Tomasz Matuszak MAZUREK DĄBROWSKIEGO W ŚWIETLE AKT CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO W lipcu bieżącego roku minęła 200-setna rocznica powstania utworu zwanego powszechnie Mazurkiem Dąbrowskiego i zarazem 70-ta rocznica, od ogłoszenia okólnikiem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych tego utworu za hymn narodowy, która miała miejsce 26 lutego 1927 roku. Autor słów hymnu Józef Wybicki (1747 1822) urodził siew Będominie pod Brodnicą na Pomorzu. Był autorem ciekawych broszur politycznych i dzieła Listy patriotyczne do ekskanclerza Zamoyskiego. Brał udział w konfederacji barskiej, był posłem na Sejm Czteroletni i gorącym zwolennikiem Konstytucji 3 maja. Jako uczestnik insurekcji 1794 roku wchodził w skład Rady Zastępczej Tymczasowej, a później pełnił funkcję pełnomocnika rządu powstańczego przy dywizji generała Jana Henryka Dąbrowskiego 1. Będąc żołnierzem Legionów Polskich generała Dąbrowskiego w pierwszej połowie lipca 1797 roku przebywał w miejscowości Reggio Emilia gdzie napisał utwór adresowany do żołnierzy Legionów Polskich. Miał on być pokrzepieniem strapionych dusz żołnierzy tułaczy przebywających na ziemi włoskiej, którzy znaleźli się tam po utracie własnego państwa wymazanego z mapy Europy przez trzech zaborców. Utwór zatytułowany Pieśń Legionów Polskich we Włoszech, napisany został pod znaną melodię starego mazurka ludowego znanego od 1 J. W i l l a u m e, Jeszcze polska..., [w:] S. R u s s o c k i, S.K. K u c z y ń s k i, J. W i l l a u m e, Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej, wyd. 3, Warszawa 1978, s. 268.
szeregu lat w polskich wsiach i dworach. Pierwszy raz odśpiewał go sam Józef Wybicki przed starszyzną legionową na spotkaniu w pałacu biskupim w Reggio, w którym mieściła się kwatera generała Jana Henryka Dąbrowskiego. Pieśń Legionów Polskich po raz pierwszy odegrała orkiestra legionowa 16 lipca 1797 roku podczas parady wojskowej, urządzonej na Piazza Maggiore dla uczczenia proklamowania Republiki Cisalpińskiej 2. Podlaska melodia ludowa zbliżona do mazurka była długo mylnie przypisywana Michałowi Kleofasowi Ogińskiemu, natomiast tekst nie budzący zastrzeżeń co do autorstwa, ogłoszony został w Mantui w lutym 1799 roku w gazetce Dekada Legionowa 3. Utwór zdobył sobie bardzo szybko popularność we wszystkich zakątkach świata tam, gdzie pojawiali się żołnierze Legionów. Mazurek Dąbrowskiego śpiewany był na wszystkich polach bitew i potyczek powstania listopadowego. Powszechnie uznanym hymnem narodowym stał się po bitwie pod Grochowem, gdzie ranny został 25 lutego 1831 roku generał Józef Chłopicki 4, którego oddziały piechoty ruszyły do ataku na bagnety śpiewając Jeszcze Polska nie zginęła. Mazurek Dąbrowskiego doczekał się licznych modyfikacji tekstu w zależności od okoliczności i miejsca w jakich był wykonywany, natomiast jego prosta melodia zawsze pozostawała niezmienna, towarzysząc Polakom we wszystkich zaborach w życiu codziennym narodu i zrywach powstańczych. Z chwilą odzyskania przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 roku zajęto się kwestią ustalenia utworu, który miał pełnić rolę hymnu narodowego. W pierwszych latach niepodległości żadna z pieśni patriotycznych nie została uznana za hymn państwowy. Do miana hymnu państwowego pretendowały takie pieśni jak Boże coś Polskę Alojzego Felińskiego, Chorał Kornela Ujejskiego ( Z dymem pożarów, z kurzem krwi bratniej ), Rota Marii Konopnickiej i Mazurek Dąbrowskiego Józefa Wybickiego. Rozgorzała polemika prasowa, w której Wacław Rogowicz i Aleksander Świętochowski proponowali ułożenie nowego hymnu 5. Sprawy tej nie rozstrzygnęła nawet konstytucja Rzeczypospolitej uchwalona dnia 17 2 Tamże, s. 270. 3 Z. L e w i n ó w n a, Mazurek Dąbrowskiego..., [w:] Literatura Polska, Przewodnik encyklopedyczny t. I, pod red. J. K r z y ż a n o w s k i e g o, Warszawa 1984, s. 647. 4 J. W i l l a u m e, op. cit., s. 298. 5 Z. L e w i n ó w n a, op. cit., s. 648.
marca 1921 roku. Ostatecznie po dojściu do władzy w wyniku przewrotu majowego w 1926 roku ekslegionistów, uważających się za spadkobierców idei i czynu legionistów generała Jana Henryka Dąbrowskiego, spór został zakończony. 15 października 1926 roku w okólniku Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego ogłoszono obowiązujący odtąd w szkołach tekst hymnu 6. 26 lutego 1927 roku identyczny tekst hymnu narodowego ogłoszono w okólniku Ministerstwa Spraw Wewnętrznych 7, a 2 kwietnia 1927 roku okólnikiem Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego ustalono harmonizację na fortepian pieśni Jeszcze Polska nie zginała i dołączono nuty 8. W latach 1939 1945 Mazurek Dąbrowskiego towarzyszył Polakom w trudnych latach okupacji i na wszystkich frontach świata. Również w Polsce Ludowej władze naczelne uznały Mazurek Dąbrowskiego za polski hymn państwowy na mocy zarządzenia ministra oświaty z dnia 20 czerwca 1948 roku 9. Dziś Mazurek Dąbrowskiego znalazł swe niekwestionowane miejsce najważniejszej pieśni w nowej konstytucji. Prowadzone prace w okresie międzywojennym nad ustaleniem utworu mającego spełnić rolę hymnu narodowego znalazły swoje odbicie również w dokumentach proweniencji wojskowej. Zachowane dokumenty w zasobie Centralnego Archiwum Wojskowego są odzwierciedleniem ówczesnych dyskusji i problemów związanych z zagadnieniem zasad, okoliczności oraz sposobu odpowiedniego wykonywania utworu. Jest ich niewiele ponieważ zachowały się w stanie szczątkowym przez co zasługują na szczególną uwagę. W zespole akt Oddziału V Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego sygnatura I.301.11.95 znajduje się korespondencja o numerze sprawy 8682 pomiędzy Dowództwem Okręgu Etapowego Tarnopol, a Naczelnym Dowództwem WP z dnia 15 kwietnia 1920 roku. Jest to zapytanie kierowane przez Dowództwo 6 Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, 1926, poz. 191, s. 391 i nn. 7 Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 1927, nr 1 2, poz. 60, s. 58. 8 Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, 1928, poz. 90, s. 183 i nn. J. W i l l a u m e, op. cit., s. 324. 9 Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty, 1948, poz. 150, s. 422.
Okręgu Etapowego Tarnopol, który z polskich utworów muzycznych należy uważać za polski hymn narodowy względnie państwowy. W zapytaniu tym podane są takie utwory jak Boże coś Polskę, Z dymem pożarów Rota i Jeszcze Polska nie zginęła. Następne trzy dokumenty to rozkazy pochodzące z Kolekcji Dzienników Rozkazów MSWojsk. Pierwszy z nich opublikowany został w Dzienniku Rozkazów MSWojsk. nr 11 z dnia 22 marca 1921 roku, poz. 221 i traktował o oddawaniu honorów przy odgrywaniu Mazurka Dąbrowskiego i hymnów państw sprzymierzonych. W myśl tego rozkazu w czasie grania przez orkiestrę lub odśpiewywania Mazurka Dąbrowskiego osoby wojskowe miały stać w postawie zasadniczej na baczność, a pod gołym niebem oddawać jeszcze przepisowe honory. Do dowódców oddziałów należało ustalenie w jaki sposób i kto spośród uczestników uroczystości miał oddawać honory. Takie same zasady stosowane były przy odgrywaniu hymnów państw sprzymierzonych. Orkiestry wojskowe mogły grać hymny narodowe tylko na polecenie swoich przełożonych. Drugi dokument opublikowany został w Dzienniku Rozkazów MSWojsk. nr 43 z dnia 2 listopada 1921 roku, poz. 781. Rozkaz ten traktuje o wykonywaniu hymnu narodowego podczas uroczystości wojskowych. Rozkaz ten zasługuje na szczególną uwagę z racji umieszczonego w postaci załącznika wyciągu fortepianowego z obowiązującą melodią. Harmonizacja opracowana została przez Komisję Muzyczną przy Oddziale III Sztabu Generalnego WP. Utwór należało wykonywać w tonacji F- dur, w tempie MM 118. Drugim załącznikiem zamieszczonym w tym rozkazie był obowiązujący tradycyjny tekst. Każdy żołnierz zobowiązany był w okresie wyszkolenia rekruckiego do nauczenia się melodii i tekstu hymnu narodowego. W myśl Dziennika Rozkazów nr 43, poz. 781 hymn narodowy oficjalnie wykonywały orkiestry wojskowe przy uroczystych oficjalnych przyjęciach Naczelnika Państwa, Naczelników i Przedstawicieli Państw Obcych, przy odbieraniu raportu przez dowódcę oddziałów, przed chorągwiami i sztandarami. Dowódca garnizonu był zobowiązany do wydawania każdorazowo zezwoleń na wykonywanie hymnu narodowego w ramach miejscowych uroczystości.
Dziennik Rozkazów MSWojsk. nr 20 z dnia 9 maja 1923 roku, poz. 276, regulował oficjalne wykonywanie hymnu narodowego. W rozkazie tym zamieszczono zmiany odnoszące się do zaleceń opublikowanych w Dzienniku Rozkazów MSWojsk. nr 43 z dnia 2 listopada 1921 roku. W punkcie pierwszym tego rozkazu podano okoliczności wykonywania hymnu przy uroczystościach takich jak przyjęcie Prezydenta Rzeczypospolitej, Ministra Spraw Wojskowych, Marszałków Polski, Szefa Sztabu Generalnego, Szefa Administracji Armii, Inspektorów Armii i Generalnych Inspektorów. Osobny ceremoniał odnośnie przedstawicieli państw obcych, ustalał Protokół Dyplomatyczny Ministerstwa Spraw Zagranicznych. W punkcie trzecim tego rozkazu ustalono, że hymn narodowy należy wykonywać podczas dekorowania orderem Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych z zastrzeżeniem wykonywania hymnu przy rozpoczęciu dekorowania. Na mocy tego rozkazu odebrano dowódcom garnizonów prawo do określania okoliczności w jakich można wykonywać było hymn narodowy. Innym ciekawym dokumentem jest Rozkaz Tajny nr 18 Komendy Miasta Warszawa z dnia 7 września 1927 roku, w punkcie pierwszym którego Komendant Garnizonu polecał natychmiastowe wprowadzenie do repertuaru pieśni żołnierskich, utworów Boże coś Polskę i Jeszcze Polska nie zginęła komendantom i kierownikom instytucji wojskowych. Rozkaz ten podyktowany był nieznajomością przez niektóre oddziały garnizonu tych pieśni, na których piękną melodię i głęboko patriotyczną treść Komendant zwracał uwagę 10. Kolejny dokument pochodzi z zespołu akt Biura Wyznań Niekatolickich Ministerstwa Spraw Wojskowych 11. Jest to odpowiedź Szefa Biura ppłk. dr. Stanisława Krawczyka na pismo dowódcy Okręgu Korpusu Nr II Lublin z dnia 12 września 1932 roku. W piśmie tym Szef Biura dopuszcza z punktu widzenia wychowawczego odśpiewanie w chwilach uroczystych po zakończeniu nabożeństw hymnu narodowego, z zastrzeżeniem aby nie stal się on częścią składową modlitwy. Z treści pisma wynika, że hymn śpiewany był w innych okręgach korpusów raz w tygodniu w synagogach. 10 CAW, Komenda Garnizonu Warszawa, I.372.62.32. 11 CAW, Biuro Wyznań Niekatolickich MSWojsk., I.300.20.36.
Sprawa regulacji hymnu narodowego znalazła swoje odbicie w dokumentach z lat 1923 1926 w zespole akt Gabinetu Ministra. Dokumenty znajdujące się w jednostce archiwalnej o sygnaturze I.300.1.489 są odbiciem korespondencji Gabinetu Ministra z Prezydium Rady Ministrów z lat 1923 1924. Dotyczy ona okoliczności wykonywania hymnu narodowego, na które Prezydium Rady Ministrów wskazywało, że są niezgodne z Przepisami protokolarnymi, ceremonialnymi i etykietalnymi RP, z których wyciąg został dołączony do tej korespondencji. Uwagę zwrócić należy na to, że takie przepisy nie były ówcześnie ostatecznie unormowane, a znajdowały się w stadium opracowywania przez Prezydium Rady Ministrów. Materiały znajdujące się w jednostce archiwalnej o sygnaturze I.300.1.490 to korespondencja z lat 1925 1926 pomiędzy Ministerstwem Spraw Wojskowych, Prezydium Rady Ministrów i Ministerstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Jest to odzwierciedlenie prac prowadzonych nad ostateczną treścią i kompozycją muzyczną, ustalenia tekstu hymnu z dokumentami źródłowymi oraz zagadnień nad ewentualnym utworzeniem komisji w sprawie hymnu narodowego, które prowadzone były przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Ministerstwo to było organem władnym do wydania stosowanych poleceń władzom szkolnym, administracyjnym i wojskowym w sprawie wykonywania hymnu. W korespondencji tej wysunięto postulat zmiany harmonizacji utworu na nową. Opracowanie jej powierzono profesorom Felicjanowi Szopskiemu, Stanisławowi Niewiadomskiemu i Robertowi Statkowskiemu. Zwrócono również uwagę na pozytywkę z czasów Księstwa Warszawskiego znajdującą się w zbiorach ówczesnego Muzeum Wojska w Warszawie. Wersja Pieśni Legionów podana w Dzienniku Rozkazów MSWojsk. nr 43, poz. 781 z 1921 roku, opierała się na melodii pochodzącej z tej pozytywki. Wyżej wymienione materiały archiwalne dotyczące kwestii hymnu narodowego zachowały się w stanie szczątkowym, przez co zasługują na szczególną uwagę badaczy. Ich niewielka ilość odzwierciedla jednak prace jakie prowadzone były nad ustaleniem ostatecznej wersji hymnu. Działania podjęte zarówno przez organy administracji państwowej, jak też i przez organy wojskowe, które były zaangażowane
w tę ważną dla całego narodu sprawę.