Rozdział 3. Formy ukształtowania powierzchni Ziemi. poziom podstawowy 1. Lądowe części bloków kontynentalnych : Depresja przykład: Kryptodepresja przykład: Niziny 0 -... m. n.p.m. Zaznacz niziny na mapie fizycznej świata Megaformy: baseny oceaniczne oraz bloki kontynentalne, Azja: 1. Nizina Zachodniosyberyjska, 2. Nizina Turańska, 3. Nizina Chińska, 4.Nizina Gangesu, 5. Nizina Indusu, 6. Nizina Mezopotamska Ameryka północna : 7.Nizina Zatokowa, 8. Nizina Hudsońska Ameryka południowa: 9.Nizina Amazonki, 10. Nizina Orinoko, 11. Nizina La Platy Australia i Oceania: 12.Nizina Nullarbor, 13.Wielki Basen Artezyjski Europa: 14. Nizina Wschodnioeuropejska, 15. Nizina Nadkaspijska, 16. Nizina Polska, 17. Nizina Niemiecka, 18. Nizina Francuska, 19. Nizina Węgierska, 20. Nizina Wołoska (Rumuńska), 21. Nizina Padańska, 22. Nizina Czarnomorska, 23. Nizina Naddnieprzańska Wyżyny >... m. n.p.m. ale wysokości względne nie przekraczają tu... m. Wyróżnia się wyżyny o budowie: - płytowej, - monoklinalnej, - zrębowej, ( zręby, rowy tektoniczne) - płaskowyże, Azja: 1.Wyżyna Środkowosyberyjska, 2.Wyżyna Irańska, 3. Dekan, 4. Wyżyna Tybetańska, 5. Wyżyna Mongolska Afryka: 6. Wyżyna Abisyńska, 7. Wyżyna Wschodnioafrykańska Ameryka Północna: 8. Wyżyna Meksykanska Ameryka Południowa: 9. Wyżyna Brazylijska, 10. Wyżyna Gujańska, 11. Wyżyna Patagońska. Australia i Oceania: 12. Wyżyna Zachodnioaustralijska Europa : 13. Masyw Centralny, 14. Wyżyna Bawarska, 15. Wyżyna Małopolska, 16. Wyżyna Wołyńska, 17.Wyżyna Podolska, 18. Wyżyna Białoruska, 19. Wyżyna Środkoworosyjska, 20. Wyżyna Nadwołżańska, 1
Góry. Ze względu na budowę góry dzielimy na: a)... Sudety, Harz, Smocze, Wogezy, Ural, Ałtaj, Schwarzwald, Rysunek (zręby i rowy tektoniczne) b)... Karpaty, Alpy, Himalaje, Apeniny, Betyckie, Andy, Kordyliery, Kaukaz, Zagros, Atlas, rysunek: (synklina i antyklina) c) wulkaniczne: np. Alpy Japońskie, Góry Środkowe (Kamczatka) 1. Ałtaj 2. Alpy 3. Andy 4. Atlas 5. Karpaty 6. Kaukaz 7. Góry Betyckie 8. Grampiany 9. Himalaje 10. Góry Skandynawskie 11. Sudety 12. Góry Smocze 13. Ural 14. Wielkie Góry Wododziałowe 15. Wogezy 16. Tien Szan 17. Zagros 18. Góry Skaliste 19. Kordyliery 20. Appalachy 2
2. Wymień oceaniczne części bloków kontynentalnych (podwodnych części kontynentu). Zaznacz je na rysunku -.. głębokość do 200 m. p.p.m. -. > kaniony podmorskie, -...: stanowi granicę między blokiem kontynentalnym a basenem oceanicznym. 3. Uzupełnij nazwy form ukształtowania dna oceanicznego a następnie wpisz w odpowiednie miejsca na rysunku: - równina abisalna, -... - -... - baseny oceaniczne, - góry wulkaniczne. Polecenie 4. Na podstawie powyższego rysunku opisz zjawiska i formy ukształtowania występujące w: a) Strefach subdukcji: - Zjawiska: - Formy: b) Ryftowej: - Zjawiska: - Formy: Polecenie 5. Mapa przedstawia rozmieszczenie głównych płyt litosfery i kierunki ich ruchu. Podaj po dwa przykłady obszarów położonych w strefach subdukcji i w strefach ryftowych. - Strefy subdukcji: 3
- Strefy ryftowe: Polecenie 6. Rysunek przedstawia rozchodzenie się fal sejsmicznych. a) zaznacz hipocentrum i epicentrum, fale sejsmiczne b) jak inaczej określa się hipocentrum, c) korzystając z mapy płyt litosfery wymień kilka obszarów sejsmicznych: asejsmicznych: d) Podaj ogólną prawidłowość odnośnie występowania obszarów sejsmicznych. e) Jak nazywa się fala utworzona podczas podwodnego trzęsienia ziemi. W jakich innych sytuacjach może wytworzyć się taka fala? Polecenie 7. Podaj skutki trzęsień ziemi a) dla środowiska przyrodniczego: b) dla środowiska geograficznego: Polecenie 8. Jakie znasz sposoby zapobiegania skutkom trzęsień ziemi? 4
Polecenie 9. Rysunek przedstawia przekrój przez wulkan. Oznacz odpowiednio elementy wulkanu. a) Przewód (komin) b) Stożki pasożytnicze, c) Ognisko (komora wulkaniczna) d) krater Polecenie 10. Wymień miejsca występowania (tworzenia się) wulkanów. a) b). c)... tu mamy wyjątkowo cienką litosferę i magma jest blisko powierzchni ziemi. Polecenie 11. Produkty wybuchu wulkanu podziel na trzy grupy: a) produkty stałe: b) produkty ciekłe: c) produkty gazowe: Polecenie 12. Czym różni się erupcja od efuzji. Erupcja Efuzja. Polecenie 13. Przyporządkuj nazwy typów wulkanów poszczególnym rodzajom lawy. a) Lawa kwaśna zawiera dużo krzemionki, jest jasna i gęsta (lepka): b) Lawa obojętna jest rzadsza: c) Lawa zasadowa zawiera mało krzemionki, jest ciemna i bardzo płynna: d) Wulkan zbudowany z naprzemianległych warstw lawy i popiołów (skał piroklastycznych): Typy wulkanów: stratowulkan, kopuły wulkaniczne, trapy wulkaniczne, wulkany tarczowe Polecenie 14. Wykonaj schematyczne rysunki poszczególnych typów wulkanów: stratowulkan, kopuła wulkaniczna, wulkan tarczowy Polecenie 15. Podaj skutki występowania zjawisk wulkanicznych oraz wybuchów wulkanów: a) dla środowiska przyrodniczego: - negatywne: - pozytywne: b) dla działalności człowieka - pozytywne: -negatywne: Polecenie 16. Wymień okresy geologiczne każdej z er: Era Okresy Prekambryjska: Paleozoiczna: Mezozoiczna: Kenozoiczna: 5
Polecenie 17. Na podstawie analizy przekroju geologicznego wykonaj polecenia a) Podaj nazwę skały, która tworzy najmłodszą warstwę na przekroju oraz nazwę okresu geologicznego, w którym ta warstwa powstała. b) Podaj nazwę okresu geologicznego, w którym powstały skały bezpośrednio leżące na najstarszej powierzchni zrównania: c) Określ wiek względny warstwy skalnej, oznaczonej na przekroju literą A. Polecenie 18. Przyporządkuj rodzaje skał do warunków ich powstawania: a) magmowe głębinowe 1) powstały z innych skał pod wpływem wysokiej temperatury i ciśnienia b) osadowe pochodzenia 2) powstały w głębi skorupy ziemskiej przez powolne krzepnięcie magmy chemicznego 3)powstały ze zwietrzeliny innych skał c) okruchowe 4)powstały w wyniku wytrącania z roztworów wodnych d) metamorficzne Polecenie 19. Grupa skał: less, piasek, glina została wydzielona na podstawie kryterium: a) skały osadowe pochodzenia organicznego b) skały powstałe w zbiorniku wodnym o małym przepływie wody c) skały osadowe okruchowe d) skały osadowe pochodzenia chemicznego Polecenie 20. Dobierz rodzaje złóż mineralnych do odpowiadających im surowców: a) magmowe 1) sól kamienna b) metamorficzne 2)gips c) osadowe 3) grafit 4)magnetyt Polecenie 21. Który element nie spełnia kryterium przyporządkowania w każdej z podanych grup: a) ropa naftowa, gips, kreda, węgiel kamienny b) siarka, sól kamienna, gnejs, gips c) marmur, granit, gnejs, łupek krystaliczny d) granit, sjenit, bazalt, dolomit Polecenie 22. Podaj nazwy skał, które powstaną w procesie metamorfozy z: a) wapienia b) piaskowca c) granitu Polecenie 23. Zalicz do: a) minerałów, b) skał, c) gleb, następujące pojęcia: piasek, less, skaleń, torf, mada, ił, rędzina, kwarc, terra rossa, kalcyt, diament, bielica. 6
Polecenie 24. Rysunek przedstawia działalność rzeki wzdłuż jej biegu. a) Jak nazywa się profil (górny) przedstawiony na rysunku. Opisz poszczególne składowe biegu rzeki. b) Strzałkami zaznaczono osadzanie i erozje. Podpisz je odpowiednio uwzględniając rodzaj erozji. c) Na podstawie rysunku i własnej wiedzy uzupełnij tabelę. Odcinek rzeki Nr profilu Określ przeważający proces, ilość wody, prędkość nurtu spadek. górny i Podaj formy doliny (charakterystyczne dla odcinka) środkowy dolny ujście Polecenie 25. W odpowiednie miejsca na profilu poprzecznym doliny rzecznej wpisz jej elementy: a) łożysko, b) dolina, c) terasy erozyjne, d) koryto. e) równina(terasa) zalewowa Polecenie 26. Na podstawie poniższego rysunku wykonaj zadania: A. Jaki odcinek rzeki przedstawia rysunek?... B. Strzałkami zaznacz nurt w rzece wiedząc, że płynie na północ. C. Jaki typ działalności rzeki występuje w tym odcinku?... D. Literą P zaznacz brzeg prawy, a L brzeg lewy. E. Zaznacz literą E brzeg erodowany przez wodę a literą A brzeg, na którym występuje akumulacja, 7
F. Zakreskuj odcinek koryta rzeki, z którego może powstać starorzecze. G. Podaj cechy starorzecza: H. Kreskami zaznacz brody, czyli miejsca najdogodniejsze do przeprawy przez rzekę. Polecenie 27. Na podstawie blokdiagramów A i B nazwij i opisz proces, który doprowadził do zmiany sieci rzecznej na tym obszarze. W opisie uwzględnij jego przyczyny i skutki. Polecenie 28. Poniższy tekst dotyczy procesu wietrzenia. Wskaż zdania prawdziwe (P) i fałszywe (F). A) Proces wietrzenia jest przykładem oddziaływania sił endogenicznych na powierzchnię Ziemi. B) Charakter tego procesu, jego intensywność oraz efekty zależą od sił grawitacji. C) Rodzaje procesu wietrzenia to: wietrzenie mechaniczne, chemiczne i biologiczne. D) Na wietrzenie mechaniczne największy wpływ ma skład chemiczny i temperatura wody. E) Produktami wietrzenia jest materiał zwietrzelinowy i minerały ilaste. F) Najintensywniej wietrzenie chemiczne zachodzi w strefie klimatów umiarkowanych. G) Człowiek poprzez spulchnianie gleby, wydeptywanie ścieżek również przyczynia się do rozwoju wietrzenia. Polecenie 29. Wyjaśnij od czego zależy typ i tempo przebiegu procesu wietrzenia. Wymień trzy podstawowe rodzaje wietrzenia. Polecenie 30. Poniższy rysunek przedstawia formy utworzone podczas jednego z procesów wietrzenia. a) Nazwij ten proces i wyjaśnij jego genezę. b) Formy przedstawione na rysunku podziel na formy krasu powierzchniowego i podziemnego. c) Jakie formy krasowe wyróżnia się jeszcze w jaskini? 8
Polecenie 30. Określ dominujący typ i scharakteryzuj warunki wietrzenia podanych obszarach. A. Nizina Amazonki; 9 B. Pustynia Namib; A C. Tatry. Polecenie 31. Nazwij procesy przedstawiony na rysunkach. Rys A.. Rys B.. Jakie obszary na powierzchni Ziemi są narażone najbardziej na tego rodzaju procesy? Jakie skutki powodują te procesy: -w środowisku przyrodniczym, B -w środowisku antropogenicznym W jaki sposób człowiek powinien zapobiegać tym procesom? W jaki sposób działalność człowieka może przyczynić się do powstawania lub przyśpieszania tych procesów? Polecenie 32. Rozpoznaj ruch masowy przedstawiony na rysunku? a) W jakich warunkach dochodzi do tego ruchu? b) Określ tempo tego procesu Polecenie 33. Na rysunku obok przedstawiono schemat powstawania pewnego typu wybrzeża. a) Podaj nazwę tego rodzaju wybrzeża b) Podaj nazwę i opisz proces prowadzący do rozwoju takiego wybrzeża? 9
10 Polecenie 34. Uzupełnij tabelę: Czynnik rzeźbotwórczy Proces rzeźbotwórczy Forma rzeźby wody roztopowe akumulacja A (fluwioglacjalne) lodowiec górski B muton C erozja dolina U-kształtna wody roztopowe D ozy (fluwioglacialne) wody roztopowe erozja E (fluwioglacjalne) lodowiec górski akumulacja erozja morena boczna Polecenie 35. Dobierz do opisów form polodowcowych nazwę formy: A -piaszczysto-żwirowy pagórek o regularnych kształtach B -stożki zbudowane z piasku naniesionego przez wody wypływające spod lądolodu; C -długie, kręte pagórki zbudowane z piasku, żwiru i gliny, powstałe w szczelinach lądolodu; D -kopulasta zaokrąglona i bardzo wygładzona wyniosłość skalna ukształtowana przez poruszający się po niej lodowiec; E -niewielkich rozmiarów pagórki ułożone prostopadle do czoła lądolodu a) mutony b) ozy c) drumliny d) kemy e) sandry Polecenie 36. Rozpoznaj formy polodowcowe zaznaczone na rysunku. Polecenie 37. Na schemacie lodowca górskiego rozpoznaj jego elementy zaznaczone cyframi. 1...2.3 4.. Podaj dwa konieczne warunki do powstania lodowca górskiego: Która linia przedstawia granicę wiecznego śniegu G czy H? Polecenie 38. a) Przyporządkuj odpowiednim miejscom na mapce zasięgi poszczególnych zlodowaceń na obszarze Polski. Zlodowacenie Sanu (południowopolskie).. Zlodowacenie Odry (środkowopolskie). Zlodowacenie Wisły (północnopolskie). b) Zaznacz strzałką, kierunek z którego nadciągał lądolód. c) Które zlodowacenie miało najdalszy a które najmniejszy zasięg? d) Zakreskuj obszar na którym spotykamy formy rzeźby młodoglacjalnej. Podaj charakterystyczne formy dla tego typu krajobrazu: 10
e) Dlaczego formy rzeźby staroglacjalnej nie są tak wyraziste jak formy młodoglacjalne? 11 Polecenie 39. Na rysunkach A i B przedstawiono wydmę paraboliczną i barchan. Wykonaj zadania: a) podpisz odpowiednio rysunki i oznacz kierunek wiatru; b) podpisz stok dowietrzny i stok zawietrzny; d) opisz, dla jakich obszarów i stref klimatycznych typowe są wydmy paraboliczne, a dla jakich barchany. Polecenie 40. a) Jak nazywa się forma przedstawiona na rysunku obok? b) Gdzie występują tego typu formy? c) Nazwij a następnie opisz proces, który prowadzi do powstania takich form. Polecenie 41. Przyporządkuj opisowi odpowiednią formę (wybierz z poniższej tabeli) a następnie rozpoznaj typy wybrzeży zaprezentowane na rysunku. 1) stale wynurzony piaszczysty wał utworzony przez prąd przybrzeżny, 2) wyspa powstała wskutek wynurzenia się rafy koralowej, 3) zatoka powstała wskutek zatopienia ujściowego odcinka doliny wykształconej w skałach o strukturze płytowej, 4) niewielka wysepka powstała w wyniku zanurzenia barańca, 5) długa, wąska i kręta zatoka powstała wskutek zatopienia doliny lodowcowej, 6) zatoka powstała przez zalanie dolnych części dolin górskich ułożonych prostopadle do linii brzegowej, 7) wybrzeże powstałe przez zanurzenie łańcuchów górskich równoległych do linii brzegowej, 8) strome wybrzeże morskie powstałe w wyniku abrazji. A liman (w. limanowe) B szkier (w. szkierowe) C fiord (w. fiordowe) D atol E lido F- rias (w. riasowe) G- w. dalmatyńskie, H- klif. 11