200 gatunków aleksandra halarewicz
Spis treści Przedmowa.............................. 4 Rośliny zielne........................... 10 Drzewa i krzewy........................ 146 Indeks nazw polskich................... 186 Indeks nazw łacińskich.................. 188 Źródła ilustracji........................ 191
PRZEDMOWA Świat roślin jest niezmiennie bogaty i różnorodny. Ukształtowany podczas milionów lat ewolucji nieustannie podlega dalszemu rozwojowi i przemianom. Flora roślin naczyniowych Polski liczy około 2300 gatunków. Ich znajomość, niezbędna dla botanika, jest również pożądana w przypadku amatorów, którzy w różnym stopniu mają do czynienia z przyrodą. W książce zamieszczono opisy i fotografie 160 gatunków roślin zielnych i 40 gatunków drzew i krzewów. Są to zarówno taksony bardzo pospolite, jak i rzadkie, a nawet ginące, objęte częściową lub całkowitą ochroną gatunkową. Podstawowym kryterium doboru było uwzględnienie wyłącznie roślin kwiatowych, dziko rosnących i należących do różnych rodzin botanicznych. Zrezygnowano z roślin uprawnych i dziczejących. Ponadto unikano gatunków obcego pochodzenia, określanych jako inwazyjne, które przeniesione z innych rejonów geograficznych zadomowiły się na naszym terenie i obecnie stanowią zagrożenie dla rodzimej szaty roślinnej. Przedstawione opracowanie może być wykorzystane jako łatwy w użyciu i logiczny przewodnik do oznaczania okazów flory w terenie. Fotografie roślin zielnych wraz z towarzyszącymi im opisami zostały uporządkowane według najbardziej widocznej z cech barwy kwiatów (kwiatostanów). Pierwszym krokiem przy ich oznaczaniu jest więc wybór jednej z czterech grup kolorów: rośliny z kwiatami o barwie jasnoniebieskiej do ciemnoniebieskiej i niebieskofioletowej, rośliny z kwiatami w kolorze jasnożółtym do pomarańczowego, rośliny z kwiatami o barwie różowej do ciemnoczerwonej, purpurowej i czerwonofioletowej, rośliny z kwiatami w kolorze białym lub kremowym. W następnej kolejności do identyfikacji taksonomicznej rośliny będą pomocne szczegółowe opisy botaniczne, które uwzględniają cechy morfologiczne organów podziemnych (obecność kłączy, bulw lub cebul; sposób wykształcenia korzeni), łodygi (wysokość, pokrój, sposób ulistnienia), liści (rodzaj, kształt blaszki liściowej, rodzaj brzegu i szczytu liścia, cechy ogonka liściowego), kwiatów (wielkość, liczba elementów okwiatu, cechy szypułki kwiatowej) i owoców (typ, kształt, zabarwienie, cechy nasion). W przypadku roślin o podobnym pokroju morfologicznym zwrócono uwagę na cechy pozwalające na ich odróżnienie. Podane terminy kwitnienia zazwyczaj obejmują stosunkowo długi przedział czasowy, co jest związane z uzależnieniem tego procesu od pogody i miejsca bytowania (niziny, wyżyny, obszary górskie). Dane na temat siedliska są przy oznaczaniu tylko niewielką wskazówką, gdyż większość taksonów roślinnych jest związana z więcej niż jednym typem zbiorowiska roślinnego. Siedliska te są wymienione według najczęstszego występowania gatunku. Wzmianki o właściwościach trujących, dotyczące niektórych roślin, należy traktować jako ostrzeżenie przed ich zbieraniem. Ponadto w opisie gatunków znajdują się informacje dodatkowe dotyczące ich rozprzestrzenienia geograficznego, sposobu zapylania oraz ciekawostki, na przykład o współudziale mrówek w rozsiewaniu nasion. W przypadku gatunków drzew i krzewów nie uwzględniono zestawienia kolorystycznego. Dla tych taksonów w pierwszej kolejności cechy morfologiczne liści, a następnie pokrój korony oraz cechy kory należy traktować jako wskazówki ułatwiające oznaczenie do gatunku. Przynależność systematyczna do rodzin botanicznych oraz nomenklatura polska i łacińska przedstawionych gatunków roślin i ich rodzin zostały przyjęte według pozycji: Mirek Z., Piękoś- -Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002.Flowering plants and pteridophytes of Poland a checklist. PAN, Kraków. atlas ROŚLIN 4 wstęp
Budowa kwiatu szyjka znamię płatki korony nitka pręcika zalążki łącznik pyłek zalążki działki kielicha nektarnik oś kwiatowa dno kwiatowe pylnik szypułka nitka pręcikowa Zalążnia słupka Kwiat pręcik Typy kwiatostanów grono baldachogrono baldach baldach złożony kotka koszyczek główka kłos kolba atlas ROŚLIN 5 wstęp
Liście proste (pojedyncza blaszka liściowa) złożone (kilka blaszek liściowych zwanych listkami) Kształty liści pojedynczych Liście o blaszkach niepodzielonych (o kształcie jajowatym, lancetowatym, nerkowatym itd.). Liście o blaszkach podzielonych (pierzasto wrębne, dłoniasto klapowane, pierzasto sieczne itd.). a b c d e f g h i j k l m n o p r s t a. szpilkowy, b. igiełkowaty, c. równowąski, d. lancetowaty, e. owalnie lancetowaty, f. jajowaty, g. spiczastojajowaty, h. odwrotnie jajowaty, i. łopatkowaty, j. eliptyczny, k. okrągły, l. nerkowaty, m. odwrotnie sercowaty, n. sercowaty, o. romboidalny, p. pierzastowrębny, r. oszczepowaty, s. strzałkowaty, t. trójkątny Ukształtowanie brzegu blaszki liściowej a b c d e f g h a. liść całobrzegi, b. liść karbowany, c. liść ząbkowany, d. liść piłkowany, e. liść podwójnie piłkowany, f. liść ząbkowany z kolcami, g. liść poszarpany, h. liść falistowcięty atlas ROŚLIN 6 wstęp
Liście złożone a b c d e e a. liść trójlistkowy, b. dłoniasto złożony, c. wachlarzowatopalczasty, d. parzystopierzasty, e. nieparzystopierzasty z wąsami, f. podwójnie nieparzystopierzasty Sposoby ulistnienia a b c d a. skrętoległe, b. naprzeciwległe, c. okółkowe, d. różyczkowe, atlas ROŚLIN 7 wstęp
Słowniczek Bulwa zgrubiała część korzenia (bulwa korzeniowa) lub pędu (bulwa pędowa). Pełni funkcję spichrzową i przetrwalnikową, służy do rozmnażania wegetatywnego. Bylina zielna roślina wieloletnia, zimująca w gruncie w postaci zimotrwałych organów. Cebula przekształcony pęd nadziemny o silnie skróconej łodydze, zwanej piętką, i gęsto na niej osadzonych, zewnętrznych liściach łuskowatych oraz położonych głębiej mięsistych liściach spichrzowych. Pełni funkcję spichrzową i przetrwalnikową, służy do rozmnażania wegetatywnego. Filc miękkie włoski pokrywające liście i łodygi niektórych roślin. Gardziel ujście rurki powstałej ze zrośnięcia działek kielicha lub płatków korony. Gatunek zawleczony gatunek pochodzący z innego obszaru geograficznego, który przypadkowo lub w wyniku celowej działalności człowieka dostał się na dany teren i rozprzestrzenił się w środowisku naturalnym. Kłącze przekształcony, zwykle zgrubiały pęd podziemny, pełniący funkcję organu spichrzowego i przetrwalnikowego. Korzenie przybyszowe korzenie wyrastające na organach pędowych łodygach nadziemnych, podziemnych lub liściach. Krótkopęd skrócony pęd o ograniczonym wzroście i blisko siebie osadzonych liściach. Kutner gęsta pokrywa z martwych włosków na powierzchni skórki, chroni organy roślinne przed nadmiernym parowaniem. Kwiat dwuwargowy kwiat o koronie złożonej z dwóch warg, górnej powstałej ze zrośnięcia dwóch płatków korony i wargi dolnej utworzonej z przekształcenia trzech płatków. Kwiatostan część rośliny zbudowana z rozgałęzień pędu zakończonych kwiatami. Kwiaty płodne kwiaty mające zdolność rozmnażania generatywnego (płciowego) i zawiązywania nasion. Kwiaty płonne kwiaty niezdolne do wydawania nasion, zbudowane z okwiatu bez pręcików i słupków. Listki zewnętrzne okwiatu działki kielicha Listki wewnętrzne okwiatu płatki korony Liść dzielny liść o blaszce podzielonej wcięciami powyżej 1/3 szerokości. Liść klapowany liść o blaszce podzielonej wcięciami do 1/3 szerokości. Liść odziomkowy liść wyrastający bezpośrednio z podziemnej lub przyziemnej części pędu. Liść przykwiatowy liść wspierający lub okrywający kwiat lub kwiatostan. Zwykle inaczej zbudowany niż liść właściwy, niekiedy jaskrawo zabarwiony wówczas pełni funkcję przywabiającą owady zapylające. Liść sieczny liść o blaszce podzielonej wcięciami powyżej ½ szerokości. Liść siedzący liść bez ogonka liściowego, wyrastający bezpośrednio z łodygi. Liść właściwy boczny organ pędu, zwykle o ograniczonym wzroście. Pełnią głównie funkcję asymilacyjną. Liść wrębny liść o blaszce podzielonej wcięciami do ¼ szerokości. Liść zbiegający liść, którego brzegi są przedłużone poza jego nasadę i w postaci skrzydełek przyrośnięte do łodygi. Międzywęźle odcinek łodygi pomiędzy węzłami, tj. miejscami wyrastania dwóch kolejnych liści lub pędów bocznych. Murawa formacja roślinna z dominacją niskich traw. Nasada liścia dolna część blaszki liściowej liścia. Okółek zespół dwóch lub więcej organów bocznych rośliny (liście, części kwiatu), osadzonych dokładnie na tej samej wysokości pędu. Okwiat okrywa kwiatowa stanowiąca ochronę dla rozwijających się pręcików i słupków. Może być zbudowany z działek kielicha i płatków korony (okwiat zróżnicowany) lub z jednolitych listków okwiatu (okwiat niezróżnicowany). Osnówka różnego pochodzenia osłona obrastająca częściowo lub całkowicie nasiono bądź nasiona. Ostroga rurkowate, zamknięte uwypuklenie listka okwiatu, powstające u jego nasady i skierowane na zewnątrz kwiatu. Pachwina liścia część liścia znajdująca się między górną stroną jego nasady a łodygą. Pęd płonny pęd, który nie wytwarza kwiatów. Pochwa liściowa górny kąt pomiędzy nasadą liścia a łodygą. Pokrój zespół charakterystycznych cech morfologicznych rośliny, decydujących o jej wyglądzie. Pręcik męski organ płciowy w kwiecie złożony z nitki i główki zbudowanej z dwóch pylników połączonych łącznikiem. atlas ROŚLIN 8 wstęp
Przylistek organ wykształcający się po obu stronach nasady ogonka liściowego lub liścia siedzącego. Często ma postać liściokształtną i wówczas pełnią funkcję asymilacyjną. Może przekształcać się w ciernie, włoski lub gruczoły. Pylnik męski organ rozrodczy roślin, zbudowany z dwóch woreczków pyłkowych wytwarzających ziarna pyłku. Roślina dwupienna roślina wytwarzająca dwa rodzaje kwiatów, kwiaty męskie i żeńskie, na różnych okazach tego samego gatunku. Roślina półpasożytnicza roślina korzystające z wody i soli mineralnych wytworzonych przez inne rośliny. Roślina trwała roślina wieloletnia, patrz bylina. Roślina zimotrwała roślina, które potrafi przetrwać zimę w naszych warunkach klimatycznych bez zapewnienia dodatkowej ochrony. Rozłogi przekształcone rozgałęzienia pędów bocznych roślin o silnie wydłużonych międzywęźlach i zredukowanych liściach. Rosną poziomo lub ukośnie przy ziemi (rozłogi nadziemne) lub pod ziemią (rozłogi podziemne). Służą do rozmnażania wegetatywnego. Słupek żeński organ płciowy w kwiecie zbudowany z zalążni, szyjki słupka i znamienia. Ssawki korzenie boczne roślin pasożytniczych, wrastające w organizm rośliny żywicielskiej i pobierające z niego substancje pokarmowe. Szypułka kwiatowa nieulistniona część pędu, na której wyrasta kwiat. atlas ROŚLIN 9 wstęp
Cebulica dwulistna, oszloch Scilla bifolia L. rodzina liliowate (Liliaceae) Gatunek rozprzestrzeniony na obszarze Kaukazu i Azji Mniejszej. Występuje również w Europie Południowej i Środkowej. W Polsce spotykany rzadko, lokalnie w Bieszczadach, Beskidzie Sądeckim, Beskidzie Niskim oraz na Nizinie Sandomierskiej. Podlega ścisłej ochronie gatunkowej. Roślina cebulowa o wysokości do 25 cm, z jednym pędem kwiatonośnym. Równowąskie liście w liczbie 2 4 obejmują łodygę. Kwiaty osadzone na wzniesionych szypułkach, ciemnoniebieskie do fioletowych, zebrane w grona. Pręciki tak długie, jak okwiat, granatowe. Owoce (torebki) okazałe, kuliste, większe od kwiatów. Roślina trwała. Okres kwitnienia: III IV. Samopylna lub owadopylna. Trująca. Nasiona rozsiewane są przez mrówki. Preferuje gleby wapienne. Stanowiska cebulicy dwulistnej znajdują się przede wszystkim w lasach bukowych, poza tym w lasach mieszanych, zaroślach i na wilgotnych łąkach. Uprawiana w parkach i ogrodach. atlas roślin 10 przegląd gatunków
Szafirek miękkolistny Muscari comosum (L.) Mill. rodzina liliowate (Liliaceae) Gatunek pochodzi z basenu Morza Śródziemnego, występuje w południowej Europie, północnej Afryce i na Bliskim Wschodzie. Rozpowszechniony również wokół Morza Czarnego. Przez Polskę przebiega północna granica zasięgu jego występowania. Na terenie naszego kraju obecny w południowej części niżu, na Śląsku i Wyżynie Małopolskiej oraz na Roztoczu. Podlega ścisłej ochronie gatunkowej. Roślina cebulowa, dorasta do 40 70 cm, z jednym pędem kwiatonośnym. Równowąskie liście z szorstkim brzegiem obejmują łodygę. Górne kwiaty w gronie długoszypułkowe, płonne, niebieskie. Kwiaty dolne na krótkich szypułkach, płodne, brunatne. Owocem jest torebka. Roślina trwała. Okres kwitnienia: V VI. Zapylana przez owady. Rośnie zwykle na glebie o odczynie obojętnym i zasadowym. Występuje na ciepłolubnych murawach. Zasiedla nieużytki w otoczeniu dawnych żwirowni i kamieniołomów, ugory i miedze. atlas roślin 11 przegląd gatunków
Tojad mocny Aconitum firmum (Rchb.) Neilr. rodzina jaskrowate (Ranunculaceae) Gatunek rozprzestrzeniony na obszarze Kaukazu i Azji Mniejszej. Występuje również w Europie Południowej i Środkowej. W Polsce spotykany rzadko, lokalnie w Bieszczadach, Beskidzie Sądeckim, Beskidzie Niskim oraz na Nizinie Sandomierskiej. Podlega ścisłej ochronie gatunkowej. Roślina cebulowa o wysokości do 25 cm, z jednym pędem kwiatonośnym. Równowąskie liście w liczbie 2 4 obejmują łodygę. Kwiaty osadzone na wzniesionych szypułkach, ciemnoniebieskie do fioletowych, zebrane w grona. Pręciki tak długie, jak okwiat, granatowe. Owoce (torebki) okazałe, kuliste, większe od kwiatów. Roślina trwała. Okres kwitnienia: III IV. Samopylna lub owadopylna. Nasiona rozsiewane są przez mrówki. Trująca. Preferuje gleby wapienne. Stanowiska cebulicy dwulistnej znajdują się przede wszystkim w lasach bukowych, poza tym w lasach mieszanych, zaroślach i na wilgotnych łąkach. Uprawiana w parkach i ogrodach. atlas roślin 12 przegląd gatunków
Fiołek wonny, fiołek pachnący Viola odorata L. rodzina fiołkowate (Violaceae) Gatunek rozprzestrzeniony w stanie dzikim w Europie, w zachodniej Azji i północnej Afryce. W Polsce roślina średnio pospolita na niżu i w niższych położeniach górskich. Dzięki uprawie szeroko rozpowszechniona i zdziczała. Roślina o wysokości do 10 cm. Wykształca pełzające kłącze z długimi korzeniącymi się rozłogami. Liście krótko omszone, nerkowate lub jajowate, u nasady sercowate. Obecne przylistki jajowatolancetowate, krótkofrędzlowane. Kwiaty wonne, ciemnofioletowe, rzadziej białe, z ostrogą, czyli ostro zakończonym wyrostkiem u nasady okwiatu. Ostroga pełni funkcję powabni zwabia owady. Owocem jest kulista, owłosiona torebka. Roślina trwała. Okres kwitnienia: III IV. Zapylana przez owady. Najlepiej rośnie na glebie zasobnej w próchnicę. Stanowiska fiołka wonnego znajdują się w widnych lasach liściastych, spotykany również w zaroślach. atlas roślin 13 przegląd gatunków
Goryczuszka wąskolistna Gentiana pneumonanthe L. rodzina goryczkowate (Gentianaceae) Gatunek rozprzestrzeniony w niemal całej Europie oraz na Kaukazie i części Syberii, ale niezbyt częsty. W Polsce rozproszony na całym niżu. Najliczniej występuje na przedpolu Karpat, rzadko w samym paśmie górskim. Na terenie naszego kraju roślina objęta ścisłą ochroną gatunkową. Roślina dorastająca do wysokości 40 cm. Łodyga naga, ulistnienie naprzeciwległe. Liście dolne łuskowate, górne równowąskie, siedzące, parami zrośnięte u nasady, z podwiniętym brzegiem. Kwiaty nieliczne, na krótkich szypułkach, w kątach najwyższych liści. Korona duża, do 5,5 cm długości, dzwonkowata, intensywnie niebieskofioletowa. Owocem jest torebka. Roślina trwała. Okres kwitnienia: VIII IX. Zapylana przez owady. Nie zasiedla gleb wapiennych. Preferuje siedliska nasłonecznione. Spotykana na torfowiskach niskich, wilgotnych łąkach, wrzosowiskach oraz w rzadkich zaroślach. Goryczuszka (goryczka) orzęsiona Gentianella ciliata (L.) Borkh rodzina goryczkowate (Gentianaceae) Gatunek rozprzestrzeniony w niemal całej Europie oraz na Kaukazie i części Syberii, ale niezbyt częsty. W Polsce rozproszony na całym niżu. Najliczniej występuje na przedpolu Karpat, rzadko w samym paśmie górskim. Na terenie naszego kraju roślina objęta ścisłą ochroną gatunkową. Roślina dorastająca do wysokości 40 cm. Łodyga naga, ulistnienie naprzeciwległe. Liście dolne łuskowate, górne równowąskie, siedzące, parami zrośnięte u nasady, z podwiniętym brzegiem. Kwiaty nieliczne, na krótkich szypułkach, w kątach najwyższych liści. Korona duża, do 5,5 cm długości, dzwonkowata, intensywnie niebieskofioletowa. Owocem jest torebka. Roślina trwała. Okres kwitnienia: VIII IX. Zapylana przez owady. Nie zasiedla gleb wapiennych. Preferuje siedliska nasłonecznione. Spotykana na torfowiskach niskich, wilgotnych łąkach, wrzosowiskach oraz w rzadkich zaroślach. atlas roślin 14 przegląd gatunków
Barwinek pospolity Vinca minor (L.) rodzina toinowate (Apocynaceae) Gatunek obecny w Europie z wyjątkiem Skandynawii. W Polsce w stanie dzikim występuje w rozproszonych stanowiskach na całym niżu. W górach spotykany jest dość rzadko. Ponadto uprawiany jako roślina ozdobna. Na terenie naszego kraju roślina objęta częściową ochroną gatunkową. Łodygi zdrewniałe dołem, pokładające się i zakorzeniające. Łodygi kwiatowe wyprostowane, wzniesione do 20 cm wysokości. Ulistnienie naprzeciwległe. Krótkoogonkowe liście skórzaste, zimotrwałe, eliptyczne, z wierzchu połyskujące, całobrzegie. Kwiaty wyrastają pojedynczo w pachwinach liści. Korona niebieska lub jasnofioletowa, z krótką rurką i szerokimi płasko rozpostartymi pięcioma łatkami. Roślina trwała. Okres kwitnienia: IV V. Zapylana przez owady. Nasiona rozsiewane głównie przez mrówki. Doskonale znosi zacienienie. Spotykana w lasach liściastych i zaroślach, na glebach kwaśnych i zasobnych w wapń, gdzie często tworzy zwarte łany. atlas roślin 15 przegląd gatunków
Żmijowiec zwyczajny Echium vulgare L rodzina szorstkolistne (Boraginaceae) Gatunek rozprzestrzeniony w niemal całej Europie i Ameryce. W Polsce dość pospolity na całym niżu oraz w niższych górach. Łodyga wzniesiona, gruba, pojedyncza lub rozgałęziona, o wysokości do 100 cm. Cała bardzo gęsto, krótko owłosiona z ciemnoczerwonymi brodawkami, na których dodatkowo wyrastają dłuższe, szorstkie i kłujące włoski. Liście lancetowate, całobrzegie. Kwiaty liczne, osadzone w kątach liści, zebrane w kwiatostany. Korona grzbiecista, początkowo czerwonawa, później niebieska, owłosiona. Owocem jest rozłupnia rozpadająca się na cztery ciemnobrunatne rozłupki. Roślina dwuletnia. Okres kwitnienia: V IX. Zapylana przez owady. Zasiedla gleby lekkie, piaszczyste lub kamieniste. Spotykana na siedliskach ruderalnych, takich jak nasypy, urwiska, przydroża oraz na suchych wzgórzach i nieużytkach. atlas roślin 16 przegląd gatunków
Miodunka ćma Pulmonaria obscura Dumort. rodzina szorstkolistne (Boraginaceae) Obecna w niemal całej Europie oraz w Zachodniej Syberii i w Turcji. W Polsce jest rośliną pospolitą na całym obszarze kraju. Roślina o wysokości do 30 cm. Łodyga wzniesiona, pojedyncza lub słabo rozgałęziająca się, szorstko owłosiona. Liście odziomkowe, czyli wyrastające ze skróconej, podziemnej łodygi i leżące na powierzchni gleby, szerokojajowate, na długich ogonkach. Liście łodygowe czyli osadzone na łodydze nadziemnej, o kształcie lancetowatym, dolne krótkoogonkowe, górne siedzące. Górna powierzchnia wszystkich liści pokryta szorstkimi włoskami. Kwiaty na krótkich szypułkach, młode różowoczerwone, starsze czerwono fioletowe. Zebrane w kwiatostan. Owocem jest rozłupnia. Roślina trwała. Okres kwitnienia: III V. Owadopylna. Preferuje gleby próchniczne. Cieniolubna. Rośnie w lasach liściastych i zaroślach. Zakwita wczesną wiosną przed rozwinięciem liści drzew, pod którymi rośnie. Głowienka pospolita Prunella vulgaris L. rodzina jasnotowate (Lamiaceae) Gatunek szeroko rozprzestrzeniony na półkuli północnej, zarówno w Afryce Północnej, Europie, Ameryce Północnej, jak i w Azji. W Polsce zaliczana do roślin pospolitych. Roślina o wysokości do 40 cm. Korzeniące się pędy wyrastają z kątów liści. Łodyga wzniesiona, czworokanciasta, naga lub słabo tylko owłosiona. Liście na ogonkach, odziomkowe w rozetkach, łodygowe naprzeciwległe. Liście jajowate, całobrzegie. Kwiaty niebieskofioletowe gęsto skupione na szczycie pędu. Dwuwargowa korona, prawie dwa razy dłuższa od kielicha jest otwarta dla owadów korzystających z gruczołów miodnikowych znajdujących się na dnie kwiatowym. Owocem jest rozłupnia rozpadająca się na cztery rozłupki. Roślina trwała. Okres kwitnienia: V IX. Zapylana przez owady, możliwe jest też samozapylenie. Rośnie na łąkach, obrzeżach lasów i na przydrożach. atlas roślin 17 przegląd gatunków
Bluszczyk kurdybanek Glechoma hederacea L. rodzina jasnotowate (Lamiaceae) Gatunek rozpowszechniony w prawie całej Europie, na Kaukazie i Syberii, zadomowiony także w Ameryce Północnej, gdzie został zawleczony. W Polsce pospolity na całym obszarze. Roślina o wysokości do 20 cm. Łodyga przylegająco owłosiona lub naga, wytwarza długie, pełzające rozłogi. Pędy kwiatonośne wzniesione. Liście naprzeciwległe, dolne nerkowate okrągławe, górne sercowato okrągławe, wszystkie ogonkowe z karbowanym brzegiem. Kwiaty osadzone po 2 4 w kątach liści, korona niebieskofioletowa, 2 3 razy dłuższa od kielicha. Owocem jest rozłupnia rozpadająca się na cztery rozłupki. Roślina wieloletnia. Zakwita w drugim roku życia. Okres kwitnienia: IV VII. Zapylana przez owady. Nasiona rozsiewane są przez mrówki. Preferuje gleby zasobne w składniki mineralne, jest gatunkiem azotolubnym. Rośnie w lasach liściastych, zaroślach, przydrożach, na łąkach i skrajach pól. atlas roślin 18 przegląd gatunków