Realizacja zdjęć Nim zabierzesz się za realizację własnego filmu, zastanów się jak w ogóle ROBI SIĘ FILMY. Z jakich elementów składa się obraz filmowy? Jak je ze sobą łączyć, aby powstała jedna spójna, logiczna i atrakcyjna wizualnie całość? Przeczytaj poniższe pojęcia związane z językiem filmowym. Obejrzyj ulubiony film i zastanów się, w jaki sposób został zrobiony. Zatrzymuj film co minutę, a nawet sekundę przyjrzyj się pojedynczemu kadrowi, później przeanalizuj ujęcie, na koniec zastanów się nad układem sceny. Dopasuj poznane pojęcia do obrazów, które zobaczysz. Po tym ćwiczeniu zabierz się za rozpisanie swojego filmu w formie scenopisu. Zastanów się nad każdym ujęciem, ruchem kamery, planami filmowymi, ustawieniem aktorów, dźwiękiem. Dopiero dobrze przygotowany i uzbrojony w gotowy scenopis - rusz na plan filmowy. Dzięki naszym wskazówkom twoje zdjęcia będą lepszej jakości a materiał będzie nadawał się do montażu. Podstawowe pojęcia filmowe Kadr to najmniejsza jednostka statyczna filmu, jedna klatka naświetlonej taśmy lub jeden pełen obraz zarejestrowany na taśmie wideo. Klatka filmowa rzucona na ekran staje się kadrem. Klatka to pojęcie techniczne, natomiast kadr to pojęcie artystyczne. Kadr wyznacza najmniejszą cząstkę kompozycyjną obrazu filmowego, elementarny składnik wizji plastycznej dzieła. Stanowi on podstawę do analizy obrazu, jest jednak jednostką praktycznie nieuchwytną w czasie projekcji, ponieważ w ciągu sekundy ludzkie oko widzi 24 kadry. Ujęcie to najmniejsza jednostka dynamiczna filmu, odcinek taśmy między dwoma najbliższymi połączeniami montażowymi, czyli sklejkami. Ujęcie trwa bez przerwy od uruchomienia kamery do jej zatrzymania. Kilka lub kilkanaście ujęć, które łączy jedność miejsca i czasu, to scena; stanowi ona dramaturgicznie zamknięty fragment filmu. Sceny składają się na sekwencje większe części zamykające jakiś wariant akcji, odpowiadające rozdziałom w powieści lub aktom w sztuce teatralnej. Strona1
Kamera filmowa utrwala na taśmie pewien wycinek rzeczywistości. Odległość kamery od filmowanego obiektu może być różna, obraz filmowy może pokazywać dużą przestrzeń lub mały szczegół. Plan filmowy to odległość kamery od filmowanego obiektu. Stanowi on jeden z głównych elementów kompozycji obrazu filmowego. Pojęcie planu odnosi się do sposobu ukazania przestrzeni w kadrze. Służy on koncentracji lub rozproszeniu uwagi widzów, powodując wzrost lub spadek napięcia, przyspieszając lub zwalniając narrację filmu. Plan filmowy określenie używane w dwóch znaczeniach: 1. miejsce realizacji zdjęć do filmu; 2. wymiar kadru ujmującego fragment przestrzeni. Zmiana kadru może następować wskutek montażu ciętego lub wewnątrzujęciowego. Miarą dla wielkości kadru są zwykle proporcje ludzkiej postaci. Rys. 1 Plany filmowe Strona2
totalny (daleki) ogólny obraz topografii przestrzeni akcji, postać ludzka jest niewielka, wkomponowana w obszerne tło krajobrazu lub wielkiej dekoracji; tego planu używa się do poglądowych opisów miejsca akcji oraz prezentacji plenerów. ogólny pełny obraz miejsca akcji, w którym postać człowieka jest zauważalna, ale nie najważniejsza (ukazuje całe miejsce akcji), dobrze widać plener lub dekoracje; ten plan służy informacji opisowej. pełny wycinek planu ogólnego, w którym człowiek jest prezentowany w pełnej wysokości, od stóp do głów (cała postać ujęta w kadrze); najczęściej służy on informowaniu o wyglądzie bohaterów lub zawiązaniu akcji, daje znacznie więcej informacji niż plany ogólne. amerykański wycinek planu pełnego, postać ludzka jest fotografowana od kolan w górę i odgrywa rolę dominującą; ten plan najczęściej stosuje się do ukazania zachowań bohaterów. średni plan między planem amerykańskim a bliskim, człowiek jest pokazany do pasa, tło odgrywa rolę drugoplanową; ten plan zbliża widza do postaci, pozwala odczytać jej mimikę. bliski (półzbliżenie) plan pokazujący człowieka od popiersia w górę; służy do portretowania bohaterów. zbliżenie plan pokazujący z bliska twarz bohatera, rekwizyt lub przedmiot istotny dla akcji filmu. detal szczególna forma zbliżenia, plan szczegółu ciała, np. oka lub istotnego elementu akcji, który wypełnia kadr; jest to plan o maksymalnym skupieniu uwagi. Podobnie jak możliwość wybierania różnej odległości od filmowanego obiektu (plany), istotne znaczenie dla realizatora ma również możliwość stosowania różnych punktów widzenia kamery: Strona3
Rys. 2 Ustawienia kamery a deformacje obrazu Spojrzenie frontalne, czyli na wprost, pokazuje obiekt w sposób naturalny. Spojrzenie z góry, tzw. perspektywa ptasia, pomniejsza i spłaszcza fotografowany obiekt, powiększa zakres widzenia tła, scenerii. Spojrzenie z dołu, tzw. perspektywa żabia, wyolbrzymia i monumentalizuje postacie. Przykłady: Wyobraź sobie postać: chłopiec 14 lat, blond włosy, szczupły stoi na boisku. Patrzysz na chłopca frontalnie. Co widzisz? Jakie elementy postaci są wyraziste? Jakie wrażenie ona sprawia? Strona4
Widzisz szczegóły postaci, najbardziej wyrazista jest twarz, następnie sylwetka, koncentrujesz się na wyglądzie bohatera, spojrzenie frontalne eksponuje informacyjny charakter ujęcia. Patrzysz na chłopca z góry. Co widzisz? Jakie elementy postaci są wyraziste? Jakie wrażenie ona sprawia? Chłopiec wydaje się mniejszy, skulony, niepozorny, zapewne słaby. Perspektywa ptasia pozwala pokazać postać jako bezsilną i mało znaczącą, przytłoczoną. Patrzysz na chłopca z dołu. Co widzisz? Jakie elementy postaci są wyraziste? Jakie wrażenie ona sprawia? Chłopiec jawi się jako silny, dominuje. Perspektywa żabia umożliwia monumentalizację postaci, pokazanie jej siły. Ruchy kamery służą do urozmaicania i zdynamizowania struktury filmu. Odpowiednia kombinacja planów i ustawień w połączeniu z ruchami kamery może w dużym stopniu zastąpić tradycyjną metodę montażu. Podstawowe typy ruchów kamery to: panorama powolny, poziomy, pionowy lub ukośny ruch kamery na statywie wokół własnej osi, służący opisowi sytuacji lub miejsca. szwenk bardzo szybka, najczęściej pozioma panorama, nagły zwrot kamery. To ruch gwałtowny i dynamiczny, oddaje efekt zaskoczenia. jazda kamery podstawowe jej rodzaje to: najazdy na przedmiot filmowany (najczęściej jest to równocześnie zmiana planu, np. z ogólnego na zbliżenie), odjazdy (analogiczny zabieg w kierunku odwrotnym, oznacza zmianę planu na dalszy), jazdy równoległe (towarzyszenie obiektom z boku, bez zmiany odległości od kamery, prędkości i kierunku). Scenopis Teraz wykorzystaj poznane pojęcia w opisie własnego filmu. Przygotuj scenopis pomyśl, jak ma być zrobiony twój film. Zastanów się nad każdym ujęciem w jakim planie najlepiej Strona5
je zrobić, co mają robić aktorzy, jak ma być ustawiona kamera, jakie zastosujesz światło i dźwięk. Poniżej masz plan, według którego możesz rozpisać swój film na poszczególne ujęcia. Ujęcie Zawartość kadru Plany Ruch kamery i oświetlenie Dialogi, dźwięk, muzyka 1 Co zobaczymy w kadrze? Jak ustawieni będą aktorzy? Co będą robili, jak się przemieszczali? W jakim planie będziesz filmował? Czy kamera będzie statyczna, czy planujesz jej ruchy? Jak ją ustawisz i pod jakim kątem? Co będzie słychać w tle? Jakie odgłosy? Jaka muzyka? Jak zrobić ładne zdjęcia? Zanim zaczniesz, sprawdź nowy sprzęt, poznaj jego możliwości techniczne, upewnij się, że potrafisz nim się posługiwać tak, żeby poprawnie zarejestrować, a później odtworzyć obraz. Ważne jest też to, abyś swobodnie eksperymentował i uczył się na własnych błędach. Pamiętaj o kilku podstawowych sprawach: Kompozycja kadru. Traktuj pojedynczy kadr jak zdjęcie. Myśl o jego kompozycji. Przede wszystkim zwróć uwagę na kompozycję, rytm i kolor. Dobra kompozycja oznacza uporządkowanie elementów obrazu w jednolitą, harmonijną całość. Klasyczna fotografia opiera się na podstawowej zasadzie stosowanej również w malarstwie, tzw. złotym podziale. Najprościej wyznacza się go, dzieląc kadr liniami na trzy równe części, zarówno w pionie, jak i poziomie. Na przecięciu linii powstają tzw. mocne punkty. Kadruj tak, aby główny motyw znalazł się w jednym z tych punktów. Strona6
Pamiętaj, że tak jak tekst, obraz czytamy od lewej do prawej. Dlatego w pierwszej kolejności zwrócimy uwagę na elementy w lewym górnym rogu, tam też powinien zostać umieszczony obiekt naszego zainteresowania. Jeżeli wiesz już, w którym punkcie ustawisz głównego bohatera, zastanów się nad jego otoczeniem. Kompozycja powinna być czysta. Nie zaśmiecaj jej zbędnymi elementami, które rozpraszają uwagę i zniekształcają przekaz. Horyzont nie powinien przecinać zdjęcia połowie, zawsze umieszczaj jego linię albo powyżej, albo poniżej środka kadru. Asymetryczna kompozycja obrazu zwiększa jego dynamikę oraz poprawia odbiór innych elementów niż motyw główny. Na koniec pamiętaj o tym, że wszystkie zasady powstały po to, by w którymś momencie je złamać. Tak robi wielu wielkich artystów. Każda taka próba jest jednak głęboko przemyślana i uzasadniona. W fotografii najważniejsze są emocje, to coś, co przyciągnie nasz wzrok, pobudzi do myślenia. Zadbaj o czystość i jakość obrazu. Ogranicz ruchy kamery do minimum, jeżeli robisz najazdy, odjazdy, panoramy, to ruszaj kamerą powoli i płynnie. Prowadź ją pewnym i przemyślanym ruchem, najlepiej na lekko ugiętych nogach, trzymając sprzęt na wysokości pasa. Pomyśl o statywie stabilizującym obraz. Możesz ustawić go na wózku z kółkami, aby nim poruszać. Niedoświadczeni użytkownicy często szukają celu samą kamerą. Zanim zmienisz pozycję kamery, zerknij, czy jest po co. Nie skacz z obiektu na obiekt, bo zamęczysz tym widza. Używając statywu, który sprawi, że obraz będzie stabilny wyeliminujesz niepotrzebne drgania spowodowane niekontrolowanymi ruchami ręki. Unikaj ciągłego zbliżania i oddalania (zoom in zoom out). Jeśli będzie to konieczne, to osiągniesz te efekty podczas montażu. Każdy zbędny zabieg przypomina o ingerencji realizatora zdjęć, a w filmie zazwyczaj chodzi o to, żeby zapomnieć o barierze między widzem a światem przedstawionym. Przygotuj różnorodny materiał zdjęciowy, który będzie się nadawał do montażu. Nakręć jedno ujęcie kilkakrotnie, wykorzystując różne plany filmowe (np. ujęcie, w którym dwóch bohaterów rozmawia na ławce, nakręć w planie amerykańskim, a później w zbliżeniu). Później będziesz mógł połączyć oba plany (np. Strona7
moment kulminacyjny rozmowy, kiedy atmosfera staje się napięta, podkreślisz, ukazując postacie w zbliżeniu). Ustaw kamerę raz wysoko np. filmuj z balkonu, drabiny, a raz nisko, z ziemi. Filmuj pod różnymi kątami. Taki różnorodny materiał da ci większe możliwości przy montażu. Zawsze pamiętaj o zachowaniu wszystkich szczegółów (detale ubioru aktorów, oświetlenie, kierunek ustawienia kamery), żeby ujęcie nakręcone kolejny raz dało się później połączyć z innymi. Ważne jest nie tylko, co i jak filmujesz, lecz także gdzie. Ciekawe miejsca budują atmosferę sceny. Zwróć uwagę na otoczenie. Wybieraj niebanalne przestrzenie, w których każdy szczegół opowiada własną historię (np. robiąc wywiad ze starszym człowiekiem, posadź go w jego naturalnym otoczeniu, wśród ścian zapełnionych zdjęciami i pamiątkami). Balans czerni i bieli. Czy wiesz, że biel bieli nie równa? Że ta sama koszula może raz wydać się biała, raz żółta a ma na to wpływ rodzaj światła. Światło lampki nocnej nie jest takie samo jak światło reflektora. Balans bieli służy po to, aby obraz był spójny. Najczęściej ta funkcja wbudowana jest w kamerę. Na kamerze znajdziesz takie symbole: jarzeniówki, żarówki, słoneczka, nocy itp. Jeżeli będziesz cały film kręcić na słońcu to ustaw słoneczko, jeżeli w markecie to ustawcie jarzeniówkę. Jest to bardzo prosta metoda. Przed każdym ujęciem sprawdź ustawienia kamery. W przeciwnym razie przy każdej zmianie oświetlenia uzyskasz rożne kolory a zdjęcia stracą swój spójny charakter i będziesz miał kłopot przy montażu. Aby uzyskać balans bieli, przed każdym włączeniem kamery przystaw w pobliże twarzy aktorów białą kartkę papieru, naciśnij w kamerze przycisk odpowiedzialny za ustawienie balansu i gotowe. Kamera dostosuje się do panującego oświetlenia. Uważaj na momenty, w których np. nagle słońce zachodzi za chmury. Wówczas, albo nakręć ujęcie jeszcze raz, albo szybko spróbuj dostosować ustawienia kamery. Zwróć uwagę na oświetlenie. O ile to możliwe, unikaj ostrego światła słonecznego, gdyż kamera cyfrowa może mieć z nim problem, a z prześwietlonych zdjęć nie odzyskasz informacji. Pamiętaj, że lepiej kręcić przy sztucznym świetle niż w pełnym słońcu. Jeżeli natomiast masz wrażenie, że zdjęcia są za ciemne (np. robione w ponurym wnętrzu), to swój plan filmowy możesz zawsze doświetlać. Wystarczą dwie - trzy silne lampy (takie, jakich Strona8
używa się na budowach) oraz dwa rodzaje ekranów ekran biały i czary, które możesz wykonać z kawałka styropianu, który owiniesz czarną folią, i ekran srebrny, który powstanie, gdy ten sam styropian powleczesz folią srebrną (np. do pieczenia). Ekrany służą do odbijania światła. Światło odbite jest nawet lepsze od tego z reflektora! Jest miękkie i rozproszone, niweluje cienie. Światło słoneczne też warto rozproszyć. Profesjonaliści używają do tego specjalnego papieru rozpraszającego. Ty możesz użyć np. zasłony prysznicowej. Zobacz jaki to da efekt. Klasyczny sposób oświetlenia planu jest nazywany trójpunktowym oświetleniem. Służą do tego trzy lampy. Jedna (główna) ustawiona jest pod kątem 45 od podłoża i 45 w stronę aktorów jej zadaniem jest dobre oświetlenie planu, druga (wypełniająca) ustawiona jest po drugiej stronie aktorów jest słabsza i jej zadaniem jest wypełnienie cieni. Trzecia to lampa ustawiona nisko, lekko z tyłu i z boku skierowana na aktorów, podkreśla sylwetki aktorów. Rys. 3 Podstawowe zasady oświetlenia: Światło padające z tyłu to tzw. kontra (dodaje dramatyzmu, służy wzmocnieniu kontrastów) Światło padające z boku to tzw. rysunek (nadaje cienie, ryzuje, zaznacza kontur) Światło padające z boku to tzw. rysunek (nadaje cienie, ryzuje, zaznacza kontur) Światło padające od przodu to tzw. wypełnienie (służy zmniejszeniu kontrastu, wygładza, ujednolica) KAMERA Strona9
Innymi elementami, które mają wpływ na światło i ostrość obrazu jest migawka i przesłona. Możesz sprawdzić jak to działa przechodząc na tryb manualny w swojej kamerze. Bezpieczny czas migawki to 1/60, jak ustawisz na 1/30 to będą problemy z ostrością i obraz będzie rozmazany. Jednak w ciemnych pomieszczeniach może to się przydać i nadać odpowiedni charakter. Na głębię ostrości wpływa także przesłona. Zmiana przesłony może przyciemnić, bądź rozjaśnić twój obraz. Przez zwiększenie ilości przesłon będziesz otwierał oko kamery i wpuszczał coraz więcej światła. Spróbuj trochę pobawić się światłem. Oświetlaj aktorów, korzystaj z ekranów, pobaw się różnymi funkcjami twojego sprzętu. Nie musisz od razu używać kamery, wystarczy, że wykorzystasz do tego aparat fotograficzny. Przy fotografowaniu zasady dotyczące oświetlenia są takie same, jak przy filmowaniu. Pamiętaj o osi kamery. Jeżeli ustawiasz kamerę kręcąc kolejne ujęcia tej samej sceny nie przekraczaj 180. W przeciwnym razie po montażu poszczególnych ujęć nie uzyskasz spójności i będziesz mieć wrażenie, że rozmawiające osoby patrzą w przeciwnych kierunkach. Strona10
Co warto przeczytać? Steven D. Katz, Reżyseria filmowa. Ujęcie po ujęciu, Laterna Magica, Warszawa 2007. D. Newton, J. Gaspard, Jak się robi film. Poradnik dla wszystkich marzących o realizacji własnego filmu, Warszawska Szkoła Filmowa, Warszawa 2007. Strona11
ZAŁĄCZNIK nr 1 Przykład scenopisu Popiół i diament A. Wajdy: scena zamordowania Szczuki, fragment dostępny na stronie www.filmotekaszkolna.pl Ujęcie Zawartość kadru Plany Ruch kamery 1 Twarz Szczuki, na której Ze zbliżenia do Powolny, maluje się zakłopotanie i planu ledwie niepokój. Bohater odwraca amerykańskiego. zauważalny się, idzie kilka kroków ruch dalej. W tle, pod pionowy w schodami, siedzi, o wiele dół. Kamera spokojniejszy i pewniejszy siebie (noga założona na nogę, oparty całym ciałem o krzesło) Maciek Chełmicki. Nie widzimy jego twarzy, jest zasłonięta przez stopnie schodów. Bohater może kojarzyć się z katem, który w kulturze europejskiej przeważnie przedstawiany jest z zasłoniętą twarzą. 2 Maciek, wychyla się zza Plan średni. Ruch schodów. Na szczególną równoległy uwagę zwraca w lewo. powtarzający się ornament Kamera labiryntowy na stopniach schodów (bardzo wyraźnie ukazywany na zbliżeniach w poprzednich scenach filmu, co podkreśla jego Dialogi, dźwięk, muzyka Słyszymy warszawskie piosenki i dźwięki akordeonu, w sali obok odbywa się bal. Bohaterowie jednak są poza tym wszystkim dźwięk jest wyraźnie przytłumiony. Warszawskie piosenki grane w tle, dźwięki akordeonu. Starszy człowiek No i doczekaliśmy się! Pod naszą Warszawę! Strona12
duże znaczenie). Maciek Piękna jest Bohaterowie są zamknięci noc, trzeba się przejść w matni, stąd labiryntowy przed wyjazdem. schemat nie mają wyjścia, nie mogą uciec od Starszy Człowiek swojego przeznaczenia. Co? Pan już Jeden musi zabić, drugi wyjeżdża? musi zginąć. Twarz Macka jest wyraźnie oświetlona. Maciek Niestety, Bohater wychyla się zza żonę mam schodów i trafia na zazdrosną. starszego człowieka, który wręcza mu kieliszek wina i zamienia z nim kilka słów. Sekretarz KW PPR właśnie opuszcza kamienicę widzimy go w tle po lewej stronie. Maciek po opróżnieniu kieliszka podąża za nim. 3 Główny bohater pojawia Plan pełny. Kamera Warszawskie piosenki się przed budynkiem. Jego grane w tle, dźwięki gwałtowne, nerwowe akordeonu. ruchy odzwierciedlają zdenerwowanie i stres związany z zadaniem, jakie musi wykonać. Po chwili decyduje się pobiec w kierunku Szczuki. 4 Obserwujemy idącego Plan średni. Ruch Brak muzyki, odgłosy Szczukę. Bohater porusza równoległy kroków. się w lewą stronę. Taki w lewo. ruch w filmie przeważnie jest zobrazowaniem powrotu, rezygnacji, Strona13
porażki, w przeciwieństwie do ruchu postaci w prawo. 5 Widzimy idącego Maćka. Ujęcie to jest bardzo podobne do poprzedniego. Może nawet nieco razić to nagłe przejście montażowe tak jakby jeden bohater nagle przemienił się w drugiego. Szczukę jednak widzimy za Maćkiem. Akowiec wyprzedził Sekretarza PPR aby strzelić do niego w honorowy sposób nie w plecy ale patrząc swojej ofierze prosto w oczy. Maciek wyjmuje pistolet zza koszuli, zatrzymuje się, odwraca i idzie w stronę Szczuki. Praktycznie od razu oddaje strzał. 6 Maciek strzela z grymasem obrzydzenia na twarzy, Szczuka zwija się z bólu. 7 Szczuka ranny z grymasem bólu na twarzy. 8 Twarz Maćka na tle czarnego, nocnego nieba. Światło pada tylko na Maćka, bohater znajduje się w całkowitej ciemności, jest sam, czas się dla niego zatrzymuje. Z planu średniego Ruch do równoległy amerykańskiego. w lewo, zatrzymanie kamery. Plan amerykański. Kamera Plan średni. Kamera Zbliżenie, portret. Kamera Brak muzyki, odgłosy kroków, wystrzał pistoletu. Jęki Szczuki, wystrzały pistoletu. Jęki Szczuki. Jęki Szczuki, wystrzały pistoletu. Strona14
9 Szczuka zwijający się z Zbliżenie. Kamera Jęki Szczuki. bólu. 10 Twarz Maćka, bohater Od zbliżenia na Odjazd Jęki Szczuki, wystrzały oddaje kolejne strzały. twarz do planu kamery. pistoletu. średniego. 11 Ledwo żywy Szczuka Zbliżenie. Kamera Jęki Szczuki. przybliża się do kamery. Ujęcia od 6 do 11 są bardzo krótkie, trwają ułamki sekund. Moment zastrzelenia Szczuki zostaje ukazany przy użyciu bardzo dynamicznego montażu. Scena tym sposobem nabiera dynamiki. 12 Szczuka zbliża się do Półzbliżenie. Kamera Jęki Szczuki. Maćka, światło pada na podziurawione od kul plecy. Sekretarz PPR opadając przytula się i obejmuje Akowca. Maciek podtrzymuje Szczukę, aby ten nie upadł. Obaj na tle czarnego, nocnego nieba. 13 Maciek przytula opadające Plan amerykański. Kamera Odgłosy sztucznych ciało Szczuki, w tle niebo Wydarzenia ogni. Wystrzały zostaje rozświetlone filmowane z pistoletu zmieniają się sztucznymi ogniami. żabiej w wystrzały Akowiec przygląda się perspektywy, fajerwerków. temu ze zdziwieniem, daje to wrażenie opuszcza delikatnie ciało powagi i wielkości na chodnik. Maciek jest wyraźnie oświetlony, wygląda jak bohater w Maćka i jego ofiary. Strona15
końcu wypełnił swoje zadanie. On sam jednak z obrzydzeniem rzuca pistolet i ucieka. Strona16 Opracowanie: Zespół Centrum Edukacji Obywatelskiej