Kształtowanie się prawa antydyskryminacyjnego w UE dr Adam Bodnar Wydział Prawa i Administracji UW Helsińska Fundacja Praw Człowieka Poznań, 19 kwietnia 2013 r.
Zasada niedyskryminacji ze względu na płeć Traktat o EWG z 1957 r. - postanowienia dotyczące zakazu dyskryminacji ze względu na płeć; zakaz dyskryminacji jako korzyść dla funkcjonowania gospodarki rynkowej i Wspólnego Rynku (wpływ szkoły ordoliberalizmu) do 2000 r. - zastosowanie wyłącznie do zatrudnienia i stosunków pracy, po Traktacie z Amsterdamu - także sfera dostępu do dóbr i usług (paradygmat praw człowieka) Dyrektywa 76/207/EWG - równe traktowanie kobiet i mężczyzn na rynku pracy; Dyrektywa 79/7/EWG - stopniowe wprowadzenie równego traktowania kobiet i mężczyzn w sferze zabezpieczenia społecznego; Dyrektywa 97/80/WE z 1997 r. - ciężar dowodu w sprawach dyskryminacji ze względu na płeć Dyrektywa 2006/54/WE w sprawie równości szans oraz równego traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zatrudnienia i pracy Dyrektywa 2004/113/WE - równe traktowanie kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do towarów i usług
Orzecznictwo ETS dotyczące dyskryminacji ze względu na płeć sprawa 43/75 Defrenne v. Sabena (różna płaca za pracę na równorzędnym stanowisku); liczne sprawy interpretujące dyrektywy oraz przepisy traktatowe w zakresie dyskryminacji ze względu na płeć w sferze zatrudnienia i zabezpieczenia społecznego (lata 80. i 90.); funkcja rynkowa, regulacyjna i konstytucyjna orzeczeń ETS sprawa C-423/04, Richards v. Secretary of State (wiek emerytalny a kwestia korekty płci) sprawa C-104/09, Roca Alvarez (prawo do przerwy w pracy na karmienie dziecka) sprawa C-236/09, Test-Achats (różne traktowanie kobiet i mężczyzn w zakresie składki ubezpieczeniowej)
Traktat z Maastricht i obywatelstwo UE zakaz dyskryminacji ze względu na przynależność państwową (art. 18 TFUE, ex art. 12 TWE, ex art. 6 Traktatu EWG) - tzw. obywatel rynkowy od Traktatu z Maastricht instytucja obywatelstwa UE - nadawanie nowego znaczenia zakazowi dyskryminacji; zastosowanie zakazu dyskryminacji w kontekście korzystania ze swobody przepływu obywateli UE (a nie tylko pracowników czy osób świadczących usługi) orzecznictwo ETS (np. C-85/96 Martinez Sala, C-184/99 Rudy Grzelczyk, C-148/02, Garcia Avello) zastosowanie także w stosunkach wewnętrznych (por. np. sprawa Tesseyre rozpatrywana przez NSA) zakaz dyskryminacji także osób prawnych (np. w kontekście prowadzenia działalności gospodarczej w innym państwie UE)
Traktat z Amsterdamu - przełom w zakresie prawa antydyskryminacyjnego lata 90-te - wzrost nacjonalizmów, lobbying na rzecz wprowadzenia dodatkowych kompetencji UE w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji Traktat z Amsterdamu z 1997 r. - wprowadzenie art. 13 TWE (obecnie art. 19 TFEU) Art. 19 TFEU - kompetencja do stanowienia prawa w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji w odniesieniu do pięciu dodatkowych przyczyn dyskryminacyjnych (pochodzenie rasowe i etniczne, religia i światopogląd, wiek, niepełnosprawność, orientacja seksualna) Art. 19 TFEU - nowe kompetencje w zakresie dyskryminacji ze względu na płeć
Dyrektywa 2000/43 oraz Dyrektywa 2000/78 Dyrektywa 2000/43/WE wprowadzająca w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe i etniczne; przyjęta w czerwcu 2000 r. - termin implementacji 19 lipca 2003 r. Dyrektywa 2000/78/WE ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy; przyjęta w listopadzie 2000 r. - termin implementacji 2 grudnia 2003 r. szeroki, ale niewystarczający zakres zastosowania definicje pojęć i zasad dotyczących odpowiedzialności za przypadki dyskryminacji: dyskryminacja bezpośrednia, pośrednia, szykanowanie, wiktymizacja, dostęp do środków prawnych, odwrócenie ciężaru dowodu
Zakres dyrektyw stosunki pracownicze sfera związana z zawodem zabezpieczenie społeczne ochrona zdrowia edukacja dostęp do dóbr i usług powszechnie oferowanych płeć x x x x pochodzenie rasowe i etniczne x x x x x x religia lub wyznanie x x wiek x x niepełnosprawność x x orientacja seksualna x x
Implementacja dyrektyw UE w państwach członkowskich problemy z implementacją dyrektyw antydyskryminacyjnych w wielu państwach członkowskich, np. brak organu ds. równości (albo niewystarczające kompetencje) opóźnienia w implementacji dyrektyw wprowadzanie do prawa krajowego definicji niezgodnych z dyrektywami nieskuteczne środki dochodzenia odpowiedzialności brak zrozumienia przez sądy zasad wynikających z dyrektyw wdrażanie przepisów pod naciskiem Unii Europejskiej (w tym postępowania przed ETS i możliwe kary finansowe), por. np. ustawa z 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów UE w zakresie równego traktowania
Projekt tzw. dyrektywy horyzontalnej projekt dyrektywy horyzontalnej przyjęty przez Komisję w 2008 r.; część tzw. odnowionej agendy społecznej na XXI wiek zablokowanie prac nad dyrektywą przez państwa członkowskie poparcie polityczne dla dyrektywy horyzontalnej ze strony Parlamentu Europejskiego lobbying na rzecz dyrektywy przez ogólnoeuropejskie organizacje pozarządowe (np. ILGA-Europe, AGE, European Women s Lobby, Amnesty International - np. wspólne oświadczenie z 12 stycznia 2012 r.) brak perspektyw przyjęcia dyrektywy horyzontalnej
Traktat z Lizbony i Karta Praw Podstawowych UE prawnie wiążący charakter Karty Praw Podstawowych (niezależnie od protokołu polsko-brytyjskiego, por. sprawa C-493/10 N.S.) wprowadzenie ogólnego zakazu dyskryminacji w zakresie korzystania z praw gwarantowanych Kartą PP (art. 21 Karty); równe traktowanie kobiet i mężczyzn (art. 23 Karty) nowe przyczyny zakazanej dyskryminacji (np. dane genetyczne) Karta PP - znaczenie dla weryfikacji zgodności prawa UE oraz działań organów i instytucji UE (oraz państw członkowskich przy wykonywaniu kompetencji UE) Karta PP - nie stwarza dodatkowych kompetencji legislacyjnych dla UE
Rozwój niektórych koncepcji prawa antydyskryminacyjnego w orzecznictwie TS UE sprawy C-144/04 Mangold oraz C-555/07 Kücükdeveci - zasada niedyskryminacji ze względu na wiek jako ogólna zasada prawa wspólnotowego opinia Rzecznika Generalnego w sprawie C-147/08, Jürgen Römer v. City of Hamburg - zasada niedyskryminacji ze względu na orientację seksualną jako ogólna zasada prawa wspólnotowego? wstrzemięźliwe stanowisko ETS w wyroku w sprawie Römer (10 maja 2011 r.) dyskryminacja przez asocjację ze względu na niepełnosprawność (sprawa C-303/06 Coleman) długotrwała choroba a pojęcie niepełnosprawności (C-335/11 Jette Ring v Dansk almennyttigt Boligselskab DAB oraz sprawa C-337/11 LoneSkouboe Werge v Pro Display A/S)
Konwencja ONZ jako nowe źródło prawa antydyskryminacyjnego UE Unia Europejską jako strona Konwencji ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych - podpisanie: 30 marca 2007 r., ratyfikacja: 23 grudnia 2010 r. Konwencja ONZ jako tzw. umowa mieszana (państwa członkowskie oraz UE jako strony umowy międzynarodowej) nowy paradygmat podejścia do praw osób z niepełnosprawnościami (model praw człowieka, konieczność dostosowania się społeczeństwa) problem konwergencji czy konfliktu standardów w zakresie ochrony praw osób z niepełnosprawnościami
Wyzwania na najbliższą przyszłość przenikanie się standardów ETPCz oraz prawa antydyskryminacyjnego UE (symbol - podręcznik Agencji Praw Podstawowych i ETPCz) przystąpienie Unii Europejskiej do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka autonomiczny rozwój prawa antydyskryminacyjnego w poszczególnych państwach członkowskich (np. Equality Act 2010 w Wielkiej Brytanii i orzecznictwo sądów) pogarszanie się standardów w niektórych państwach członkowskich i brak wystarczającej reakcji UE (np. Grecja, Węgry) prawo antydyskryminacyjne w UE a tzw. trzeci filar (np. przestępstwa z nienawiści), por. Decyzja Ramowa Rady 2008/913/WSiSW z dn. 28 listopada 2008 r. w sprawie zwalczania pewnych form i przejawów rasizmu i ksenofobii za pomocą środków prawno karnych.
Dziękuję za uwagę dr Adam Bodnar Wydział Prawa i Administracji UW Helsińska Fundacja Praw Człowieka www.zpc.wpia.uw.edu.pl www.hfhr.pl e-mail: a.bodnar@wpia.uw.edu.pl twitter: @adbodnar