Recenzenci dr hab. Marek Sobczyk, dr Wojciech Peszyński, dr Jarosław Zbieranek Korekta Izabela Kabacińska ISBN 978-83-231-3287-5 Copyright by Uniwersytet Mikołaja Kopernika Toruń 2014 UNIWERSYTET MIKOŁAJA KOPERNIKA ul. Gagarina 11, 87-100 Toruń Wydanie I Druk: Drukarnia Wydawnictwa Naukowego UMK ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń
Spis treści Słowo wstępne... 9 Wyzwania współczesnego prawa wyborczego w opinii ekspertów (opracowanie Radosław Zych)... 11 Maciej Banaszak Zasada konkurencyjności wyborów a polskie ustawy wyborcze. Analiza politologiczna... 41 Marek Friedrich Cisza wyborcza relewantny element współczesnego prawa wyborczego czy fasadowy relikt przeszłości?.................................... 57 Marta Gałązka Likwidacja obowiązku meldunkowego a rejestr wyborców... 67 Paulina Głowacka Ghostwriting w kampanii wyborczej na gruncie Kodeksu wyborczego oraz Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych... 77 Miłosz Jamrocha Realizacja zasad demokratycznego przeprowadzania wyborów władz w polskich związkach sportowych na przykładzie Polskiego Związku Piłki Nożnej... 89
Marcin Jędrysiak Gryczana kasza wyborcza naruszenie reguł finansowania kampanii wyborczej na Ukrainie w 2012 roku... 103 Andrzej Leśniewski Kulturowa a kulturalna transgresja podmiotu względem prawa stanowionego na przykładzie polskiego Kodeksu wyborczego... 117 Joanna Lewandowska, Milena Matusiak Wady i zalety e-votingu jako alternatywnej metody głosowania......... 135 Dominika Ewa Loll Kampania wyborcza i co dalej? Wizerunek polityków w czasie kampanii i po niej... 147 Dagmara Moskwa Zasady wyborów prezydenta Ukrainy. Przypadek kampanii z 2010 roku 155 Agata Pyrzyńska None of the above instytucja jutra czy wyborcza nonszalancja?... 167 Rita Róża Ramza Nie głosowałeś milcz. O ustanowieniu cenzusów wyborczych w XXI wieku 183 Paweł Raźny Motywowanie frekwencji wyborczej w świetle wybranych instytucji Kodeksu wyborczego... 193 Adrian Skoczylas Próby zwiększenia partycypacji kobiet w polskiej polityce na przykładzie wyborów parlamentarnych w 2011 roku... 207 Robert Trzaskowski Instytucja głosowania przez pełnomocnika w Kodeksie wyborczym... 219 Damian Wąsik Zakres penalizacji wybranych czynów zabronionych w polskim Kodeksie wyborczym... 231
Jagoda Wojciechowska Wprowadzenie jednomandatowych okręgów wyborczych w wyborach do Senatu RP z 2011 roku. Próba oceny konsekwencji... 243 Jacek Wojciechowski Problem realizacji prawa do głosowania przez osoby niepełnosprawne w ujęciu przepisów obowiązujących w polskim porządku prawnym oraz praktyce funkcjonowania Rzecznika Praw Obywatelskich (zagadnienia wybrane)... 263 Piotr Zieliński Pacjent jako wyborca zagadnienia de lege lata oraz de lege ferenda... 275 Radosław Zych Instytucja mężów zaufania w polskim prawie wyborczym. Analiza na przykładzie wyborów parlamentarnych z 9 października 2011 roku... 287 Redaktorzy... 303
Słowo wstępne Do najistotniejszych osiągnięć polskich przemian ustrojowych zapoczątkowanych w 1989 roku należy bez wątpienia stworzenie wysoko ocenianego przez teoretyków, praktyków i co najważniejsze również przez obywateli, demokratycznego systemu wyborczego. System ten gwarantuje realizację podstawowych zasad rządzących elekcjami, składających się na europejskie dziedzictwo wyborcze. Trzeba jednak podkreślić, że pozytywne oceny funkcjonowania systemu wyborczego stanowią wyraz uznania nie tylko dla ustawodawcy, który go zaprojektował, ale także a może przede wszystkim są zasługą profesjonalizmu administracji wyborczej, zapewniającej sprawność i uczciwość organizacji i przeprowadzania akcji wyborczych. Mimo że polski system wyborczy, co do zasady, zbiera dobre noty, to bez wątpienia jego niektóre instytucje wymagają korekty lub zastąpienia zupełnie nowymi regulacjami prawnymi, których wprowadzenie będzie należeć do najważniejszych wyzwań stojących przed ustawodawcą w najbliższych latach. Niniejsza monografia składająca się z dwudziestu artykułów autorstwa młodych badaczy problematyki wyborczej z największych ośrodków akademickich w kraju wraz z poprzedzającym je stenogramem z dyskusji znanych ekspertów, wśród których znalazł się Przewodniczący Państwowej Komisji Wyborczej oraz Szef Krajowego Biura Wyborczego identyfikuje szereg takich wyzwań oraz mieści analizę związanych z nimi problemów zarówno z perspektywy prawniczej, jak i politologicznej, socjologicznej oraz kulturowej. Dzięki temu praca stanowi pogłębione studium na 9
Słowo wstępne temat procesu wyborczego, zarówno w jego aspekcie jurydycznym, jak i wymiarze praktycznym. W publikacji zostały poruszone aktualne zagadnienia związane z instytucjami funkcjonującymi na gruncie polskiego prawa wyborczego (np. z głosowaniem przez pełnomocnika, głosowaniem korespondencyjnym, ciszą wyborczą, cenzusami wyborczymi, kwotami na listach wyborczych, jednomandatowymi okręgami wyborczymi czy mężami zaufania) oraz z rozwiązaniami, które nie zostały przewidziane w Kodeksie wyborczym, ale z powodzeniem funkcjonują w niektórych państwach świata (np. e-voting, none of the above czy elektroniczny rejestr wyborców). Godzi się również podkreślić, że w polu zainteresowania większości autorów znajdowało się prawo polskie, choć dwa artykuły zostały poświęcone wyborom na Ukrainie. Jako Kierownik Centrum Studiów Wyborczych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, którego doktoranci i współpracownicy podjęli trud przygotowania niniejszej pracy, chciałbym serdecznie pogratulować Autorom udziału w tym wartościowym projekcie naukowym, który w mojej opinii ma szansę stać się istotnym przyczynkiem do debaty nad kształtem pożądanych zmian prawa wyborczego. Chciałbym też bardzo podziękować tym Wszystkim, bez których życzliwości wydanie tomu, który oddajemy w ręce P.T. Czytelników, nie mogłoby dojść do skutku. Toruń, wrzesień 2014 r. Prof. dr hab. Andrzej Sokala Kierownik Centrum Studiów Wyborczych UMK w Toruniu
Wyzwania współczesnego prawa wyborczego w opinii ekspertów * Mgr Anna Frydrych, Centrum Studiów Wyborczych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu: Serdecznie Państwa witam. Pozwolę sobie Państwu przypomnieć grono ekspertów. Pan Sędzia Stefan Jan Jaworski, Przewodniczący Państwowej Komisji Wyborczej, Pan Minister Kazimierz Wojciech Czaplicki, Sekretarz PKW i Szef Krajowego Biura Wyborczego, Pan Mirosław Wróblewski, Dyrektor Zespołu Prawa Konstytucyjnego i Międzynarodowego w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich, Pan Alexander Shlyk, ekspert Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie; Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka, Pan Profesor Andrzej Sokala, Kierownik Centrum Studiów Wyborczych UMK, a także Pan dr Jarosław Zbieranek, wieloletni uczestnik prac parlamentarnych z dziedziny prawa wyborczego, a także miło mi jest przypomnieć ekspert CSW. Dlaczego ta tematyka jest taka ważna? Od 2011 roku doczekaliśmy się ustawy Kodeks wyborczy, oczekiwanej od dawna, która ujednolica przepisy prawa wyborczego. Oprócz tego mamy okazję zapoznawać się z uzasadnieniem Trybunału Konstytucyjnego stwierdza- * Zapis debaty ekspertów, która odbyła się 15 marca 2013 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wypowiedzi opublikowano po autoryzacji. Głos w dyskusji śp. M. Wisa opublikowany za zgodą małżonki z dnia 24.07.2013 r. Opracowanie mgr R. Zych. 11
Wyzwania współczesnego prawa wyborczego jącego zgodność, w niektórych przypadkach niezgodność, przepisów Kodeksu wyborczego z przepisami Konstytucji RP, która jest niezwykle doniosła w całej skali orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego w sprawach wyborczych. Ponadto, podkreślić trzeba, że ponad rok temu mieliśmy okazję sprawdzić działanie przepisów prawa wyborczego w praktyce w wyborach parlamentarnych z 2011 roku. Wydaje się, że jest to dlatego dobry moment, by dokonać głębokiej refleksji z punktu widzenia tego, co stanowi dla nas najbliższe wyzwania. Poproszę teraz każdego z ekspertów o udzielenie odpowiedzi na tak postawione pytanie co Jego zdaniem, Państwa zdaniem stanowi te najdonioślejsze, a może najważniejsze z punktu widzenia obecnej sytuacji, wyzwania dla polskiego prawa wyborczego. Sędzia Stefan Jan Jaworski, Przewodniczący Państwowej Komisji Wyborczej: Dla mnie właśnie pierwszym wyzwaniem jest co zrobić, aby zaktywizować inne ośrodki uniwersyteckie i naukowe na terenie kraju, by poświęciły czas na dydaktykę i naukę w zakresie prawa wyborczego, żeby naśladowały ośrodek toruński, który tak wspaniale promieniuje, wpisuje się w uroczystości Światowego Dnia Wyborów, które niedawno również tutaj na tej uczelni, mieliśmy zaszczyt obchodzić. Czyli pierwsze wyzwanie, to zachęcenie innych ośrodków uniwersyteckich, studentów do zainteresowania się w szerszym zakresie problematyką prawa wyborczego, jak też zainteresowanie tą problematyką, tak jak czyni tutejszy ośrodek, młodzieży licealnej i gimnazjalnej. Drugie wyzwanie, w moim przekonaniu, to jest kwestia rozproszenia wątpliwości, jakie pojawiają się u części naszego społeczeństwa, w niektórych ośrodkach politycznych, dotyczące nowych technik głosowania. Nie wiemy z czego to się bierze, ale podnosi się ciągle różnego rodzaju zastrzeżenia wobec głosowania przez pełnomocnika, głosowania korespondencyjnego, stosowania elektronicznych technik przekazywania danych, jak i głosowania za pomocą maszyn do głosowania, jak i też głosowania internetowego. Enuncjacje prasowe pod adresem PKW kierują różnego rodzaju absurdalne podejrzenia m.in. o to, że posługujemy się serwerami rosyjskimi, a zatem fałszujemy wybory na 12
Wyzwania współczesnego prawa wyborczego w opinii ekspertów wzór rosyjski. I uważam, że właśnie należy zrobić wiele, aby rozproszyć tego typu wątpliwości, że polskie organy wyborcze od 1990 roku przeprowadzają wybory sprawnie i uczciwie. Wszystkie nasze wybory są kontrolowane przez Sąd Najwyższy chodzi o wybory ogólnokrajowe, natomiast wybory na szczeblu lokalnym przez właściwe sądy okręgowe. Jeśli chodzi o wybory ogólnokrajowe, to nie było nigdy przypadku ich unieważnienia. A zatem tego typu zarzuty kierowane pod adresem organów wyborczych są całkowicie nieuzasadnione. Jeśli chodzi o nowe techniki wyborcze, to również wątpliwości rozproszył Trybunał Konstytucyjny, który wyrokiem z lipca 2011 roku stwierdził konstytucyjność nowych sposobów głosowania. I trzecia kwestia, którą chciałbym poruszyć, jakby trzecie wyzwanie. Wyzwanie kierowane do ustawodawcy konstytucyjnego, aby odstąpił od przyjętego zamkniętego systemu źródeł prawa. Przyjęta koncepcja zamkniętego systemu źródeł prawa pozbawia PKW możliwości optymalnego sterowania procesem wyborczym dlatego, że szereg aktów wykonawczych do Kodeksu wyborczego musi wydawać rząd albo jego poszczególne ministerstwa. I przykładowo, szczegółowe kwestie funkcjonowania rejestru wyborców reguluje minister spraw wewnętrznych. Kwestie wzoru sprawozdania finansowego, które składają partie polityczne, jak też komitety wyborcze po wyborach minister finansów. Można zadać zasadne pytanie czy właśnie ci ministrowie posiadają większą wiedzę na temat sposobu wykonania przepisów prawa wyborczego niż PKW? I dlatego uważam, że trzeba przekonywać ustawodawcę konstytucyjnego, aby w sposób stanowczy odstąpił od przyjmowanej koncepcji zamkniętego systemu źródeł prawa, albo poprzez konstytucjonalizację PKW uczynił wyjątek do stanowienia prawa wykonawczego na takiej zasadzie, jak to czyni Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Dziękuję. Minister Kazimierz Wojciech Czaplicki, Szef Krajowego Biura Wyborczego: Jeśli chodzi o wyzwania współczesnego prawa wyborczego, to obejmują one nie tylko wyzwania, które stoją przed ustawodawcą, ale też i te, które stoją przed organami realizującymi to prawo, a więc przed Państwową Komisją Wyborczą, komisarzami wybor- 13