziuplach drzew i na strychach. Jest to gatunek osiadły, sezonowe przeloty nie przekraczają kilkudziesięciu kilometrów. Wśród materiału nagraniowego z całego sezonu, nocek rudy był gatunkiem dominującym, oznaczono 41 przelotów co stanowi 28% składu chiropterofauny tego obszaru występował wyłącznie na punktach porównawczych Nr. 4 6. Niski stopieo aktywności oraz brak odnotowanych kolonii rozrodczych na tym terenie, wskazuje na brak jakichkolwiek zagrożeo na populacje tego nietoperza, ze strony istniejącej inwestycji. 22

Mroczek późny (Eptesicus serotinus) Zasiedla różnorodne siedliska antropogeniczne (przekształcone przez człowieka), głównie na nizinach, rzadko w niższych górach. Przez cały rok użytkuje kryjówki zlokalizowane w budynkach. Najczęściej występuje we wsiach, osadach, budynkach stojących w lesie. Lata na średnich wysokościach, przeważnie w otwartym terenie, w lukach drzewostanów, nad polanami i wzdłuż skrajów lasów, ale często również w pobliżu budynków i drzew, chod w pewnym oddaleniu od przeszkód (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Jest to gatunek osiadły, którego wysokośd lotu przekracza przeważnie 40 metrów. Badania wskazują, że mroczek późny, tak jak wiele innych gatunków, jest zagrożony w skutek zakłócania echolokacji poprzez emisje ultradźwięków przez turbiny wiatrowe (Furmankiewicz i Gottfried 2009). W ciągu całego sezonu badao stwierdzono 39 przelotów tego gatunku, co stanowiło 27% udziału wśród wszystkich nietoperzy badanego terenu. Na punktach nasłuchowych, w okolicach miejsca, gdzie eksploatowana jest elektrownia wiatrowa (punkt nr. 2) odnotowano tylko pojedyncze stwierdzenia. Liczniejszy w punktach porównawczych 4 i 5, pojedyncze pojawy również na transekcie badawczym. Na analizowanym terenie nie odnaleziono żadnych kryjówek dziennych ani znaczących miejsc żerowania dla tego gatunku. Ze względu na niskie natężenie przelotów populacja mroczka późnego nie wydaje się byd istotnie zagrożona przez inwestycję. Borowiec wielki (Nyctalus noctula) Jest to jeden z największych krajowych nietoperzy. Chętnie zasiedla duże kompleksy leśne, stare parki i doliny rzeczne, ale można go spotkad również w miastach a także na otwartych terenach rolniczych. Jego naturalnymi schronieniami dziennymi są dziuple. Borowiec wielki żeruje głównie na otwartej przestrzeni, zwłaszcza w dolinach rzecznych, nad łąkami, pastwiskami, dużymi zbiornikami wodnymi, w lukach w drzewostanie i przy latarniach ulicznych. Lata dośd wysoko nad ziemią (najczęściej 10 20 m, niekiedy powyżej 40 m), zwykle dośd daleko od roślinności. Odbywa długodystansowe wędrówki pomiędzy kryjówkami letnimi a zimowymi (Sachanowicz i Ciechanowski, 2005). W sezonie migracyjnym można zaobserwowad przeloty tych osobników powyżej 50 m wysokości. Badania przeprowadzone w województwie dolnośląskim wykazały wysoką śmiertelnośd borowców wielkich, spowodowanych kolizjami z turbinami wiatrowymi lub w wyniku 23

barotraumy. Poza tym wykryto prawdopodobieostwo zakłócania echolokacji przez emisje ultradźwięków z turbin (Furmankiewicz i Gottfried 2009). Borowiec wielki był na badanej powierzchni również gatunkiem, który występował stosunkowo często w ciągu sezonu badao zaobserwowano łącznie 31 przelotów, co stanowiło 22% udziału w całym zgrupowaniu nietoperzy. Regularnie stwierdzano pojedyncze osobniki na punktach 1 3, rzadziej na w punktach porównawczych. Aktywnośd utrzymywała się na niskim poziomie. Na punktach oraz w ich okolicy nie stwierdzono letnich kryjówek borowca wielkiego, ani nie zaobserwowano żadnych znaczących migracji nietoperza tego gatunku. Nie zanotowano jednak wzrostu aktywności borowca wielkiego w tym okresie kontroli. W związku z niską liczbą przelotów populacja borowca wielkiego nie będzie istotnie zagrożona przez istniejącą elektrownię wiatrową. Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus Gatunek bardzo plastyczny pod względem doboru siedliska, występuje od miast przez wsie po prawie wszystkie naturalne siedliska. Jeśli jednak ma możliwośd wyboru, to preferuje lasy i zbiorniki wodne. W dużym stopniu gatunek synantropijny: kryjówki letnie i kolonie rozrodcze znajdują się w rozmaitych szczelinach w budynkach, zwykle za elewacjami lub w stropodachach (Dietz et. al. 2009). Karlik malutki jest gatunkiem odbywającym sezonowe wędrówki. Jest narażony na kolizję i barotraumę podczas przelotów, szczególnie podczas sezonowych migracji odbywających się na wysokości powyżej 40 metrów (Furmankiewicz i Gottfried 2009). Wśród materiału nagraniowego z całego sezonu oznaczono 19 przelotów co stanowi 13% składu chiropterofauny tego obszaru występował wyłącznie na punktach porównawczych nr. 4 i 5. Niski stopieo aktywności oraz brak odnotowanych kolonii rozrodczych na tym terenie, wskazuje na brak jakichkolwiek zagrożeo na populacje tego nietoperza, ze strony istniejącej inwestycji. Karlik większy (Pipistrellus nathusii) Karlik większy występuje głównie w okolicach lesistych o dobrze rozwiniętej sieci zbiorników wodnych. Jego naturalnymi schronieniami dziennymi są dziuple drzew; obecnie powszechnie wykorzystuje on również budowle ludzkie. Karlik większy żeruje głównie nad wodami i 24

przyległymi terenami podmokłymi, w lukach drzewostanu, na skrajach lasów i drogach leśnych. Odbywa długodystansowe wędrówki sezonowe między miejscem rozrodu a zimowania dochodzące do 2 000 km (Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Gatunek bardzo narażony na kolizje z turbinami wiatrowymi lub barotraumę, szczególnie podczas sezonowych migracji odbywających się na wysokości powyżej 40 metrów (Furmankiewicz i Gottfried, 2009). Stwierdzono łącznie 9 przelotów (6% udziału). Pojedyncze pojawy dotyczą punktów nr 4 i 5, zlokalizowanych poza miejscem lokalizacji elektrowni wiatrowej. Nie znaleziono żadnych znaczących kryjówek letnich, ani miejsc żerowania karlika większego na terenie ani okolicy przedmiotowej inwestycji. Populacja karlika nie jest istotnie zagrożona w wyniku pracy turbiny wiatrowej. Nieoznaczone osobniki Chiroptera spp. Stwierdzono 5 przelotów nietoperzy, których ze względu na bardzo słabe, trwające zbyt krótko sygnały lub brak wystarczających cech diagnostycznych nie udało się oznaczyd nawet do rodzaju. Aktywnośd nietoperzy nieoznaczonych była również brana pod uwagę przy analizie wykorzystania przestrzeni powietrznej i ocenie wpływu inwestycji na chiropterofaunę. 4.1 Poszukiwanie miejsc hibernacji nietoperzy W styczniu 2016 roku przeprowadzono kontrolę miejsc potencjalnego zimowania (penetrowano obszar miejsc, który podlegał kontroli w roku 2015 dla inwestycji na działce 29 i 30 należącej do tego samego inwestora) nietoperzy wokół terenu inwestycji (Ryc.12). Dokonano objazdu lokalnych miejscowości i kontroli obiektów nadających się jako kryjówki nietoperzy. Przeszukując inne tereny okalające miejsce inwestycji nie znaleziono większych dogodnych nieogrzewanych piwnic w budynkach, ani podziemnych obiektów militarnych. Większośd kontrolowanych obiektów była słabo izolowana termicznie i narażona na przemarzanie podczas zimowych mrozów. Nie znaleziono zimujących nietoperzy, tylko kilka małych obiektów, które mogłyby spełniad warunki konieczne do pomyślnej hibernacji. 25

4.2 Poszukiwanie kolonii rozrodczych Nie natrafiono na kolonie rozrodcze nietoperzy w okolicy funkcjonującej turbiny wiatrowej. Wydaje się wysoce prawdopodobne, że w promieniu do 5 km od terenu badao znajdują się jednak kolonie rozrodcze i kryjówki borowców, mroczków późnych, gacków oraz karlików. Borowce wielkie mogą zlatywad się z dalszych odległości (nawet do 15 km). Ryc. 12. Rycina z oznaczonymi miejscami poszukiwao kolonii rozrodczych i miejsc hibernacji nietoperzy. 1- okolice zabudowao niedaleko rzeki Nogat (wieś Kępki), 2 okolice niewielkiego lasu nad rzeką Nogat; 3 obszar leśny ok. 350 m od EW1; 4 okolice starej stodoły, blisko zabudowao gospodarskich; 5- obszary, które porasta kilka szpalerów drzew (wieś Jazowa) 6 i 7 skupiska drzew niedaleko rzeki Nogat; 8- okolice gospodarstw rolnych w miejscowości Janowo; niebieski znacznik lokalizacja turbin wiatrowych EW1 i EW2. 4.3 Wpływ inwestycji na najbliższe obszary Natura 2000 Najbliższe obszary NATURA 2000 zostały szerzej opisane w części ornitologicznej. Są to przede wszystkim obszary, które zostały wyznaczone do ochrony zagrożonych gatunków ptaków. Najbliższym obszarem NATURA 2000 jest obszar - Zalew Wiślany i Mierzeja Wiślana PLH280007 (pow. 6 km od turbiny), Jezioro Drużno PLB280013 oddalony o pow. 7 km od 26

miejsca eksploatacji inwestycji oraz Doliny Erozyjne Wysoczyzny Elbląskiej PLH280029 (pow. 12,5 km od inwestycji). Zalew Wiślany i Mierzeja Wiślana PLH280007 - Ostoja znajduje się w północno - wschodniej Polsce i obejmuje Zalew Wiślany wraz z Mierzeją Wiślaną oddzielającą go od Bałtyku oraz wąskim pasem lądu. Zalew jest płytkim zbiornikiem o średniej głębokości 2,3 m. Do Zalewu uchodzi wiele rzek m.in. kilka ramion Wisły, Bauda oraz Pasłęka. Na brzegach jeziora rozciągają się szuwary o szerokości do kilkuset metrów. Zalew charakteryzuje się bogatą roślinnością zanurzoną oraz występowaniem rzadkich łąk podwodnych z kilkoma gatunkami ramienic. Na terenie Mierzei Wiślanej występują dobrze wykształcone pasy wydm białych i szarych - siedlisk ważnych w skali Europy. Większośd terenu Mierzei pokrywają acydofilne dąbrowy oraz bór nadmorski. Natomiast w obniżeniach terenu występują brzeziny bagienne i olsy oraz rzadziej torfowiska wysokie i przejściowe. Flora ostoi wyróżnia się występowaniem wielu roślin naczyniowych rzadkich i zagrożonych w Polsce. Na terenie ostoi znajduje się jedno z największych stanowisk mikołajka nadmorskiego na polskim wybrzeżu. Występuje tu również jedno z niewielu w Polsce stanowisk grzybieoczyka wodnego i duża populacja salwinii pływającej. Spośród roślin cennych z europejskiego punktu widzenia rośnie tu lnica wonna - gatunek występujący jedynie na wydmach nadmorskich. Zalew Wiślany jest miejscem bytowania sześciu gatunków ryb ważnych dla zachowania europejskiej przyrody m.in. parposza, różanki i dwóch gatunków minogów. Obszar jest cenny ze względu na występowanie tu wielu gatunków ptaków wodno - błotnych. Obserwowane są tu są również regularnie foki szare - gatunek ważny w skali europejskiej. Analizując Formularz SDF (załącznik 2) dla obszaru Zalew Wiślany i Mierzeja Wiślana PLH280007 uzyskano informację, iż w ramach tego obszaru nie występują gatunki nietoperzy podlegające ochronie. Jezioro Drużno PLB280013 - bardzo płytkie (ok. 0,8 m głębokości) eutroficzne jezioro, o daleko posuniętym procesie lądowacenia, o zabagnionych brzegach, z rozległymi trzcinowiskami i rozległymi płatami olsu. Bogata jest roślinnośd wodna zanurzona i pływająca, a przy brzegach szuwary. Poziom wody w jeziorze ulega silnym wahaniom, co jest wynikiem wahao poziomu wody w Zalewie Wiślanym, z którym ostoja łączy się poprzez rzekę Elbląg. Jezioro jest przykładem półnaturalnego ekosystemu, gdyż zarówno jego wielkośd jak i kształt jest wypadkową działao procesów naturalnych zachodzących w dolnej delcie Wisły i prowadzonej tu od kilku wieków gospodarki człowieka (obwałowania, osuszanie, systemy 27

kanałów i rowów, polderyzacja). Bujna i różnorodna szata roślinna, a także specyficzne warunki fizyczne - silnie rozbudowana linia brzegowa, obecnośd wysp i kęp pływających - sprzyja występowaniu wielu gatunków ptaków i innych gatunków związanych z wodnolądowym środowiskiem. Analizując Formularz SDF (załącznik 3) dla obszaru Jezioro Drużno PLB280013 uzyskano informację, iż Nocek łydkowłosy Myotis dasycneme posiada stopieo reprezentatywności D, w związku powyższym nie podlega dalszej ocenie. Nie notowano nocka łydkowłosengo podczas rocznego monitoringu chiropterologicznego na obszarze wyznaczonym pod eksploatację przedmiotowej turbiny wiatrowej. Doliny Erozyjne Wysoczyzny Elbląskiej PLH280029 - obszar zajmuje północno - zachodnią częśd Wysoczyzny Elbląskiej wyraźnie odróżniającą się geomorfologicznie od otaczających ją obszarów. Trzon Wysoczyzny tworzy morena denna falista z nieckami denudacyjno - akumulacyjnymi oraz wzniesieniami moren czołowych, kemów i drumlinów osiągających w okolicach miejscowości Pagórki wysokośd 180,9 m n.p.m. Północno - zachodnia krawędź Wysoczyzny Elbląskiej stromo opada ku Zalewowi Wiślanemu odcinając się od płaskich, w przewadze aluwialnych terenów nadzalewowych. Obszar ten uległ porozcinaniu na fragmenty różnej wielkości. U podnóża wzniesieo można zaobserwowad dośd dużą liczbę drobniejszych form erozyjnych w postaci pagórków ostaocowych różnych kształtów. Na stokach Wysoczyzny od strony Zalewu Wiślanego, na odcinku od Elbląga do Fromborka występują fragmenty martwego klifu. Jego zbocza odsunięte są od linii wody obecnego Zalewu Wiślanego i nie są podmywane przez fale. Podcięcia stokowe zostały utworzone w wyniku abrazji fal dawnego morza litorynowego, istniejącego około 6 tysięcy lat temu. Specyficzna rzeźba terenu Wysoczyzny Elbląskiej jest powiązana z bogato rozwiniętą siecią wód powierzchniowych. Są to głównie potoki spływające promieniście w kierunku Zalewu Wiślanego i jeziora Drużno. Gliniaste podłoże i duże spadki terenu przyczyniły się do intensywnego rozwoju procesów erozyjnych, szczególnie erozji wodnej, której wynikiem są głęboko wcięte w podłoże koryta rzeczne z licznymi bystrzami. Najbardziej urozmaiconą krajobrazowo częścią obszaru jest strefa krawędziowa, w której deniwelacje dochodzą tu do 60 m. Rzeźbę urozmaicają głębokie doliny rzeczne Stradanki, Grabianki, Olszanki, Suchacza i Kamienica wraz z dopływami. Działalnośd erozyjna wód płynących spowodowała odsłonięcie 28

w wielu miejscach głazów narzutowych. Uzupełnieniem sieci hydrograficznej są zlokalizowane w części wierzchowinowej oczka wodne i mokradła. Analizując Formularz SDF (załącznik 4) dla obszaru Doliny Erozyjne Wysoczyzny Elbląskiej PLH280029 uzyskano informację, iż mopek zachodni Barbastella barbastellus posiada stopieo reprezentatywności D, w związku powyższym nie podlega dalszej ocenie. Nie notowano mopka zachodniego podczas rocznego monitoringu chiropterologicznego na obszarze wyznaczonym pod eksploatację przedmiotowej turbiny wiatrowej, w związku z powyższym należy przypuszczad, iż analizowany teren nie jest atrakcyjny dla tego gatunku. Po przeprowadzeniu monitoringu porealizacyjnego (w pierwszym roku od uruchomienia elektrowni wiatrowej) ryzyko negatywnego oddziaływania elektrowni wiatrowej w miejscowości Janowo na chiroperofaunę obszarów chronionych w ramach programu/sieci Natura 2000 można oszacowad jako niskie. 4.5 Status prawny i ochronny stwierdzonych na badanym terenie gatunków nietoperzy Wszystkie stwierdzone na badanym obszarze gatunki nietoperzy podlegają ochronie gatunkowej zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną z dnia 28 września 2004 (Dz. U. Nr 220, Poz. 2237), będącym wypełnieniem zapisu zawartego w Ustawie o Ochronie Przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz. U. Nr 92, Poz. 880). Myotis myotis jest wymieniony w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej (the EC Directive on the Conservation of Natural Habitats and of Wild Fauna and Flora (92/43/EEC), wszystkie pozostałe są wymienione w Załączniku IV. 5. MONITORING OFIAR KOLIZJI Zgodnie z najnowszą publikacją Wytyczne dotyczące oceny oddziaływania elektrowni wiatrowych na nietoperze A. Kepel i inni, PROJEKT wersja z XI 2013), zastosowano się do wskazówek i wytycznych zawartych w przedmiotowej publikacji, dotyczących monitoringu ofiar kolizji. Zgodnie z ww. wytycznymi: Poszukiwania martwych nietoperzy należy przeprowadzad w równych odstępach czasu, od 5 do 7-dniowych, co najmniej w okresach od 1 kwietnia do 31 października, co daje łącznie od 30 do 43 kontroli. Ponieważ poszukiwanie martwych nietoperzy można prowadzid wraz z poszukiwaniem zabitych ptaków, terminy badao mogą byd modyfikowane, tak, by zoptymalizowad efektywnośd prac przez połączenie 29

obu badao terenowych. Jednak we wskazanym wyżej okresie poszukiwania martwych nietoperzy, żadna z przerw między badaniami nie powinna byd dłuższa niż 14 dni (w sierpniu i wrześniu badania nie powinny byd prowadzone rzadziej, niż co 7 dni), a łączna liczba kontroli w sezonie nie może byd mniejsza niż 25. Badania śmiertelności wymagają na każdej farmie dodatkowo co najmniej 2-krotnej kontroli skuteczności odnajdowania ofiar, przeprowadzonych w okresie maj-czerwiec i lipiec-sierpieo w danym miejscu i przez dany zespół oraz szybkości ich znikania z powierzchni. W przypadku jeśli zaszła istotna zmiana, mogąca mied znaczenie dla skuteczności odnajdowania ofiar (np. zmiana sposobu zagospodarowania istotnej części badanej powierzchni lub zmiana zespołu prowadzącego badania), kontrolę tę należy powtórzyd. Szczegółowe zalecenia dotyczące metodyki takich badao zostały przedstawione w opracowaniu dotyczącym wykonywania ocen oddziaływania elektrowni wiatrowych na ptaki (Chylarecki i in. 2011). Z uwagi na bardzo podobną lub identyczną metodę wyszukiwania i zbierania zabitych nietoperzy i ptaków, planując monitoring dotyczący nietoperzy oparto się na tym opracowaniu. Testy służące ocenie tempa usuwania ciał ofiar kolizji przez padlinożerców były wykonywane przez wykładanie nie tylko martwych ptaków, ale również nietoperzy lub małych gryzoni. 5.1. Cel monitoringu W sezonie 2015/16 monitoring ofiar kolizji prowadzono również dla elektrowni wiatrowej (EW1 dz. 29 i 30 m. Janowo; Ryc.13), będącej własnością tego samego inwestora, eksploatację ww. turbiny rozpoczęto rok wcześniej (2014 r.) niż elektrowni wiatrowej, której dotyczy przedmiotowy monitoring (EW2 dz.57 m. Janowo; Ryc.13). 30