KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Eksport małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce Maj 1997 Zdzisław Wołodkiewicz-Donimirski Informacja Nr 495 Wartość eksportu małych i średnich przedsiębiorstw (mśp) w Polsce zwiększyła się z 4,3 mld zł w 1994 r. do 12,3 mld zł w 1996 r. W tym samym czasie udział mśp w eksporcie ogółem podniósł się z 13% do 20,2%. Rola mśp jako eksporterów jest oczywiście większa w sektorze prywatnym niż w sektorze publicznym, większa w usługach niż w przemyśle. Prawie połowa eksportu mśp w 1996 r. przypadała na przemysł przetwórczy, a 26% na sekcję, obejmującą pośredników handlowych. W 1996 r. został uruchomiony Program Promocji Eksportu Małych i Średnich Przedsiębiorstw EXPROM II, przeznaczony dla polskich firm i realizowany ze środków Unii Europejskiej w ramach programu Phare. Budżet Programu na lata 1996-1999 jest raczej skromny, wynosi bowiem 7,25 min ECU. Spośród finansowych instrumentów popierania produkcji eksportowej stosowanych w Polsce ważną rolę odgrywają ulgi inwestycyjne w podatku dochodowych przeznaczone dla eksporterów. Preferują one jednak raczej dużych, a nie małych i średnich eksporterów.
BSE 1 1. Uwagi metodologiczne 1. Jako małe i średnie przedsiębiorstwa (mśp) przyjmuje się w tym opracowaniu przedsiębiorstwa zatrudniające nie więcej niż 250 pracowników. Jest to zgodne z podejściem prezentowanym w oficjalnych dokumentach rządowych RP, a także z rozwiązaniami przyjętymi w Unii Europejskiej. Do tej kategorii przedsiębiorstw jest także skierowany Program Promocji Eksportu Małych i Średnich Przedsiębiorstw EXPROM II, który jest realizowany ze środków Unii Europejskiej w ramach programu Phare przez Polską Fundację Promocji Małych i Średnich Przedsiębiorstw. 2. Dane o eksporcie mśp zostały wyodrębnione z miesięcznych sprawozdań finansowych F-01, sporządzanych dla Głównego Urzędu Statystycznego. 3. Miesięczne sprawozdania F-01 składają firmy zatrudniające powyżej 50 osób z sekcji C (górnictwo) i sekcji D (działalność produkcyjna) oraz firmy zatrudniające powyżej 20 osób z pozostałych sekcji, z wyjątkiem sekcji A (rolnictwo) i sekcji B (rybołóstwo). 4. Konsekwencją takiego podejścia jest fakt, że dane o eksporcie mśp są zaniżone, gdyż nie obejmują wszystkich przedsiębiorstw tej kategorii, a w szczególności tych, które zatrudniają poniżej 51 osób. 5. Eksport realizowany przez grupę eksporterów wyodrębnionych ze zbioru przedsiębiorstw wypełniających co miesiąc sprawozdania F-01 stanowi przeważającą część polskiego eksportu. Wartość eksportu tych podmiotów wynosiła, w 1996 r. 60 784,4 min zł. W tym samym okresie wartość eksportu rejestrowanego w oparciu o statystykę SAD i podawanego przez GUS wyniosła 65 819,4 min zł. Chociaż wielkości te nie są w pełni porównywalne, to jednak pokazują wagę eksportu realizowanego przez eksporterów wyodrębnionych z miesięcznych sprawozdań F-01. Właśnie ze względu na wymóg zachowania porównywalności eksport małych i średnich przedsiębiorstw jest odnoszony do całego eksportu przedsiębiorstw sporządzających miesięczne sprawozdania F-01, a nie do eksportu rejestrowanego na podstawie dokumentów SAD. Ilekroć więc w tekście czy na wykresach występuje kategoria "eksport ogółem", "cały eksport", czy "eksport" należy pamiętać, że odnosi się to do eksportu przedsiębiorstw wypełniających co miesiąc sprawozdania F-01. 6. Strukturę eksportu mśp przedstawiono według Europejskiej Klasyfikacji Działalności (EKD), stosowanej przez GUS od 1994 r. EKD to usystematyzowany zbiór rodzajów działalności społeczno-gospodarczej występujących w gospodarce narodowej (klasyfikacja przedmiotowa). EKD dzieli gospodarkę na sekcje, działy, grupy, klasy i podklasy. 2. Wartość eksportu mśp Wartość eksportu mśp, wyodrębnionego z miesięcznych sprawozdań F-01, wynosiła 4,3 mld zł w 1994 r., 9,7 mld zł w 1995 r. i 12,3 mld zł w 1996 r. W przeliczeniu na dolary wynosiło to odpowiednio: 1,9 mld, 4 mld i 4,6 mld USD. Eksport mśp wzrastał szybciej niż
2 BSE cały eksport Polski. W rezultacie nastąpił wzrost udziału mśp w eksporcie ogółem z 13% w 1994 r., do 19,4% w 1995 r. i do 20,2% w 1996 r. (rys.l). 3. Struktura eksportu małych i średnich przedsiębiorstw według sekcji i działów Europejskiej Działalności Gospodarczej W 1996 r. prawie połowa polskiego eksportu mśp przypadała na sekcję D -"działalność produkcyjną" tj. na przemysł przetwórczy (rys 2 i 3). Na sekcję G -"handel", obejmującą przede wszystkim pośredników handlowych przypadało 26% eksportu mśp. Innymi liczącymi się sekcjami w eksporcie mśp były sekcje I -"transport i łączność" oraz F - "budownictwo". Łącznie na te cztery sekcje przypadało 95,5% eksportu mśp ogółem. Kolejne 3,6% stanowił eksport sekcji K, obejmującej m.in. działalność prawniczą, księgowość i kontrolę ksiąg, doradztwo podatkowe, badanie rynku, reklamę, prowadzenie prac badawczorozwojowych, informatykę, obsługę nieruchomości, wynajem maszyn i sprzętu. Na pozostałe sekcje przypadało 0,9% eksportu mśp. W 1996 r. wartość eksportu mśp w najważniejszej sekcji, pod względem wielkości eksportu, tj. w przemyśle przetwórczym wynosiła 5,74 mld zł. Prawie 3/4 eksportu mśp w działalności produkcyjnej przypadało na siedem działów: - produkcji artykułów spożywczych i napojów (17,9% eksportu mśp w działalności produkcyjnej), - produkcji metalowych wyrobów gotowych (11,5%), - produkcji mebli (11,1%), - produkcji odzieży (10,8%), - produkcji drewna i wyrobów z niego (9,8%), - produkcji maszyn i urządzeń gdzie indziej nie klasyfikowanych (9,2%), - produkcji wyrobów z pozostałych surowców metalicznych (4,5%). Warto wyjaśnić, że w zakresie eksportu "wyrobów z pozostałych surowców metalicznych" eksport mśp obejmuje przede wszystkim szkło i wyroby szklane, cement oraz wyroby z cementu, betonu i gipsu. Małe i średnie przedsiębiorstwa, skupione w sekcji G (handel) wyeksportowały w 1996 r. towary o wartości 3,19 mld zł. Aż 96% z tego przypadło na dział 51, obejmujący "handel hurtowy i komisowy, z wyjątkiem handlu pojazdami mechanicznymi i motocyklami". Z kolei wartość eksportu mśp z sekcji I (transport, gospodarka magazynowa i łączność) wyniosła w 1996 r. 1,73 mld zł. Z tej kwoty 46% przypadło na dział 63, obejmujący "działalność wspierającą i pomocniczą dla transportu oraz działalność agencji turystycznych", 43,2% na dział 60 obejmujący "transport lądowy i transport rurociągami" i 9,7% na dział 61, obejmujący "transport wodny".
BSE 3 4. Zaangażowanie małych i średnich przedsiębiorstw w eksporcie poszczególnych sektorów, sekcji i działów Jak już wspomniano udział mśp w eksporcie ogółem wynosił w 1996 r. 20,2%. Zrozumiałe, że rola mśp jako eksporterów jest daleko większa w sektorze prywatnym niż w sektorze publicznym. Udział mśp w eksporcie sektora prywatnego zwiększył się z 32,2% w 1994 r., do 37,8% w 1995 r., aby obniżyć się do 35% w 1996 r. (rys. 4). W eksporcie sektora publicznego odsetek ten był znacznie mniejszy: zwiększył się z 4,9% w 1994 r. do 6,9% w 1995 r., aby obniżyć się do 5,7% w 1996 r. (rys. 5). Udział mśp w eksporcie danej sekcji waha się znacznie w poszczególnych dziedzinach polskiej gospodarki. Z natury swej jest on wyższy w sekcjach usługowych, a niższy w sekcjach przemysłowych. Udział mśp był w 1996 r. bardzo wysoki w takich sekcjach jak: M - "edukacja" (100%), J - "pośrednictwo finansowe" (99,6%), czy K - "obsługa nieruchomości, wynajem i działalność związana z prowadzeniem interesów" (57,2%). Trzeba jednak przypomnieć, że wartość eksportu mśp była w tych dwóch pierwszych sekcjach minimalna (poniżej 5 min zł w 1996 r.), bądź stosunkowo niewielka, jak w przypadku sekcji K (442,1 min zł). Mniejsza, lecz nadal stosunkowo wysoka była waga mśp w eksporcie sekcji w takich ważnych sekcjach usługowych jak: "budownictwo" (43,9%), "handel" (39,1%), czy- "transport i łączność" (22,4%). W przemyśle udział mśp w eksporcie poszczególnych sekcji był generalnie znacznie niższy: niewielki w "górnictwie i kopalnictwie" (1%) i sekcji E obejmującej "zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz parę wodną i gorącą wodę" (8,7%), wyższy w "działalności produkcyjnej" (15%). Warto się przyjrzeć jaką rolę odgrywają mśp w eksporcie poszczególnych branż przemysłu przetwórczego (sekcja D). W 1996 r. zaangażowanie mśp w eksporcie danego działu wahało się w tej sekcji od odsetka nieznacznie przekraczającego zero procent do prawie 71%, w zależności od działu. Zdecydowanie największy udział mśp w eksporcie danego działu wykazywały w 1996 r. takie dziedziny jak: "zagospodarowania odpadów" (70,6%), "produkcja drewna i wyrobów z drewna" (51,4%), działalność wydawnicza" (47,4%) i produkcja metalowych wyrobów gotowych, z wyjątkiem maszyn i urządzeń (43,2%). W wartościach bezwzględnych liczący się eksport wykazywały tylko drugi i czwarty z wymienionych wyżej działów. Oprócz czterech wyżej wymienionych działów, mśp były liczącymi się eksporterami w przypadku następujących działów (w nawiasach podano udział mśp w eksporcie danego działu w 1996 r.): - "produkcji artykułów spożywczych i napojów" (33,4%), - "garbowanie i wyprawianie skór, produkcja obuwia" (27,9%), - "produkcji wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych" (24,8%), - "produkcji mebli" (22,7%). Rysunki 6-9 pokazują udział mśp w eksporcie powyższych działów w latach 1994-1996.
4 BSE Największy udział w eksporcie danej branży wykazywały więc mśp w przemyśle lekkim, drzewnym i meblowym oraz, jak pokazuje głębsza analiza, w zakresie produkcji plastików, stosunkowo prostych wyrobów metalowych oraz w zakresie przetworzonych owoców i warzyw, wyrobów mącznych, piekarniczych i cukierniczych. Natomiast stosunkowo niewielkie znaczenie w eksporcie danej branży miały mśp w bardziej kapitałochłonnych branżach tj. w niektórych dziedzinach przemysłu elektromaszynowego, w przemyśle celulozowo-papierniczym, chemicznym i petrochemicznym czy w metalurgicznym. W dużej części zdeterminowane jest to wymogami technologicznymi. Z reguły bowiem proces produkcji tych branż jest możliwy tylko w przedsiębiorstwach dużych. 5. Pomoc dla mśp-eksporterów w ramach Programu EXPROM II W drugiej połowie 1996 r. został uruchomiony Program Promocji Eksportu Małych i Średnich Przedsiębiorstw EXPROM II, realizowany ze środków Unii Europejskiej w ramach programu Phare. EXPROM II ma na celu rozwój eksportu polskich mśp poprzez podniesienie ich konkurencyjności na rynkach międzynarodowych. Program jest realizowany przez Polską Fundację Promocji i Rozwoju Ma-łych i Średnich Przedsiębiorstw. Budżet Programu na lata 1996-1999 wynosi 7,25 min ECU. Program EXPROM II jest przeznaczony dla małych i średnich przedsiębiorstw w przemyśle przetwórczym (działalność produkcyjna), eksportujących na rynki europejskie ze szczególnym uwzględnieniem krajów UE, CEFTA oraz europejskich krajów WNP. Program jest adresowany do przedsiębiorstw z następujących sektorów: - odzieżowego, - meblarskiego, - odlewniczego, - komponentów i podzespołów dla motoryzacji, - narzędzi i aparatury medycznej, - wyrobów z tworzyw sztucznych. Program obejmie ok. 200 mśp, które zatrudniają nie więcej niż 250 pracowników. Z każdego sektora ma zostać wybranych 30-36 firm. W przypadku gdy mśp nie wyczerpią puli miejsc dla danego sektora, możliwy będzie wybór przedsiębiorstw większych, zatrudniających nie więcej niż 500 pracowników. Liczba firm większych nie może być jednak większa niż 5 firm z każdego sektora. Pomoc w ramach EXPROM II może być przeznaczona na: - opracowanie planu rozwoju eksportu firmy, - pogłębienie wiedzy na temat warunków działania na rynkach międzynarodowych, - dofinansowanie szkoleń i doradztwa, działań promocyjnych oraz innych przedsięwzięć służących proeksportowemu rozwojowi firmy i doskonaleniu produktów, - dotacje na niewielkie inwestycje służące zwiększeniu możliwości eksportowych firmy. Wartość eksportu mśp w sektorach, do których adresowany jest program EXPROM II,
BSE 5 wynosiła w 1996 r. 1523,9 min zł. Stanowiło to 26,5% eksportu mśp w przemyśle przetwórczym i 12,4% całego eksportu mśp. Wartość eksportu mśp w poszczególnych sektorach objętych Programem EXPROM II przedstawiała się następująco: - 619,9 min zł w produkcji odzieży (dział 18), - 547,9 min zł w sektorze meblowym (grupa 361), - 228,1 min zł w produkcji wyrobów z tworzyw sztucznych (grupa 252), - 61,6 min zł w zakresie odlewnictwa metali (grupa 275), - 48,8 min zł produkcji części i akcesoriów samochodowych (grupa 343), - 17,6 min zł w produkcji sprzętu medycznego (grupa 331). 6. Ocena ulg inwestycyjnych w podatku dochodowym przeznaczonych dla eksporterów z punktu widzenia mśp Ulgi inwestycyjne w podatku dochodowym dla eksporterów należą niewątpliwie do najważniejszych finansowych instrumentów popierania produkcji eksportowej stosowanych w Polsce. Korzysta z nich stosunkowo dużo przedsiębiorstw-eksporterów. Inne instrumenty takie jak ubezpieczenia kontraktów eksportowych, czy dopłaty do oprocentowania kredytów eksportowych obejmują nieznaczną część eksportu. Ulgi inwestycyjne dla eksporterów zostały wprowadzone rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 25 stycznia 1994 r. (Dz. U. z 1994 r. poz. 62) i znowelizowane rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 13 lipca 1995 r. (Dz, U. z 1995 r. poz. 445). Zgodnie z regulacjami obowiązującymi na 1997 r. można odliczyć od dochodu do opodatkowania wydatki inwestycyjne do wysokości 40% tego dochodu w przedsiębiorstwie, w którym co najmniej 50% przychodu ogółem pochodzi ze sprzedaży na eksport lub w którym wartość eksportu przekracza rocznie 8 min ECU. Kwota 8 min ECU w I kwartale 1997 r. stanowiła równowartość ok. 28,26 min zł. Aby więc móc skorzystać z ulg inwestycyjnych dla eksporterów w 1997 r. trzeba spełnić przynajmniej jeden z dwóch warunków: (1) mieć co najmniej 50% udział eksportu w przychodach ogółem, (2) eksportować, za co najmniej 28,25 min zł (282,5 mld starych złotych) w skali rocznej. Pierwszy warunek faworyzuje firmy wyspecjalizowane w eksporcie, natomiast drugi warunek - firmy duże. Mśp, które są ze swej natury raczej stosunkowo małymi eksporterami, mogą praktycznie korzystać z ulg inwestycyjnych przeznaczonych dla eksporterów tylko wtedy, gdy są firmami wyspecjalizowanymi w eksporcie. Natomiast nie mogą korzystać z tych ulg, gdy ich produkcja jest skierowana przede wszystkim na rynek krajowy, lub gdy rozpoczynają działalność (w pierwszym okresie działalności firma z reguły nie decyduje się na znaczący eksport). Podsumowując można stwierdzić, że ulgi inwestycyjne w podatku dochodowym dla eksporterów, stanowiące jedną z głównych form popierania produkcji eksportowej, są skonstruowane stosunkowo mało "przyjaźnie" dla małych i średnich przedsiębiorstw.