dr Michał Wojewoda radca prawny Prawo prywatne międzynarodowe w praktyce radcy prawnego 1. Wprowadzenie Przykłady: Umowa handlowa polska spółka z o.o. importuje tkaniny z Włoch duża partia towaru okazuje się wadliwa trzeba wystąpić z reklamacją i sformułować odpowiedzenie roszczenia; Wypadek drogowy Polaka na terytorium Węgier sprawcą Czech, pojazd sprawcy nie był ubezpieczony poszkodowany prosi o poradę prawną chce wystąpić z roszczeniami odszkodowawczymi; Sprawa rozwodowa. Mąż obywatel francuski złożył pozew rozwodowy w Sądzie Okręgowym w Łodzi. Żona ma obywatelstwo polskie i to ona przychodzi po poradę prawną; Polka - matka 3-letniego dziecka urodzonego w Holandii (podczas jej wyjazdu do pracy) prosi o poradę prawną odnośnie do możliwości dochodzenia alimentów od ojca obywatela Niemiec, który w Holandii uznał dziecko; Obywatel polski stale zamieszkały w Wielkiej Brytanii przyjechał na Wielkanoc do Polski. Posiada duży majątek w Anglii i w Polsce. Potrzebuje porady prawnej odnośnie do sposobu rozrządzenia majątkiem w testamencie. Cecha wspólna? Dobrze widoczny element międzynarodowy. Kluczowe pytanie - jakie prawe jest tu właściwe? Wcale nie musi to być prawo polskie. Jak to prawo ustalić? Czy będziemy w stanie udzielić porady prawnej? Prawo prywatne międzynarodowe obecne w coraz węższym zakresie w programach nauczania uniwersyteckiego i w ramach szkoleń zawodowych na aplikacjach. Tymczasem spraw z elementem obcym coraz więcej. Dzisiejsze szkolenie mapa drogowa. 2. Pojęcia prawa prywatnego międzynarodowego Prawo prywatne międzynarodowe (sensu stricto) - zespół norm prawnych, których zadaniem jest rozgraniczenie sfer zastosowania różnych porządków prawnych poprzez wskazanie systemu prawnego właściwego dla merytorycznego rozstrzygnięcia danej kwestii prawnej z zakresu prawa prywatnego (prawa cywilnego, handlowego, rodzinnego, czy prawa pracy). Co innego kwestia kolizji jurysdykcyjnych poszukiwanie sądu właściwego dla rozstrzygnięcia sprawy (międzynarodowa procedura cywilna). Cecha wspólna obu dyscyplin prawniczych pojawiają się w nich tzw. normy kolizyjne - w przypadku m.p.c. chodzi o rozstrzygnięcie konfliktu jurysdykcyjnego, w przypadku p.p.m. chodzi o rozgraniczenie sfery zastosowania różnych porządków merytorycznych. W praktyce niejednokrotnie dochodzi jeszcze jeden element kwestia uznania i wykonalności obcych orzeczeń (to także domena międzynarodowej procedury cywilnej). 1
3. Normy prawa prywatnego międzynarodowego a) normy kolizyjne p.p.m. nie dają rozstrzygnięcia merytorycznego wskazują jedynie system prawny, właściwy dla danej kwestii prawnej (normy drugiego stopnia). Budowa normy kolizyjnej zakres i łącznik. Różne normy kolizyjne dla różnych zakresów (trudna kwestia kwalifikacji/subsumpcji). Rozmaite łączniki kolizyjne (kryteria pozwalające znaleźć prawo właściwe). Często subokreślnik temporalny na jaką chwilę uwzględnić powiązanie Art. 55.3 p.p.m. Uznanie dziecka podlega prawu ojczystemu dziecka z chwili uznania. b) normy pomocnicze obejmują one różne instytucje części ogólnej p.p.m. np. odesłanie, prawo niejednolite, klauzula porządku publicznego, tzw. przepisy wymuszające swe zastosowanie. UWAGA! Instytucje części ogólnej mogą się przedstawiać różnie w różnych aktach prawnych - w ustawie krajowej, w rozporządzeniach, w konwencjach np. odesłanie. Niezależnie od powyższego c) normy merytoryczne p.p.m. (prawo prywatne międzynarodowe sensu largo) - przede wszystkim tzw. prawo jednolite (np. konwencja wiedeńska z 1980 r., czy konwencja CMR z 1956 r.) w niektórych sferach stosunków udało się ujednolicić regulację prawa materialnego na poziomie międzynarodowym tutaj normy kolizyjne co do zasady nie są potrzebne. 4. Źródła prawa prywatnego międzynarodowego partykularyzm prawa kolizyjnego normy p.p.m. to normy krajowe w różnych krajach różne regulacje prawa prywatnego międzynarodowego (choć dzisiaj obserwujemy postępującą harmonizację czy wręcz ujednolicenie, zwłaszcza na poziomie unijnym) Źródła polskiego prawa prywatnego międzynarodowego: 4.1. Pierwszeństwo konwencji międzynarodowych: - działania Konferencji haskiej prawa prywatnego międzynarodowego; - działania ONZ (tzw. konwencje UNCITRAL); - duże znaczenie konwencji bilateralnych, których Polska jest stroną. Najważniejsze konwencje: Prawo jednolite Konwencja Wiedeńska z 1980 r. o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów (Dz.U. z 1997 r., nr 45, poz. 286) Konwencja Nowojorska z 1974 r. o przedawnieniu roszczeń wynikających z umów międzynarodowej sprzedaży towarów (Dz.U. z 1997 r. Nr 45, poz. 282) Konwencja o umowie międzynarodowego przewozu drogowego towarów (CMR) z dnia 19 maja 1956 r. (Dz.U. z 1962 r. Nr 49, poz. 238) Konwencje kolizyjne Konwencja haska o prawie właściwym dla wypadków drogowych, sporządzona dnia 4 maja 1971 r. (Dz. U. z 2003 r. Nr 63, poz. 585) Konwencja haska dotycząca kolizji praw w przedmiocie formy rozporządzeń testamentowych, sporządzona 5 października 1961 r. (Dz.U. z 1969 r. Nr 34, poz. 284) Konwencja haska o jurysdykcji, prawie właściwym, uznawaniu, wykonywaniu i współpracy w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej oraz środków ochrony dzieci, sporządzona w dniu 19 października 1996 r. (Dz. U. z 2010 r. Nr 172, poz. 1158) 2
4.2. Rozporządzenia unijne Unifikacja na poziomie Unii Europejskiej rozporządzenia kolizyjne (w zakresie p.p.m. oraz m.p.c.) wydawane od czasu rozszerzenia kompetencji unijnej na zagadnienia współpracy sądowej w sprawach cywilnych (traktat Amsterdamski z 1997 r.). UWAGA! Nie wszystkie państwa uczestniczą Dania wyłączona, Wlk. Brytania oraz Irlandia opcja przystąpienia; dodatkowo możliwość podjęcia wzmocnionej współpracy między zainteresowanymi państwami należy zwracać uwagę na znaczenie pojęcia państwo członkowskie w poszczególnych rozporządzeniach. Rozporządzenie Rzym II 864/2007, dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych stosowane od 11 stycznia 2009 r.; Rozporządzenie Rzym I 593/2008 dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań umownych (zastąpiło konw. rzymską z 1980 r.) stosowane od 17 grudnia 2009 r.; Rozporządzenie 4/2009 w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych (w kwestii prawa właściwego zawiera odwołanie do Protokołu haskiego z 2007 r. Dz.U. UE z 2009 r. L 331, s.19) stosowane od 18 czerwca 2011 r.; Rozporządzenie 1259/2010 w sprawie wprowadzenia w życie wzmocnionej współpracy w dziedzinie prawa właściwego dla rozwodu i separacji prawnej (Polska nie jest związana, ale możliwe skorzystanie w ramach badania odesłania) - stosowane od 21 czerwca 2012 r.; Rozporządzenie 650/2012 w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego rozpoczęcie stosowania wyznaczone na 17 sierpnia 2015 r. 4.3. Ustawowe źródła krajowe ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe (zastąpiła p.p.m. z 1965 r.) ustawa weszła w życie 16 maja 2011 r. Akt prawny znacznie bardziej rozbudowany niż poprzednia ustawa z 1965 r. ponad dwa razy więcej artykułów (81/38); poszczególne artykuły podzielone na ustępy a nie na paragrafy. Dodatkowo pojedyncze normy kolizyjne w innych aktach: ustawa z 18 września 2001 r. Kodeks morski (art. 355 359); ustawa z 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną (art. 3a); ustawa z 2 kwietnia 2004 r. o niektórych zabezpieczeniach finansowych (art.13); ustawa z 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe (art. 77 84); ustawa z 28 kwietnia 1936 r. Prawo czekowe (art. 62 68). Polska ustawa z 2011 r. przypomina wyraźnie o źródłach międzynarodowych, kierując do odpowiednich aktów unijnych lub konwencji multilateralnych: zobowiązania umowne (art. 28), zobowiązania pozaumowne (art. 33), wypadki drogowe (art. 34), władza rodzicielska (art. 56), opieka i kuratela nad małoletnimi (art. 59), alimentacja (art. 63), forma testamentu (art. 66). Trzeba jednak dodatkowo pamiętać o pierwszeństwie konwencji bilateralnych oraz o aktach prawa jednolitego(!) 3
5. Ważne instytucje części ogólnej p.p.m. 5.1. Łącznik obywatelstwa, miejsca zamieszkania i zwykłego pobytu Obywatelstwo pojęcie, konflikty pozytywne i negatywne (art. 2 i 3 p.p.m.) Miejsce zamieszkania corpus i animus Zwykły pobyt kwestia ześrodkowania aktywności życiowej (zwykły pobyt typowym łącznikiem w rozporządzeniach unijnych os. fizyczne i jedn. org.) 5.2. Łącznik subiektywny wyboru prawa gwałtownie rosnąca popularność: zobowiązania umowne (rozporządzenie Rzym I) zobowiązania pozaumowne (rozporządzenie Rzym II) wybór zasadniczo następczy alimentacja (protokół haski z 2007 r.) ograniczenia wyboru: - wybór na potrzeby danego postępowania (tylko prawo sądu), - wybór generalny (prawo obywatelstwa lub zwykłego pobytu którejkolwiek ze stron, w relacjach małżeńskich dodatkowo prawo właściwe dla stosunków majątkowych lub dla rozwodu i separacji); ustawa p.p.m. z 2011 r. zawiera ogólny przepis o wyborze prawa - (art. 4) wybór wyraźny lub dorozumiany, ochrona praw osób trzecich wybór prawa to szczególna czynność prawna z zakresu p.p.m. - są też przepisy szczególne pozwalające na wybór prawa dla pewnych kwestii: - pełnomocnictwo (art. 23 ust. 1), - zobowiązania z czynności jednostronnych (art. 32 ust. 1), - umowa o arbitraż (art. 39), - stosunki majątkowe małżeńskie (art. 52 ust. 1), - sprawy spadkowe (art. 64 ust. 1) wybór ograniczony (ustawa a rozporządzenie spadkowe 650/2012!) 5.3. Elastyczność norm prawa prywatnego międzynarodowego poszukiwanie prawa najlepiej predestynowanego do rozstrzygnięcia danej kwestii prawnej: Łączniki kaskadowe (wariantowe) - art. 51 p.p.m. (stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami) - art. 23.2 p.p.m. (prawo właściwe dla pełnomocnictwa w braku wyboru) Łącznik korekcyjny np. art. 43 p.p.m. (rzeczy w transporcie), Rzym I i Rzym II 5.4. Odesłanie (renvoi) pojęcie (kwestia uwzględniania obcych nor kolizyjnych) oraz dopuszczalność w ustawie z 2011 r. co do zasady tylko odesłanie zwrotne (z ograniczeniami) (art. 5), wyjątek odesłanie dalsze przy ustalaniu statutu personalnego osób prawnych (art. 17 2) w aktach unijnych tylko w rozporządzeniu spadkowym (art. 34) - odesłanie zwrotne i dalsze w konwencjach międz. - w konwencji haskiej z 1996 r. (art. 21.2) - odesłanie dalsze 5.5. Ogólna norma domykająca system art. 67 p.p.m. W razie braku wskazania prawa właściwego w niniejszej ustawie, przepisach szczególnych, obowiązujących w Rzeczypospolitej Polskiej ratyfikowanych umowach międzynarodowych i prawie Unii Europejskiej, do stosunku objętego zakresem niniejszej ustawy należy stosować prawo państwa, z którym stosunek ten jest najściślej związany. 4
6. Prawo prywatne międzynarodowe w praktyce sądowej W Polsce sąd ma obowiązek stosowania z urzędu norm kolizyjnych oraz wskazanego nimi prawa właściwego (w tym prawa obcego). Sąd z urzędu także ustala treść obcego prawa. art. 1143 1 zd. 1 k.p.c. Sposoby ustalenia treści prawa obcego: W art. 1143 k.p.c. wniosek do Ministra Sprawiedliwości o udzielenie tekstu właściwego prawa obcego lub obcej praktyki sądowej biegły z zakresu prawa obcego (prawnik praktyk, naukowiec, instytut badawczy) Dodatkowo: Konwencja Londyńska o informacji o prawie obcym Europejska Sieć Sądownicza W praktyce jednak każdy sposób jest dopuszczalny(!) dzienniki ustaw, dokumenty, prawnicze bazy danych, Internet, komentarze, monografie, inna literatura, wiadomości od stron, własna wiedza sędziego, nieformalne kontakty z prawnikami z innych krajów. UWAGA! Strony nie mogą ponosić żadnych negatywnych konsekwencji nieprzedstawienia treści obcego prawa. Sąd powinien zachować się przy rozstrzyganiu sprawy na podstawie prawa obcego tak jak organ rozstrzygający w kraju, którego prawo jest stosowane. Możliwość wnoszenia środków zaskarżenia (apelacja, skarga kasacyjna) także gdy chodzi o niezastosowanie właściwego prawa lub nieprawidłowości przy jego stosowaniu będą to zarzuty naruszenia prawa materialnego tzn. polskiego prawa kolizyjnego lub obcego prawa merytorycznego. Zarzuty w tym zakresie nie ulegają prekluzji - wyraźne poparcie orzecznictwa wyrok SN z 9.05.2007, II CSK 60/07 - dopuszczalność zgłaszania odpowiednich zarzutów aż do zakończenia postępowania apelacyjnego. 7. Prawo obce przed innymi organami (instytucjami) Normy kolizyjne skierowane do samych uczestników obrotu, sądów, ale też innych organów: - urzędy stanu cywilnego np. małżeństwo z obcokrajowcem, uznanie dziecka; - notariusze czynności notarialne z elementem obym np. czynności z zakresu prawa spadkowego, umowy poddane prawu obcemu, umowy majątkowe małżeńskie; - sądy arbitrażowe: zasadniczo stosują normy kolizyjne, ale mogą orzekać ex equo et bono. Duża rola stron (i ich pełnomocników) potrzeba przedstawienia treści obcego prawa! Zasadniczo dane organy nie będą same podejmowały próby ustalenia treści obcego prawa (wyjątek kierownicy USC, gdzie przyjmuje się obowiązek działania z urzędu). 8. Niemożność ustalenia treści właściwego prawa obcego W razie niemożności ustalenia treści właściwego prawa obcego niezbędne staje się ustalenie statutu zastępczego: - art. 10.2 p.p.m. prawo polskie, gdy treść prawa nieustalona w rozsądnym terminie, ale - jeżeli chodzi o obce prawo ojczyste, pierwszeństwo ma art. 3 p.p.m. przejście na łącznik miejsca zamieszkania lub zwykłego pobytu; - dodatkowo, jeżeli łącznik wariantowy (kaskadowy) lub gdy chodzi o prawo wybrane sugeruje się, że najpierw powinno nastąpić sprawdzenie innych możliwości (poszukiwanie prawa wskazanego w dalszej kolejności lub systemu właściwego w oparciu o łącznik obiektywny). 5
9. Rola radcy prawnego w sprawach z elementem międzynarodowym Współczesny p.p.m. elastyczny miejsce na dużą aktywność pełnomocników(!) 9.1. Na etapie przedprocesowym kwestia ustalenia, jakie prawo będzie właściwe dla danej kwestii prawnej kwestia wyboru prawa (ew. wyboru sądu) w różnych sferach stosunków (zobowiązania umowne, reżimy majątkowe, dziedziczenie) 9.2. Na etapie procesowym a) stosowanie norm kolizyjnych - argumentacja, jaka norma kolizyjna podlega zastosowaniu (konkurencja źródeł prawa, kwalifikacja) - wykazywanie danego powiązania (np. dowodzenie, gdzie miejsce zwykłego pobytu) - powoływanie się na klauzule korekcyjne (rozporządzenie Rzym I, Rzym II) - odwołanie do norm koniecznego stosowania (art. 8 p.p.m.) - poszukiwanie najściślejszego związku (art. 10 1, art. 67 p.p.m.) b) stosowanie prawa obcego - dowodzenie treści prawa obcego (art. 1143 k.p.c., art. 10 2 p.p.m.) - przedstawianie koncepcji rozstrzygnięcia opartej na prawie obcym c) kwestia ogólnej taktyki procesowej - próba rozstrzygnięcia sprawy według prawa polskiego bez poruszania problematyki prawa kolizyjnego - pozostawienie sobie argumentacji kolizyjnej w odwodzie - twierdzenia i zarzuty dotyczące właściwości prawa obcego nie są ograniczone terminami prekluzyjnymi - gdy właściwe prawo obce - podnoszenie, że nie uda się ustalić treści prawa właściwego w rozsądnym terminie (kwestia przewlekłości postępowania), ewentualnie - przygotowanie spójnej koncepcji rozstrzygnięcia opartej na prawie obcym i konsekwentne forsowanie przyjętej koncepcji 6