Trajektorie migracyjne województwa podkarpackiego - RAPORT z badania największych pracodawców Kraków, grudzień 2009 rok
SPIS TREŚCI: I. WSTĘP... 5 1.1 Tło badań... 5 1.2 Plan raportu... 6 1.3 Dobór próby... 8 1.4 Przebieg badań... 9 1.5 Uwagi do raportu... 11 II. WYNIKI BADAŃ... 13 2.1 Główne determinanty odpływu i napływu mieszkańców... 13 Podsumowanie... 19 2.2 Kierunki migracyjne mieszkańców okiem pracodawców... 20 Podsumowanie... 27 2.3 Konkurencja na lokalnym rynku pracy... 28 Podsumowanie... 31 2.4 Zachęty i przywileje pracownicze a pracownicy dojeżdżający do pracy... 32 Podsumowanie... 38 2.5 Pracownicy miejscowi i osoby dojeżdżające do pracy... 39 Podsumowanie... 47 2.6 Migracja z perspektywy procedur rekrutacyjnych... 48 Podsumowanie... 51 2.7 Akcesja do struktur europejskich i kryzys gospodarczy a zagraniczne migracje pracownicze... 52 Podsumowanie... 55 2.8 Idealna lokalizacja przedsiębiorstwa a możliwość zaspokojenia potrzeb kadrowych... 56 Podsumowanie... 59 III. ANEKS RAPORTY POWIATOWE... 60 POWIAT BIESZCZADZKI... 60 POWIAT BRZOZOWSKI... 68 POWIAT DĘBICKI... 78 POWIAT JAROSŁAWSKI... 90 POWIAT JASIELSKI... 99 POWIAT KOLBUSZOWSKI...109 POWIAT KROSNO...119 2
POWIAT KROŚNIEŃSKI...129 POWIAT LESKI...140 POWIAT LEŻAJSKI...148 POWIAT LUBACZOWSKI...159 POWIAT ŁAŃCUCKI...170 POWIAT MIELECKI...181 POWIAT NIŻAŃSKI...192 POWIAT PRZEMYŚL...202 POWIAT PRZEMYSKI...211 POWIAT PRZEWORSKI...221 POWIAT ROPCZYCKO-SĘDZISZOWSKI...230 POWIAT RZESZÓW...240 POWIAT RZESZOWSKI...253 POWIAT SANOCKI...263 POWIAT STALOWOWOLSKI...272 POWIAT STRZYŻOWSKI...282 POWIAT TARNOBRZEG...291 POWIAT TARNOBRZESKI...302 Załącznik 1. Scenariusz wywiadu pogłębionego...313 3
SPIS TABEL: Tabela 1. Stanowiska zajmowane przez respondentów w strukturze firmy... 8 Tabela 2. Liczba pracodawców przebadanych w poszczególnych powiatach... 9 Tabela 3. Szczegółowe preferencje dotyczące miejsca przyszłego kształcenia a typ obecnej szkoły... 16 Tabela 4. Lista pozaekonomicznych determinant odpływu i napływu ludności... 17 Tabela 5. Czas dojazdu ludności do ośrodka powiatowego... 21 Tabela 6. Zróżnicowanie w dostępności bezpośrednich połączeń do ośrodka powiatowego... 22 Tabela 7. Popularność kierunków zagranicznych migracji... 25 Tabela 8. Przewagi konkurencyjne identyfikowane przez pracodawców... 33 Tabela 9. Zachęt stosowanych przez pracodawców... 36 Tabela 10. Rozkład jednostek terytorialnych, z których dojeżdżają pracownicy do firm w poszczególnych powiatach... 42 Tabela 11. Wyjazdy i przyjazdy do pracy w podkarpackich powiatach... 44 SPIS WYKRESÓW: Wykres 1. Saldo migracji wewnętrznych na 1000 mieszkańców.... 14 Wykres 2. Czas dojazdu do Rzeszowa w minutach z miast powiatowych... 23 Wykres 3. Stopa bezrobocia (w%) w powiatach województwa podkarpackiego.... 29 Wykres 4. Dojeżdżający do pracy w tys.... 46 4
I. WSTĘP 1.1 Tło badań Niniejszy raport prezentuje wyniki badania największych pracodawców województwa podkarpackiego. Badania zostały przeprowadzone w ramach projektu Trajektorie migracyjne województwa podkarpackiego (TMWP) finansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego oraz środków budżetu państwa. Projekt realizowany jest na zlecenie Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Rzeszowie, w ramach Priorytetu VI, Poddziałanie 6.1.1 Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Zgodnie z założeniami projektu, badanie podkarpackich pracodawców jest jednym z dziewięciu obok klientów Eures, pracodawców, studentów, księży, bezrobotnych, klientów urzędów miast i urzędów gmin, dokumentów (agencji zatrudnienia, powiatowych urzędów pracy, Terenowego Banku Danych) oraz lokalnych uwarunkowań obszarów, jakie podlegają szczegółowym analizom. W ich efekcie określone zostaną kierunki i skala migracji mieszkańców Podkarpacia oraz indywidualne motywy wpływające na ruch w ramach poszczególnych ścieżek migracyjnych. Pozwoli to na wyrysowanie schematów migracyjnych, które zaprezentowane zostaną w postaci interaktywnego narzędzia informatycznego, prezentującego wyniki dla różnych poziomów analizy. Dzięki temu możliwe będzie śledzenie ścieżek migracyjnych mieszkańców Podkarpacia w odniesieniu do konkretnych typów migracji na poziomie: powiatów (faktyczny oraz deklaratywny napływ i odpływ); relacje pomiędzy poszczególnymi powiatami a resztą kraju (faktyczny napływ i odpływ oraz deklaratywny odpływ); relacje pomiędzy poszczególnymi powiatami i zagranicą (faktyczny napływ oraz deklaratywny odpływ). Badanie pracodawców to trzeci po badaniu uczniów szkół ponadgimnazjalnych oraz klientów sieci EURES element opisanego powyżej procesu badawczego. Szczegółowy opis przedmiotowego projektu można znaleźć w witrynie www.cds.krakow.pl, na podstronach projektu Trajektorie migracyjne województwa podkarpackiego. 5
1.2 Plan raportu Zasadnicza część raportu Wyniki badań - oparta została na syntetyzującym opracowaniu zebranego materiału badawczego. Podzielono ją na bloki tematyczne odpowiadające następującym zagadnieniom, poruszonym w trakcie wywiadów pogłębionych: główne determinanty odpływu i napływu mieszkańców; kierunki migracyjne mieszkańców okiem pracodawców; konkurencja na lokalnym rynku pracy, zachęty i przywileje pracownicze a pracownicy dojeżdżający do pracy. Ostatni blok był z pewnością najważniejszy element opracowania, miał na celu wypracowanie listy zachęt stosowanych wobec pracowników mieszkających poza miejscowością działania firmy. Został on przygotowany w oparciu o już istniejące, specjalne pakiety motywujące i przyciągające pracowników, a także na podstawie deklaracji respondentów, dotyczących planów uruchomienia takich pakietów w przyszłości, wraz z poprawą koniunktury gospodarczej i pozycji finansowej zakładu. Kolejne bloki opracowania opisywały kwestie: pracowników miejscowych i osób dojeżdżających do pracy, migracji z perspektywy procedur rekrutacyjnych, akcesji do struktur europejskich i kryzysu gospodarczego w kontekście zagranicznych migracji pracowniczych. Całość domyka moduł dotyczący idealnej lokalizacji przedsiębiorstwa w optyce zaspokojenia potrzeb kadrowych. Fragment ten miał odzwierciedlać poglądy respondentów odpowiadających z perspektywy pracownika mającego do czynienia z kwestiami kadrowymi, a nie prywatnej osoby z jej wizjami, czy potrzebami. Uzupełnieniem rozdziału zasadniczego i pogłębieniem zawartej w nim problematyki jest Aneks, w którym znajduje się 25 dedykowanych poszczególnym powiatom rozdziałów, traktujących o lokalnym rynku pracy w kontekście migracji pracowniczych. W poszczególnych rozdziałach podjęto próbę analizy sytuacji przedsiębiorstw w perspektywie zatrudniania pracowników mieszkających z dala od miejsca lokalizacji firmy. Dokonano ponadto przeglądu polityk kadrowych przedsiębiorstw na poziomie powiatu oraz agregacji opinii pracodawców w temacie zachęcania potencjalnych pracowników do podjęcia zatrudnienia w firmie poza ich miejscowością zamieszkania. Prezentowany w Aneksie opis lokalnych rynków pracy, nawiązuje do jednolitej struktury czterech głównych zagadnień poruszanych w trakcie indywidualnych wywiadów pogłębionych z pracodawcami. Na początku zarysowane zostało tło 6
migracyjne miało ono nakreślić czytelnikowi obraz każdego z powiatów, pod kątem odpływów i napływów ludności. Respondenci zostali tutaj poproszeni o przeprowadzenie analizy czynników cywilizacyjnych (pozaekonomicznych), mogących mieć wpływ na wypychanie mieszkańców z danej jednostki terytorialnej. Równocześnie akcentowali, które z takich czynników mogłyby przyciągać ludzi z zewnątrz i zatrzymać miejscowych. Na koniec tego segmentu poruszono kwestie mobilności przestrzennej pracowników. Podjęcie tego aspektu w trakcie wywiadu pozwoliło nakreślić: kierunki codziennych dojazdów do miejsca zatrudnienia w ramach powiatu; tendencje wyjazdów do dużych miast usytuowanych poza powiatem; zagraniczne ścieżki migracyjne. Następnie przedstawiony został lokalny rynek pracy w opinii pracodawców. Na podstawie zebranych wypowiedzi badanych, zdefiniowano termin obszar funkcjonowania przedsiębiorstwa. W tym miejscu podniesiona została ponadto tematyka konkurencji na rynku pracy w aspekcie zarówno rywalizacji między potencjalnymi pracownikami o miejsce pracy, a także pomiędzy pracodawcami o pozyskanie pożądanego pracownika. W dalszej części poruszono kwestię mobilności pracowników w odniesieniu do zachęt oferowanych przez pracodawców. Z punktu widzenia realizowanego przedsięwzięcia była to kwestia kluczowa. Pozwoliła ona na agregacje opinii pracodawców w temacie nakłaniania osób mieszkających z dala od firmy do podjęcia w niej pracy. Ponadto na podstawie deklaracji przedsiębiorców można było dokonać opracowania danych dotyczących zatrudniania pracowników dojeżdżających do pracy z innych miejscowości, ewentualnie jak zmieniał się ich udział w ogóle zatrudnionych w ostatnich latach. Ostatnim poruszonym zagadnieniem były tendencje gospodarcze w powiązaniu z funkcjonowaniem przedsiębiorstw w poszczególnych powiatach. Wykonawca starał się pozyskać informację na temat wpływu globalnego kryzysu gospodarczego na funkcjonowanie poszczególnych firm, a w szczególności na ich politykę kadrową. W związku z tym poddano analizie oświadczenia respondentów dotyczące oddziaływania zagranicznych wyjazdów (zaistniałych po wejściu Polski do UE) na proces rekrutacyjny badanych przedsiębiorstw. Wzięto pod uwagę dane przedstawione przez pracodawców o skali ewentualnych powrotów z emigracyjnej tułaczki. 7
1.3 Dobór próby Dane pozyskano poprzez przeprowadzenie 80 indywidualnych wywiadów pogłębionych z przedstawicielami przedsiębiorstw, pełniącymi różne funkcję w strukturze firmy (Tabela 1). Dobór pracodawców podyktowany był przede wszystkim wielkością przedsiębiorstwa, a w dalszej kolejności uzyskaniem zgody na przeprowadzenie badania w danej firmie. Tym sposobem zrealizowano założoną w projekcie próbę, zawierającą trzech respondentów z każdego powiatu województwa podkarpackiego. W przypadku kilku powiatów postanowiono o zwiększeniu próby o dodatkowego pracodawcę. Działo się tak, jeżeli udało się zachęcić do udziału w przedsięwzięciu przedsiębiorstwo zatrudniające zdecydowanie większą liczbą pracowników niż dotychczas pozyskane. Wykonawca postanowił dołączyć takich pracodawców do wcześniej zatwierdzonej puli, ze względu na potencjał, jaki reprezentują w regionie oraz wiedzę i doświadczenie, którego błędem byłoby nie wykorzystać przy realizacji takiego przedsięwzięcia badawczego. Wspomniana sytuacja miała miejsce w przypadku powiatów: jasielskiego, ropczycko-sędziszowskiego, rzeszowskiego grodzkiego, leżajskiego oraz tarnobrzeskiego (Tabela 2). Listę największych pracodawców w każdym powiecie opracowano na podstawie Bazy Pracodawców Business CD 2009 (wydanej przez HBI Polska), uzupełnionej o własne dane. Dane te uzyskiwane były na podstawie analizy treści zawartych na stronach internetowych starostw powiatowych a także Urzędów Gmin i Urzędów Miast. Przy weryfikacji zawartości bazy HBI uwzględniono ponadto informacje otrzymane w trakcie wizyt, które Wykonawca odbył jesienią 2008 roku, w podkarpackich Powiatowych Urzędach Pracy oraz podczas spotkań z władzami powiatów i gmin. Przegląd informacji zawartych w bazie wydawał się konieczny, bowiem widoczne były pewne braki w niektórych sektorach przykładowo w zestawieniu często nie figurowały Zakłady Opieki Zdrowotnej lub inne podmioty sektora publicznego, choć według wspomnianych wcześniej własnych źródeł, były jednymi z największych zakładów pracy. Również w oparciu o źródła prasowe dokonywano korekt w spisie największych pracodawców, materiały te były szczególnie istotne ze względu na stosunkowo częste - w dobie kryzysu gospodarczego - bankructwa firm lub redukcje zatrudnienia, o których na bieżąco informowały lokalne media. Największym pracodawcą, który pozytywnie odpowiedział na zaproszenie do wzięcia udziału w badaniu, okazało się rzeszowskie przedsiębiorstwo zatrudniające ponad 3700 osób, najmniejszym natomiast firma z powiatu leżajskiego (37 pracowników). Tabela 1. Stanowiska zajmowane przez respondentów w strukturze firmy Zajmowane stanowisko Liczba Personel zarządzający 20 Specjaliści ds. kadr 45 Inni (księgowi, rzecznicy prasowi itd.) 15 8
Tabela 2. Liczba pracodawców przebadanych w poszczególnych powiatach Powiat Pracodawcy Powiat Pracodawcy bieszczadzki 3 łańcucki 3 brzozowski 3 ropczycko-sędziszowski 4 jasielski 4 rzeszowski 3 krośnieński 3 strzyżowski 3 sanocki 3 m. Rzeszów 4 leski 3 dębicki 3 m. Krosno 3 leżajski 4 jarosławski 3 mielecki 3 lubaczowski 3 niżański 3 przemyski 3 stalowowolski 3 przeworski 3 tarnobrzeski 4 m. Przemyśl 3 m. Tarnobrzeg 3 kolbuszowski 3 Suma 80 1.4 Przebieg badań Badania przeprowadzono w okresie obejmującym prawie 3 miesiące, począwszy od połowy czerwca do pierwszych dni września ze względu na okres urlopowy kliku pracodawców zwróciło się z prośbą o przełożenie terminu na pierwsze dni po zakończeniu wakacji. Realizacja badań była w pełni dostosowana do sugestii respondentów dotyczących czasu i miejsca spotkania, tak by w jak najmniejszym stopniu ingerować w funkcjonowanie przedsiębiorstwa. Pracodawcom, przed przeprowadzeniem badania, przesłano drogą elektroniczną/faksem listę zagadnień do rozmowy, umożliwiającą dokładniejsze zapoznanie się z problematyką wywiadu a także pomocną w wytypowaniu osoby najbardziej kompetentnej w zakresie tematu badań. Badania zostały zrealizowane przez specjalnie przeszkolonych ankieterów, wyposażonych w identyfikatory i zaświadczenia o wykonywaniu pracy w ramach projektu finansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego. Zgodnie z założeniem projektu, Wykonawca z pełną determinacją podjął działania mające na celu objęcie zasięgiem badania pracodawców zatrudniających jak największą liczbę osób. Taki cel przyświecał od początku realizacji przedsięwzięcia, ale ze względu na czas, w którym przeprowadzano indywidualne wywiady pogłębione z pracodawcami, napotkano kilka nieplanowanych przeszkód. Pierwsza z nich została już wspomniana, mianowicie chodzi tutaj o okres wakacyjny jak powszechnie wiadomo jest to sezon urlopowy, w związku z tym często spotykano się z odmowami na zaproszenie do wzięcia udziału w badaniach. Część firm zawieszała całkowicie działalność na miesiące wakacyjne, w innych właściciele lub osoby odpowiedzialne za politykę kadrową przedsiębiorstwa były nieobecne - najczęściej przebywali na wielotygodniowych urlopach. To między innymi wymusiło wspomnianą uprzednio weryfikację listy 9
przedsiębiorstw i stopniowe obniżanie progu zatrudnienia, aż do momentu uzyskania założonego we wniosku pułapu 3 pracodawców na powiat. W związku z powyższymi okolicznościami, z przedstawicielem największego pracodawcy udało się spotkać w 15 powiatach. Najtrudniej pozyskać było przedsiębiorców z terenu miasta Krosna - największa przebadana firma znalazła się dopiero na 7 miejscu w zestawieniu największych podmiotów w bazie HBI. Czym mogła być spowodowana taka sytuacja? Na pewno znaczne piętno na krośnieńskim rynku pracy odcisnął kryzys gospodarczy, który doprowadził do upadłości największych zakładów pracy (branża szklarska) i znacznej redukcji zatrudnienia w pozostałych firmach, będących w dotychczasowej czołówce największych pracodawców. W takich okolicznościach zrozumiała może wydawać się reakcja zapraszanych instytucji - ciężko bowiem opowiadać o polityce rekrutacyjnej firmy i zachętach w pozyskiwaniu pracowników, jeżeli zakład pracy chyli się ku upadkowi, bądź jeżeli zakładem tym na mocy sądowego wyroku zarządza syndyk (podobna sytuacja zaistniała również w kilku innych powiatach). Z dużą ilością odmów badacze spotkali się także w powiatach krośnieńskim ziemskim, kolbuszowskim i rzeszowskim, gdzie, choć udało się zrekrutować największego pracodawcę, to do pozyskania pozostałej dwójki trzeba było już kilkunastu zaproszeń dla kolejnych przedsiębiorstw. Trzeba jednak podkreślić, że z punktu widzenia całego województwa, Wykonawcy udało się zmobilizować do współpracy przynajmniej jednego z trzech największych pracodawców w 23 przypadkach, co stanowi 92% podkarpackich powiatów. Z najbardziej pozytywnym odzewem na propozycję wzięcia udziału w badaniach spotkano się w powiatach niżańskim i leskim, gdzie najszybciej udało się skompletować założoną liczbę pracodawców. Fakt posiadania przez wiele przedsiębiorstw rozbudowanej struktury organizacyjnej, w tym zlokalizowania siedziby władz firmy poza granicami województwa podkarpackiego, powodował mnożenie biurokratycznych procedur w celu uzyskania zgody na przeprowadzenie badania, a następnie dotarcia do odpowiedniej osoby już na terenie jednego z podkarpackich powiatów. Sytuacje takie wydłużały okres rekrutacji pracodawców do badań, w oczekiwaniu na decyzję władz, głównie dużych spółek, które to najczęściej oddelegowywały sprawę na niższe szczeble i kolejne osoby. Pewna trudność w dotarciu do największych pracodawców wynikała ze specyfiki branży, np. Wykonawca spotykał się z odmowami ze strony części służb mundurowych (znaczący pracodawca w kilku powiatach), gdzie proces rekrutacyjny prowadzony jest centralnie, a poszczególne osoby oddelegowywane są w teren. W przypadku służby leśnej i straży granicznej (podmioty te wyraziły zgodę na udział w badaniu, choć formuła rekrutacji jest tam również dość zcentralizowana), osoby odpowiedzialne za sprawy personalne na miejscu, miały pełen ogląd w kwestii zagadnień poruszanych w trakcie wywiadu, przez co okazały się bardzo pomocne w analizie ruchów migracyjnych. W trakcie realizacji badań spotkano się z autentyczną życzliwością pracodawców i wolą podzielenia się własną wiedzą i doświadczeniem, co przejawiało się między innymi w ilości poświęconego czasu na 10
przeprowadzenie wywiadu trwały one od ok. 40 min do nawet 3 godzin, chociaż były skonstruowane tak - co potwierdził pilotaż - by nie przekraczać trzech kwadransów. Warto nadmienić, że zdarzały się sytuację, że osoby wyznaczone przez pracodawcę do udzielenia wywiadu, spotykały się z ankieterami w dniu wolnym od pracy w danym zakładzie, jeżeli taki termin miał ułatwić przeprowadzenie badań w konkretnym powiecie ze względów czysto logistycznych i organizacyjnych. W tym miejscu Wykonawca pragnie podziękować pracodawcom za przychylność, z jaką spotkał się podczas realizacji projektu. Po zakończeniu wywiadu, zgodnie z podjętym wcześniej zobowiązaniem, pracodawcy przekazywali na potrzeby analizy badawczej zestawienie ukazujące terytorialny rozkład miejscowości, z których zatrudnieni dojeżdżają do miejsca pracy w danej firmie. Takie zestawienia w większości były przekazywane ankieterom w dniu badania lub w późniejszym terminie przesyłane drogą elektroniczną. Posłużyły one do wyrysowania ścieżek dojazdowych mieszkańców Podkarpacia do miejsc pracy. Ponadto, na ich podstawie określono, jaki odsetek pracowników mieszka poza miejscowością oraz powiatem lokalizacji przedsiębiorstwa. Zestawienia umożliwiające tego typu obliczenia Wykonawca pozyskał od 87% respondentów. 1.5 Uwagi do raportu Zagłębiając się w poniższy raport, nie można zapominać o wewnętrznym zróżnicowaniu społecznogospodarczym województwa podkarpackiego. W wielu miejscach wciąż można dostrzec pozostałości dawnego podziału, przejawiającego się głównie w sferze gospodarczej kultywowaniem tradycji Centralnego Okręgu Przemysłowego. Natomiast jeżeli spojrzy się na ruchy migracyjne, uwarunkowane miejscem zatrudnienia, to wciąż wydaje się aktualny gierkowski podział administracyjny (49 województw). Dzieje się tak, gdyż w znacznej mierze życie zawodowe mieszkańców Podkarpacia ukierunkowane jest niezmiennie na dawne stolice województw, bez względu na to, czy obecnie znajdują się one w granicach województwa podkarpackiego, czy już w obrębie sąsiednich regionów. Również znajomość obecnego podziału administracyjnego, wynikającego z reformy terytorialnej organizacji kraju, ma istotny wpływ na poprawne zrozumienie tego opracowania przez czytelnika. Chodzi mianowicie o fakt przeprowadzenia wywiadów w przedsiębiorstwach znajdujących się właściwie na granicach powiatów czy też województw z taką sytuacją spotkano się w przypadku zakładów pracy ze Stalowej Woli, Tarnobrzegu czy Jedlicza. Toteż bez należytej wiedzy o lokalizacji danej firmy w powiecie, nie można wnioskować np. o sile przyciągania pracowników spoza powiatu, w którym zakład pracy się znajduje. Jeżeli w danym powiecie zaistniała powyższa sytuacja Wykonawca starał się ją Czytelnikowi odpowiednio zasygnalizować. 11
To, co z pewnością już we wstępie można stwierdzić, to wyraźnie widoczna nieumiejętność lokalizacji ścieżek pracowniczych migracji w ramach funkcjonującego od ponad 10 lat podziału administracyjnego. Wielu pracodawców nie potrafiło zarysować granic własnego powiatu, nie rozróżniało w swych wypowiedziach podziału na powiaty ziemskie i grodzkie, co szczególnie utrudniało analizę na poziomie powiatów, których podwójnymi stolicami są Krosno, Przemyśl, Rzeszów i Tarnobrzeg. Częściowo sytuację tę może tłumaczyć fakt, iż kadra zarządzająca pochodziła w wielu przypadkach spoza Podkarpacia. Nie można nie wspomnieć, iż w trakcie badań okazało się, że pracodawcy bardzo rzadko utożsamiają lokalny rynek pracy z powiatem, na terenie którego funkcjonują. Fakt ten dało się wyraźnie odczuć, szczególnie przy analizie segmentu dotyczącego lokalnego rynku pracy okiem pracodawcy. Respondenci identyfikowali lokalny rynek z rynkiem subregionalnym lub wojewódzkim, niejednokrotnie też w opinii badanych przymiotnik lokalny nie miał odniesienia do podziału administracyjnego, a nawiązywał raczej do strefy realizacji interesów w najbliższym otoczeniu przedsiębiorstwa. Trudności te częściowo może wyjaśniać fakt, iż większość przedsiębiorstw (trzeba pamiętać, że do przedsięwzięcia starano się pozyskać jak największe zakłady) działa globalnie, operując na światowych rynkach, przy tym tzw. kwestie lokalne mogą być marginalizowane i schodzić na dalszy plan. Na koniec jedna z ważniejszych uwag determinujących treść poniższego opracowania spora część respondentów podkreślała w swych wypowiedziach wpływ nagłego załamania gospodarczego na funkcjonowanie i politykę rekrutacyjną firmy. Kryzys gospodarczy w pewien sposób mógł wypaczyć diagnozę faktycznej sytuacji w poszczególnych powiatach. Niektórzy respondenci koncentrowali całą swoją uwagę na kwestiach obecnie spowolnionej koniunktury gospodarczej, nie potrafili udzielić odpowiedzi na część pytań wymagających szerszego spojrzenia abstrahując od bieżącej sytuacji na rynku pracy. Przykładowo, z taką sytuacją nagminnie spotykano się w przypadku pytania o ewentualne zachęty, mające skłonić osoby mieszkające poza miejscowością działania przedsiębiorstwa do podjęcia w nim zatrudnienia. Odczuwalny wzrost bezrobocia oraz kosztów funkcjonowania firm sprawił, że w słownikach wielu pracodawców zabrakło takiego sformułowania jak zachęta ich zdaniem jest ono po prostu zbędne w obliczu obecnych uwarunkowań gospodarczych. 12
II. WYNIKI BADAŃ 2.1 Główne determinanty odpływu i napływu mieszkańców Powiat odpływowy w ten sposób obszar, na którym zlokalizowane jest przedsiębiorstwo, określa przytłaczająca większość uczestników badań największych pracodawców województwa podkarpackiego. Jednocześnie zwracają oni uwagę, że dostrzegany w skali lokalnej proces wyludniania, to przede wszystkim efekt wyjazdów osób młodych, motywowanych względami edukacyjnymi. Za taką diagnozą idzie najczęściej przeświadczenie, że młodzież, która zasmakowała życia w dużym ośrodku akademickim, raczej na stare śmieci nie wraca. Łatki powiatu odpływowego nie można na dobrą sprawę przyszyć wyłącznie Rzeszowowi, który funkcjonuje jako beneficjent niskiej podaży usług szkolnictwa wyższego na większości terytorium województwa. Poza stolicą regionu oraz powiatem rzeszowskim ziemskim, którego magnetyzm polega głównie na możliwości korzystania z wszystkich zalet, jakie oferuje duży ośrodek miejski, przy jednoczesnym pozostawaniu na uboczu trudno o opinie pracodawców wskazujące na wzrost liczby mieszkańców, powodowany przyczynami innymi niż przyrost naturalny. Pojedynczy wyznawcy teorii napływowego charakteru własnego powiatu byli dosyć równomiernie rozproszeni po całym województwie dali o sobie znać między innymi w powiecie mieleckim, przeworskim, jarosławskim, Krośnie i Przemyślu. Na tle wypowiedzi przedstawicieli firm z powiatów bez większych ośrodków miejskich które zazwyczaj dysponują większym potencjałem do przyciągania ludności wyróżnia się odosobniony sąd jednego z pracodawców z Przeworska, który utrzymuje, że lokalna gospodarka ma niedobory młodych i wykształconych pracownikach, a ci, kuszeni wysokimi zarobkami, faktycznie napływają do powiatu. Należy w tym miejscu wspomnieć, że taka wypowiedź idzie całkowicie pod prąd przytłaczającej ilości opinii zebranych w toku rozmów, które sprowadzały się do twierdzenia, iż drenaż lokalnych rynków pracy z najbardziej wartościowych pracowników to proceder powszechny i nieunikniony. W niektórych przypadkach jest to proces bardzo bolesny dla pracodawców, gdyż uniemożliwia im skompletowanie kadry, w innych, raczej obojętny, ponieważ powiatowe rynki są na tyle płytkie, że zapotrzebowanie na młodych, wykształconych pracowników jest śladowe. Warto w tym miejscu podkreślić, że rozmowy na temat odpływowego bądź napływowego charakteru powiatów, prowadzone były z wyraźnym zaznaczeniem, że podstawą do opinii na ten temat powinny być spostrzeżenia szersze niż czynione wyłącznie w odniesieniu do załogi własnych przedsiębiorstw. Pesymistyczne szacunki największych pracodawców, brały się zatem przede wszystkim z obserwacji lokalnego rynku pracy. Jak się okazuje, znajdują one odzwierciedlenie w statystykach. W 2008 roku jedynie 4 z 25 podkarpackich powiatów odnotowały dodatnie saldo migracji wewnętrznych (Wykres 1), a liczba mieszkańców całego województwa zmniejszyła się na ich skutek o ponad półtora tysiąca. 13
Kolejnych 772 osób ubyło w efekcie migracji zagranicznych 1. Odwołując się do wypowiedzi rozmówców i biorąc pod uwagę powszechne przeświadczenie o tym, iż statystyki publiczne są niedoszacowanie ze względu na niespełnianie obowiązku meldunkowe przez sporą liczbę opuszających (przede wszystkim studentów) miejsce zamieszkania, należy założyć, że skala odpływów jest większa niż wynikałoby to z prezentowanych danych. Wykres 1. Saldo migracji wewnętrznych na 1000 mieszkańców. PODKARPACIE m.przemyśl lubaczowski m.tarnobrzeg bieszczadzki stalowowolski leżajski strzyżowski m.krosno tarnobrzeski brzozowski jarosławski sanocki przeworski mielecki ropczycko-sędziszowski jasielski dębicki kolbuszowski m.rzeszów niżański przemyski krośnieński leski łańcucki rzeszowski -6-5 -4-3 -2-1 0 1 2 3 4 5 Źródło: Bank Danych Regionalnych 1 Wg wyników badań CDS realizowanych w ramach projektu Kierunek Dolny Śląsk wpływ potencjału społeczno-ekonomicznego migrantów powrotnych na rozwój województwa dolnośląskiego w kontekście przygotowania regionu na przyjęcie powracających na przestrzeni lat 2004-2008 z Dolnego Śląska wyjechało za granicę 182 tys. mieszkańców. W tym samym okresie zgodnie z danymi GUS wyjechało jedynie 15740 Dolnoślązaków. Z powyższego wynika, że oficjalne dane na podstawie wymeldowań są ponad 12-krotnie niedoszacowane. Więcej na ten temat w raporcie Migracja powrotna w województwie dolnośląskim skala zjawiska, potencjał oraz pogłębiona charakterystyka powracających, raport można znaleźć pod adresem: http://cds.krakow.pl/zalaczniki/179/raport%20kds.pdf. 14
Z niemal powszechnym przekonaniem o exodusie osób młodych, w celach edukacyjnych, ciekawie korespondują inne statystyki. Jak wynika z badań uczniów szkół ponadgimnazjalnych 2, przeprowadzonych przez Centrum Doradztwa Strategicznego, zamiar kontynuowania nauki po ukończeniu szkoły średniej deklaruje niemal 6 na 10 osób. Ogromna większość z nich, jako miejsce dalszego kształcenia, wybiera duże miasta, w konsekwencji czego, celem młodzieży staje się przede wszystkim Rzeszów oraz inne ośrodki akademickie położone poza województwem. Regule tej nie podlegają jedynie uczniowie szkół zawodowych, którzy swoje aspiracje edukacyjne chcę zaspokajać w największych miastach powiatowych regionu (Tabela 3). 2 Badanie uczniów szkół ponadgimnazjalnych było jednym z elementów projektu Trajektorie migracyjne województwa podkarpackiego (TMWP). Raport z tego przedsięwzięcia można znaleźć pod adresem internetowym: http://cds.krakow.pl/zalaczniki/158/1.pdf (TMWP). Raport z tego przedsięwzięcia można znaleźć na stronie internetowej www.cds.krakow.pl. 15
Tabela 3. Szczegółowe preferencje dotyczące miejsca przyszłego kształcenia a typ obecnej szkoły Typ szkoły Miejscowość liceum liceum Ogół przyszłego technikum ZSZ ogólnokształc. profilowane kształcenia % % % % % Rzeszów 44,6% 66,1% 59,5% 10,5% 46,4% Kraków 40,6% 13,1% 19,5% 2,3% 31,1% Warszawa 8,8% 6,9% 3,8% 0,8% 7,0% Lublin 11,7% 5,7% 2,3% 0,4% 8,4% Wrocław 6,0% 2,0% 2,8% 4,6% Kielce 1,0% 0,4% 1,2% 0,9% Jarosław 0,4% 1,6% 2,8% 12,5% 2,0% Stalowa Wola 0,9% 1,6% 1,0% 7,0% 1,5% Przemyśl 1,6% 3,7% 3,0% 5,9% 2,4% Sanok 0,3% 2,4% 1,7% 3,9% 1,0% Tarnów 1,1% 0,8% 1,5% 0,4% 1,1% Dębica 0,3% 3,3% 0,5% 3,1% 0,8% Krosno 2,1% 3,3% 6,7% 10,9% 3,8% Jasło 0,2% 0,4% 1,5% 2,0% 0,6% Mielec 0,4% 0,4% 0,8% 12,1% 1,5% Tarnobrzeg 1,3% 1,2% 2,5% 7,0% 2,0% Łódź 0,6% 0,5% 0,5% Poznań 1,9% 1,2% 1,7% 1,7% Katowice 1,3% 1,2% 1,2% 1,1% Szczecin 0,4% 0,5% 0,3% Gdańsk 0,5% 0,2% 0,3% Leżajsk 0,2% 0,3% 6,3% 0,7% Przeworsk 2,7% 0,2% Nowa Dęba 0,1% 0,4% 3,5% 0,4% Zagranica 0,4% 0,3% 0,4% 0,3% Inne 2,6% 2,4% 3,2% 11,7% 3,4% Uwaga: Ze względu na możliwość wyboru kilku odpowiedzi, procenty nie sumują się do 100. Kolorem szarym zaznaczono 5 najpopularniejszych miejscowości dla uczniów z danego typu szkoły. Poza brakiem możliwości zaspokajania potrzeb edukacyjnych - zdecydowanie najczęściej i niemal bezwyjątkowo podawanej przyczyny odpływu - jako konkretny powód wyjazdów mieszkańców, przedsiębiorcy wskazują przede wszystkim problemy ze znalezieniem zatrudnienia oraz niezadawalający poziom wynagrodzeń. Wobec oczywistości takich spostrzeżeń, intencją badaczy stało się stworzenie listy pozaekonomicznych determinant odpływu a tam gdzie to możliwe, także napływu - lokalnej ludności. W kontekście zdiagnozowanej powyżej tendencji, nie powinno dziwić, że drugie zestawienie jest zdecydowanie krótsze (Tabela 4). 16
Tabela 4. Lista pozaekonomicznych determinant odpływu i napływu ludności Wypychające Przyciągające brak dostępu lub ograniczony dostęp do oferty kulturalnej walory krajobrazowe oferta kulturalna rozrywkowa ograniczona do miesięcy nienasycenie rynku - możliwość inwestowania w letnich niezagospodarowane zasoby (głównie turystyka) brak perspektywy rozwoju powiatu stan środowiska naturalnego nuda nic się nie dzieje dostępność oferty uzdrowiskowej brak dostępu lub ograniczony dostęp do szeroko pojętej niskie ceny ziemi i jej dostępność rozrywki brak zaplecza do prowadzenie życia towarzyskiego i spędzania wolnego czasu (miejsca spotkań, kawiarnie, bezpieczeństwo kluby) zadbana przestrzeń publiczna estetyka ośrodków niezadowalający stan infrastruktury sportowej lub jej brak miejskich brak atrybutów wielkomiejskiego życia brak centrów handlowych ograniczony dostęp do towarów i usług likwidacja instytucji i urzędów typu centralnego (w dawnych miastach wojewódzkich) negatywny wizerunek powiatu i/lub miasta powiatowego powszechne przeświadczenie o braku perspektyw moda na emigrację niechęć do życia w starzejącym się społeczeństwie Przedstawiona powyżej tabela, wymaga co najmniej dwóch komentarzy. Po pierwsze, nie należy zapominać, ze została ona skonstruowana w oparciu o kategoryzację wypowiedzi 80 osób, z których każda odnosiła się do jednego z 25 powiatów. Tak szerokie spektrum opinii powodowało, że nieraz przeczyły one sobie nawzajem, w odniesieniu do tego samego powiatu. Dodatkowo, częsta była sytuacja, w której brak konkretnego zasobu (powiedzmy oferty kulturalnej) w danym powiecie traktowany był, jako czynnik wypychający, a jego bogactwo w innym jako przyciągający. W takich przypadkach, zakwalifikowanie poszczególnego czynnika do tej a nie innej kategorii następowało tylko wtedy, gdy przewaga w liczbie zgodnych opinii była wyraźna. Po drugie, wobec zauważalnych trudności, jakie sprawiało rozmówcom identyfikowanie czynników przyciągających, nagminnie uciekali oni w swych wypowiedziach w czynniki, które można określić jako zatrzymujące. W ten sposób dawali do zrozumienia, czemu mieszkańcy powiatu nie opuszczają go, co de facto stawało się naturalnym kontrastem, dla licznie wymienianych powodów odpływu. Za najsilniej wiążące z obecnym miejscem zamieszkania przesłanki, uważane były: przywiązanie do nieruchomości; sentyment do rodzinnych stron; zobowiązania rodzinne; 17
patriotyzm lokalny. Nie bez znaczenia pozostawały również kwestie mentalne, które sprowadzały się do obawy przed podejmowaniem nowego wyzwania, jakim niewątpliwie jest migracja oraz brak zdolności do myślenia o zmianie miejsca zamieszkania jak o środku do poprawienia własnej sytuacji materialnej, zdobycia zatrudnienia czy realizacji innych celów osobistych. 18
Podsumowanie w opinii większości badanych, podkarpackie powiaty są obszarami odpływowymi; wśród wyjeżdżających dominują ludzie młodzi, motywowani przede wszystkim względami edukacyjnymi; za proceder powszechny i nieunikniony uznaje się drenaż lokalnych rynków pracy z najbardziej wartościowych pracowników; badani prezentują dwojaką postawę względem emigracja mieszkańców. Z jednej strony jest postrzegana jako proces bolesny, gdyż uniemożliwia skompletowanie kadry, z drugiej, raczej obojętny, ponieważ powiatowe rynki oceniane są jako na tyle płytkie, że zapotrzebowanie na młodych, wykształconych pracowników jest śladowe; problem ze znalezieniem zatrudnienia oraz niezadawalający poziom wynagrodzeń to główne przyczyny wyjazdów; przywiązanie do nieruchomości, sentyment do rodzinnych stron, zobowiązania rodzinne oraz lokalny patriotyzm to najsilniejsze przesłanki wiążące z obecnym miejscem zamieszkania. 19
2.2 Kierunki migracyjne mieszkańców okiem pracodawców Mobilność mieszkańców poszczególnych powiatów, związana z dojazdami do pracy, okazała się trafionym tematem do dyskusji. Rozmówcy mieli zazwyczaj na ten temat wyrobione zdanie i wskazywanie przepływów ludności zarówno w obrębie powiatu, jak i do innych miast na terenie województwa, kraju, a także identyfikowanie migracji zagranicznych, okazało się solidną podstawą do określenia pewnych tendencji. Ruchy ludności w obrębie powiatów zostały bardziej szczegółowo omówione w raportach powiatowych, stanowiących odrębny rozdział niniejszego opracowania. W odniesieniu do tego poziomu analizy, warto w tym miejscu podkreślić oczywisty skąd inąd fakt, iż głównym kierunkiem mobilności wewnątrzpowiatowej są stolice powiatów. Dojazdy do nich mają charakter codziennej cyrkulacji i nie przekładają się, w ujęciu krótkoterminowym, na zmianę miejsca zamieszkania. Wobec tego, warto zapoznać się w tym miejscu z informacją o czasie, jaki poświęcany jest na dojazd mieszkańców poszczególnych powiatów do jego stolic. Do przedstawionych danych (Tabela 5) należy podchodzić ostrożnie, gdyż zostały one zebrane w 2003 roku. 20