YWNO 4(49), 2006 KAROLINA POSZYTEK, ANDRZEJ LENART WŁACIWOCI SORPCYJNE MODELOWYCH ODYWEK SPROSZKOWANYCH S t r e s z c z e n i e Celem pracy było okrelenie właciwoci sorpcyjnych mieszanin proszków spoywczych z uwzgldnieniem wpływu składu mieszaniny. Zakres pracy obejmował analiz wpływu wybranych proszków spoywczych i utworzonych z nich mieszanin na kinetyk i izotermy adsorpcji pary wodnej. Modelow ywno w proszku stanowiły mieszaniny tworzone z nastpujcych proszków spoywczych: mleka w proszku, cukru pudru, proszku truskawkowego, kaszki kukurydzianej i kaszki ryowej. Analizowane składniki i mieszaniny w proszku charakteryzowały si zrónicowan zdolnoci adsorpcji pary wodnej. W przedziale aktywnoci wody a w 0 0,9 wystpowały wyrane rónice w przebiegu izoterm i krzywych kinetyki badanych proszków i utworzonych na ich podstawie mieszanin. Izotermy adsorpcji pary wodnej mleka w proszku, kaszki kukurydzianej i kaszki ryowej oraz badanych mieszanin miały przebieg zgodny z przebiegiem izoterm typu II według klasyfikacji BET. Jedynie cukier puder i proszek truskawkowy cechowały si odmiennym przebiegiem izoterm od pozostałych proszków, charakterystycznym dla izoterm typu III według klasyfikacji BET. Słowa kluczowe: proszki spoywcze, mieszaniny wieloskładnikowe, kinetyka adsorpcji, izotermy adsorpcji Wprowadzenie Zachowanie si produktów spoywczych w kontakcie z wilgotnym powietrzem jest opisane przez izoterm sorpcji pary wodnej, która wykazuje zwizek pomidzy zawartoci wody a aktywnoci wody w danej temperaturze. Sorpcja pary wodnej na powierzchni artykułu ywnociowego moe mie charakter fizyczny lub chemiczny, a zaadsorbowana wilgo moe zajmowa jedn lub kilka warstw. Izotermy sorpcji pary wodnej umoliwiaj charakterystyk mikrostruktury oraz teoretyczn interpretacj zjawisk fizycznych zachodzcych na powierzchni kontaktu ywno substancja lotna [5]. Produkty w formie sypkiej maj złoon budow i struktur, włczajc zdolne do Mgr in. K. Poszytek, prof. dr hab. A. Lenart; Katedra Inynierii ywnoci i Organizacji Produkcji, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, ul. Nowoursynowska 159C, 02-776 Warszawa
WŁACIWOCI SORPCYJNE MODELOWYCH ODYWEK SPROSZKOWANYCH 129 krystalizacji substancje rozpuszczalne, takie jak cukier, które podczas adsorpcji pary wodnej zmieniaj si w substancje krystaliczne [4]. Wikszo produktów spoywczych to substancje o złoonym składzie chemicznym i niejednorodnej strukturze, a wic eksperymentalne wyznaczanie izoterm sorpcji jest konieczne, gdy teoretyczne przewidywanie ich przebiegu jest utrudnione. Znajomo izoterm sorpcji jest niezbdna do ustalenia optymalnych warunków przechowywania ywnoci suszonej oraz doboru odpowiednich opakowa [1, 8]. Izotermy sorpcji s wykorzystywane przy mieszaniu suchej ywnoci w proszku o rónej higroskopijnoci (koncentratów, ciast, odywek, napojów). W hermetycznie zamknitej mieszaninie wieloskładnikowej ustala si równowaga aktywnoci wody przez przenikanie pary wodnej w materiale. Zwikszanie zawartoci wody w składnikach o mniejszej aktywnoci odzwierciedla izoterma adsorpcji, a zmniejszanie wilgotnoci izoterma desorpcji [7]. Wraliwo produktów suszonych na wilgo i zdolno chłonicia wody moe by okrelana na podstawie kinetyki sorpcji, czyli zalenoci pomidzy zmian masy produktu wskutek adsorpcji lub desorpcji pary wodnej [2, 3]. Celem pracy było okrelenie właciwoci sorpcyjnych mieszanin proszków spoywczych z uwzgldnieniem wpływu składu mieszaniny. Zakres pracy obejmował analiz wybranych proszków spoywczych i utworzonych z nich modelowych mieszanin, o składzie surowcowym typowym dla odywek dla dzieci, na kinetyk i izotermy adsorpcji pary wodnej. Materiał i metody bada Materiał badawczy stanowiły dostpne na rynku produkty w proszku: mleko pełne w proszku (MP), cukier puder (CP), kaszka ryowa (KR) o rónym składzie granulometrycznym - 0,2<d<0,63 mm (KR 1 ) i 0,8<d<1,25 mm (KR 2 ), kaszka kukurydziana (KK), i proszek truskawkowy (PT), z których w wyniku zmieszania w odpowiednich proporcjach utworzono modelowe mieszaniny: A (MP 40%, CP 25%, KR 1 33%, PT 2%), B (MP 40%, CP 25%, KR 2 33%, PT 2%), C (MP 40%, CP 25%, KK 33%, PT 2%), D (MP 0%, CP 25%, KR 1 73%, PT 2%), E (MP 40%, CP 25%, KR 1 35%, PT 0%), F (MP 73%, CP 25%, KR 1 0%, PT 2%). W badanych surowcach oznaczano zawarto wody metod suszenia w temp. 105 o C przez 4 h [6] oraz aktywno wody w aparacie ROTRONIC, model Hygroskop DT1, w temp. 24 ± 1 o C. Izotermy adsorpcji pary wodnej wyznaczano metod statyczno-eksykatorow. Badane produkty umieszczano w eksykatorach. Jako czynniki higrostatyczne
130 Karolina Poszytek, Andrzej Lenart zastosowano nasycone roztwory soli. Produkty przechowywano w stałej wilgotnoci wzgldnej 0 0,903 przez 3 miesice. Na podstawie zmian masy okrelano zawarto wody w produktach po przechowywaniu. Kinetyk adsorpcji pary wodnej oznaczano korzystajc ze stanowiska umoliwiajcego cigły pomiar i komputerowy zapis zmian masy próbki w rodowisku o aktywnoci wody 0,75 (nasycony roztwór NaCl) i w stałej temp. 25ºC, w cigu 24 h. W obydwu oznaczeniach próbki wczeniej dosuszano w temp. 70ºC przez 24 h. Uzyskane wyniki okrelajce zdolno adsorpcji pary wodnej przez składniki modelowych odywek dla dzieci, jak i same odywki poddano statystycznej analizie wariancji w programie Statistica 5.0. W celu dokonania analizy porównawczej otrzymanych wyników bada i ich wzajemnych relacji obliczano NIR. Wnioskowanie statystyczne przeprowadzono na poziomie istotnoci α = 0,05. Wszystkie pomiary i oznaczenia powtarzano trzykrotnie. Wyniki i dyskusja Sporód badanych proszków spoywczych pobranych bezporednio z opakowania najwiksz aktywnoci wody cechował si cukier puder CP - a w = 0,37, a najnisz aktywno wody wykazywała kaszka kukurydziana KK i mleko w proszku MP - a w = 0,09. Natomiast najwiksz zawarto wody oznaczono w proszku truskawkowym PT - 7,53 g H 2 O/100 g s.s., najmniejsz w cukrze pudrze CP - 0,42 g H 2 O/100 g s.s. (tab. 1). Wyniki te wskazuj na brak prostej zalenoci midzy zawartoci wody w danym produkcie ywnociowym a jej aktywnoci [7]. Izotermy adsorpcji pary wodnej przez mleko w proszku MP, kaszk kukurydzian KK i kaszk ryow KR niezalenie od stopnia granulacji miały przebieg zgodny z przebiegiem izoterm typu II według klasyfikacji BET (rys. 1). Charakterystyczny sigmoidalny kształt uzyskanych izoterm zwizany jest z wystpowaniem zakresu adsorpcji monomolekularnej w atmosferze o niskiej aktywnoci wody (a w < 0,3), zakresu adsorpcji wielowarstwowej (0,3 < a w < 0,65) i kondensacji kapilarnej (a w > 0,65). Tego typu izotermy s czsto spotykane w odniesieniu do produktów spoywczych wysokobiałkowych i skrobiowych [4, 7]. Izotermy adsorpcji pary wodnej przez cukier puder CP i proszek truskawkowy PT cechowały si tym samym kształtem, charakterystycznym dla produktów bogatych w cukry (rys. 1). Nie obserwowano przegicia izotermy w zakresie niskich aktywnoci wody. Izotermy tego typu nale do izoterm III typu według klasyfikacji BET. Charakteryzuj si one brakiem istotnej granicy w przejciu z adsorpcji monomolekularnej do adsorpcji wielowarstwowej. Wystpiły do due rónice zawartoci wody w poszczególnych składnikach odywek sproszkowanych przy równych aktywnociach wody. Na podstawie przeprowadzonej analizy statystycznej
WŁACIWOCI SORPCYJNE MODELOWYCH ODYWEK SPROSZKOWANYCH 131 wykazano statystycznie istotne rónice (P<0,05) zdolnoci adsorpcji pary wodnej przez poszczególne składniki modelowych odywek dla dzieci. T a b e l a 1 Zawarto i aktywno wody badanych proszków spoywczych (pobranych bezporednio z opakowania) i ich mieszanin. Water content and water activity of investigated food powders (taken directly from packages) and their mixtures. Produkt Product Zawarto wody [g H 2 O/100 g s.s.] Water kontent [g H 2 O/100 g d.m.] Aktywno wody [-] Water activity [-] Kaszka kukurydziana / Corn gruel KK 4,13 0,09 Kaszka ryowa / Rice gruel KR 5,48 0,12 Mleko w proszku / Milk powder MP 3,22 0,09 Cukier puder / Powdered sugar CP 0,42 0,37 Proszek truskawkowy / Strawberry powder PT 7,53 0,26 Mieszanina A / Mixture A 5,02 0,23 Mieszanina B / Mixture B 4,68 0,23 Mieszanina C / Mixture C 4,35 0,23 Mieszanina D / Mixture D 5,84 0,25 Mieszanina E / Mixture E 5,73 0,16 Mieszanina F / Mixture F 3,76 0,24 W przypadku mleka w proszku MP i mieszaniny F zawierajcej (mleko w proszku MP 73%) duy udział jednego składnika tworzcego mieszanin zaobserwowano niecigło izotermy w przedziale aktywnoci wody 0,33 0,44 (rys. 1 i 2), co ma zwizek z przemianami fazowymi laktozy, tzn. przejciem cukru ze stanu amorficznego w krystaliczny [3, 8]. Izotermy adsorpcji pary wodnej przez poszczególne składniki odywek wykazały zrónicowan zdolno chłonicia wody z otoczenia. Najwiksz higroskopijno wykazywała kaszka ryowa KR w przedziale aktywnoci wody a w 0 0,53 i proszek truskawkowy PT w zakresie a w 0,53 0,9. Najbardziej ograniczon higroskopijno wykazywał cukier puder CP w zakresie a w 0 0,81 (rys. 1 i 2). Odywki o dominujcym udziale w składzie jednego ze składników (73%), charakteryzowały si najbardziej zrónicowanym przebiegiem izoterm adsorpcji pary wodnej. Udział proszku mlecznego w mieszaninie F (73%) spowodował zmniejszenie zdolnoci chłonicia wody z otoczenia w przedziale a w 0 0,75, a powyej tej aktywnoci wody nastpował intensywny wzrost higroskopijnoci (rys. 2). Odwrotna zaleno wystpowała w przypadku mieszaniny D, w której głównym składnikiem
132 Karolina Poszytek, Andrzej Lenart była kaszka ryowa KR 1 (73%). Zastpienie mleka w proszku MP kaszk ryow KR 1 spowodowało statystycznie istotne rónice w przebiegu izoterm adsorpcji pary wodnej pomidzy mieszanin D a mieszaninami A i F. Podobnie zastpienie proszku truskawkowego PT kaszk ryow KR 1 przyczyniło si do statystycznie istotnej rónicy (P<0,05) w przebiegu krzywych A i E. 35 Zawarto wody [g H2O. 100 g s.s.-1 ] Water content [g H2O. 100 g d.m. -1 ] 30 25 20 15 10 5 0 MP CP PT KK KR1 KR2 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1 Aktywno wody [-] / Water activity [-] Rys. 1. Fig. 1. Izotermy adsorpcji pary wodnej składników odywek sproszkowanych. Adsorption isotherms of water vapour of powdered nutrients components. Zawarto wody [g H2O. 100 g s.s. -1 ] Water content [g H2O. 100 d.m. -1 ] 35 30 25 20 15 10 5 0 A B C D E F 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1 Aktywno wody [-] / Water activity [-] Rys. 2. Fig. 2. Izotermy sorpcji mieszanin proszków spoywczych. Sorption isotherms of water vapour of food powders mixture.
WŁACIWOCI SORPCYJNE MODELOWYCH ODYWEK SPROSZKOWANYCH 133 Kinetyk adsorpcji pary wodnej przez składniki odywek sproszkowanych i mieszaniny odpowiadajce składem surowcowym sproszkowanym odywkom dla dzieci przedstawiono na rys. 3 i 4. Kinetyka adsorpcji pary wodnej składników, jak i samych mieszanin (modelowych odywek), wykazywała podobn tendencj, przebiegajc w sposób zbliony do izoterm adsorpcji pary wodnej przez te produkty. Proszek truskawkowy PT charakteryzował si najwiksz zdolnoci adsorpcji wody. Najmniejsz zdolno chłonicia wody wykazywał cukier puder CP. Podobn zdolno chłonicia wody z otoczenia wykazywały kaszka kukurydziana KK i kaszka ryowa KR niezalenie od wielkoci czstek (rys. 3). Na podstawie przeprowadzonej analizy statystycznej wykazano statystycznie istotne rónice (P<0,05) w przebiegu krzywych kinetycznych adsorpcji pary wodnej przez poszczególne składniki modelowych sproszkowanych odywek. Wymieszanie składników o rónej zdolnoci do adsorbowania wody spowodowało urednienie uzyskanych wartoci równowagowej zawartoci wody (rys. 4). Zdolno chłonicia wody przez analizowane mieszaniny A, B, C, D i E była porównywalna i zawierała si w przedziale 0,11 0,12 H 2 O/g s.s. Jednake przeprowadzona analiza statystyczna wykazała nieznaczne, ale statystycznie istotne (P<0,05) rónice w przebiegu tych krzywych kinetycznych. W mieszaninie F, w której najwikszy udział stanowiło mleko w proszku (73%), nastpiło obnienie krzywej kinetyki w stosunku do pozostałych mieszanin. Zdolno chłonicia wody z otoczenia o aktywnoci wody 0,75 przez mieszanin F wynosiła 0,1 H 2 O/g s.s. po 24 h adsorpcji (rys. 4). 0,25 PT Zawarto wody [g H2O. g s.s. -1 ] Water content [g H2O. g d.m. -1 ] 0,2 0,15 0,1 0,05 KK MP CP KR1 KR2 0 0 4 8 12 16 20 24 Czas [h] / Time [h]
134 Karolina Poszytek, Andrzej Lenart Rys. 3. Fig. 3. Kinetyka adsorpcji pary wodnej przez składniki odywek sproszkowanych. Kinetic of water vapour adsorption of powdered nutrients components. 0,25 Zawarto wody [g H2O. g s.s. -1 ] Water content [g H2O. g d.m. -1 ] 0,2 0,15 0,1 0,05 D A B C F E 0 0 4 8 12 16 20 24 Czas [h] / Time [h] Rys. 4. Fig. 4. Kinetyka adsorpcji pary wodnej przez mieszaniny w proszku. Kinetic of water vapour adsorption of food powders mixture. Wnioski 1. Analizowane składniki i mieszaniny w proszku charakteryzowały si zrónicowan zdolnoci adsorpcji pary wodnej. W całym przedziale aktywnoci wody 0 < a w < 0,9 wystpowały wyrane rónice w przebiegu izoterm badanych proszków i utworzonych na ich podstawie mieszanin (modelowych odywek sproszkowanych). 2. Izotermy adsorpcji pary wodnej przez mleko w proszku, kaszk kukurydzian i kaszk ryow oraz przez badane mieszaniny miały przebieg zgodny z przebiegiem izoterm typu II według klasyfikacji BET. Jedynie cukier puder i proszek truskawkowy wykazały odmienny przebieg izoterm charakterystyczny dla typu III według klasyfikacji BET. 3. Zmieszanie składników o rónych zdolnociach adsorpcji pary wodnej wpłynło na urednienie uzyskanych wartoci równowagowej zawartoci wody. Zwikszony udział mleka w proszku (73%) spowodował znaczne zmniejszenie zdolnoci chłonicia wody z otaczajcego rodowiska przez badane modelowe odywki dla dzieci. Praca była prezentowana na XI Sesji Sekcji Młodej Kadry Naukowej PTT, Warszawa, 24 25 maja 2006.
WŁACIWOCI SORPCYJNE MODELOWYCH ODYWEK SPROSZKOWANYCH 135 Literatura [1] Foster K.D., Bronlund J.E., Paterson A.H.J.: The prediction of moisture sorption isotherms for dairy powders. Int. Dairy J., 2005, 15, 411 418. [2] Kowalska H., Domian E., Janowicz M., Lenart A.: Właciwoci sorpcyjne wybranych mieszanin proszków spoywczych o składzie białkowo/wglowodanowym. In. Rol., 2005, 11 (71), 259-266. [3] Kowalska J., Lenart A.: The influence of ingredients distribution on properties of agglomerated cocoa products. J. Food Eng., 2005, 68 (2), 155-161. [4] Mathlouthi M., Roge B.: Water vapour sorption isotherms and the caking of food powders. Food Chem., 2003, 82, 61-71. [5] Medeiros M. L., Bartolomeu Ayrosa A.M., de Moraes Pitombo R.N., da Silva Lannes S.C.: Sorption isotherms of cocoa and cupuassu products. J. Food Eng., 2006, 73, 402 406. [6] PN/A/79011/3:1998. Koncentraty spoywcze. Metody bada. Oznaczanie zawartoci wody. [7] Praca zbiorowa pod red. Sikorskiego Z.E.: Woda jako składnik ywnoci. W: Chemia ywnoci. WNT, Warszawa 2003, s. 79-83. [8] Sukumar D., J. Hemavathy J., Bhatb K.K.: Moisture sorption studies on onion powder. Food Chem., 2002, 78, 479 482. SORPTION PROPERTIES OF MODELLED POWDERED NUTRIENTS S u m m a r y The aim of this study was measurement of sorption properties of food powder mixtures with regards of mixture composition influence. The range of the work included analysis of water vapour adsorption on kinetics and isotherms of chosen food powders and formed from them mixtures. The modelled food powders were created on basis of following powders: milk powder, powdered sugar, strawberry powder, corn gruel and rice gruel. Analysed components and food powder mixtures were characterized with diversified ability of adsorption of water vapour. In the range of water activity 0 0.9 noticeable differences in course of isotherms and curves of kinetics of water adsorption ability for measured food powders and formed on their base mixtures were appeared. Isotherms of water vapour adsorption for milk powder, corn gruel and rice gruel and researched mixtures had a compatible course with course of II type isotherms according to BET classification. Only powdered sugar and strawberry powder were characterized with different course and were characterized with course of III type isotherms according to BET classification. Key words: food powders, multiple mixtures, sorption kinetics, sorption isotherms