STRATEGIA ROZWOJU GMINY OLESNO. Stanisław Moskal, Andrzej Kotala

OŚRODEK DORADZTWA ROLNICZEGO W TARNOWIE z/s W ZGŁOBICACH STRATEGIA ROZWOJU GMINY OLESNO Stanisław Moskal, Andrzej Kotala ZAKŁAD SOCJOLOGII I ROZWOJU WSI AKADEMIA ROLNICZA W KRAKOWIE KRAKÓW 1999

SPIS TREŚCI I. Założenia, cel i metoda opracowania II. Ogólne informacje o gminie 1. Położenie 2. Powierzchnia i ludność 3. Sołectwa i ich zróżnicowanie 4. Warunki naturalne III. Struktura społecznozawodowa i źródła utrzymania mieszkańców 1. Gospodarstwa domowe i ludność wg posiadania ziemi 2. Struktura źródeł utrzymania 3. Znaczenie pozarolniczych działów gospodarki 4. Bezrobocie zarejestrowane i wolne zasoby pracy IV. Rolnictwo i produkcja rolnicza 1. Użytkowanie ziemi 2. Struktura obszarowa gospodarstw 3. Wyposażenie gospodarstw w siłę pociągową 4. Zatrudnienie w rolnictwie 5. Struktura produkcji 6. Produktywność ziemi i pracy. Dochód rolniczy 7. Produkcja towarowa, przejawy specjalizacji produkcji V. Infrastruktura techniczna i społeczna gminy 1. Drogi, środki transportu, łączność 2. Zaopatrzenie w energię 3. Woda i ścieki 4. Usuwanie śmieci 5. Zasoby mieszkaniowe i ruch budowlany 6. Ochrona zdrowia 7. Oświata, kultura, dziedzictwo kulturowe 8. Inne składniki infrastruktury 2

VI. Drogi rozwoju 1. Charakterystyka gminy 2. Strategiczne cele rozwoju 3. Możliwe przyszłe źródła dochodu mieszkańców 4. Przesłanki i bariery rozwoju gospodarczego gminy 5. Kierunki działania 3

I. ZAŁOŻENIA, CEL l METODA OPRACOWANIA Niniejsze opracowanie ułatwić ma wybór kierunków rozwoju gospodarczego gminy Olesno oraz wybór dróg, prowadzących do pożądanego celu. Uwzględniać więc musi specyfikę wymienionej gminy, jej mocne i słabe strony. Służy temu analiza stanu obecnego, będąca rodzajem diagnozy. Wnioski, jakie z niej wynikają, przełożyć należy na konkretne działania, służące rozwiązywaniu miejscowych problemów a jednocześnie wpisujące się w koncepcję rozwoju całego regionu, a więc w Małopolski Program Rozwoju Wsi i Rolnictwa. Podobnie jak w/w Program, strategia ustalona dla gminy Olesno zapewnić powinna ożywienie gospodarcze i prowadzić do racjonalizacji struktury.zatrudnienia oraz do optymalnego wykorzystania miejscowych zasobów pracy, co jest warunkiem przyszłej pomyślności mieszkańców. Opracowanie to podjęte zostało z inicjatywy Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Zgłobicach. Jego też pracownicy zebrali i wstępnie zestawili niezbędne dane dotyczące Gminy. Dane te pochodzą z następujących źródeł: 1. Publikacje Urzędu Statystycznego w Tarnowie; 2. Dokumenty Urzędu Gminy; 3. Kwestionariusze (gminy jako całości oraz poszczególnych sołectw), opracowane w Zakładzie Socjologii i Rozwoju Wsi AR w Krakowie, a wypełnione w terenie przez ODR Zgłobice. Źródła te stanowią podstawę przedstawionej poniżej charakterystyki gminy i wynikających z niej wniosków. 4

II. OGÓLNE INFORMACJE O GMINIE 1. Położenie Gmina Olesno leży na Równinie Tarnobrzeskiej, na rozległym niemal bezleśnym obszarze, odgraniczonym od zachodu dolnym biegiem Dunajca, od północy Wisłą, od wschodu drogą krajową prowadzącą z Tarnowa przez Szczucin do Kielc. Gmina leży około 30 km na północ od Tarnowa, a w bezpośrednim sąsiedztwie Dąbrowy Tarnowskiej, z którą graniczy od południowego wschodu. W dotychczasowym podziale administracyjnym wchodziła w skład woj. tarnowskiego, wraz z nowym weszła w skład powiatu dąbrowskiego, a wraz z nim do województwa małopolskiego, na którego najdalej na północny wschód wysuniętym krańcu znalazło się Powiśle Dąbrowskie, mikroregion o przede wszystkim rolniczym charakterze. Olesno położone jest w zachodniej jego części (mapy 1 i 2) na uboczu głównych szlaków komunikacyjnych. Teren gminy pokrywa dość gęsta sieć dróg lokalnych, łączących poszczególne wsie, a także przebiega przezeń boczna, kończąca się w Szczucinie, lokalna linia kolejowa z Tarnowa. Natomiast połączenie z innymi regionami kraju zapewnia leżąca na wschód od gminy wspomniana już droga krajowa, a do pewnego stopnia droga lokalna prowadząca od przeprawy promowej na Wiśle (w Borusowej) przez Żabno do Tarnowa. Nie przecina ona terenu gminy Olesno, która leży od niej na wschód. Położenie gminy jest więc dość peryferyjne, a jedynym bliskim ośrodkiem miejskim jest Dąbrowa Tarnowska. 2. Powierzchnia i ludność Gmina jest średniej wielkości, obejmuje obszar 77,6 km2, zamieszkiwanych przez 7,7 tyś. osób, co daje przeciętną gęstość zaludnienia 99 mieszkańców na 1 km2, a zatem w skali regionu Małopolski niezbyt wysoką. Gminę charakteryzuje wysoki udział użytków rolnych, zajmujących 6,3 tyś. ha, a więc 81% jej powierzchni. Lasów jest bardzo niewiele: łącznie 640 ha (tj. zaledwie 8,2%), głównie na wschodnim skraju gminy. Pozostałe grunty zajmują 11 % powierzchni. W rękach prywatnych pozostaje 82% gruntów gminy, a 90% użytków rolnych. 5

Liczba ludności zwiększyła się w okresie 19901996 o 3%, a więc przyrastała w słabszym tempie niż przeciętnie na wsi tarnowskiej w tym samym czasie. Natomiast na tle pozostałych gmin powiatu dąbrowskiego Olesno wykazuje nieco żywszą dynamikę demograficzną. Tak więc np. w 1 997 r. przyrost naturalny wyniósł 2,7 %o, a saldo migracji wprawdzie było ujemne ( 0,8%o), ale nie tak silnie jak średnio w dąbrowskich gminach (tab. 1). Struktura wieku mieszkańców jest korzystna: osób w wieku przedprodukcyjnym jest ponad dwukrotnie więcej niż osób w wieku poprodukcyjnym, choć tych ostatnich jest o jeden punkt procentowy więcej niż średnio na obszarach wiejskich b. woj. tarnowskiego. Kondycja demograficzna gminy jest więc dobra, szczególnie na tle niektórych sąsiednich gmin, jak np. Bolesław. Tab. 1. Charakterystyka demograficzna gminy Olesno A. Na tle gmin wiejskich powiatu Dąbrowa Tarnowska, 1997 r. Jednostka terytorialna Liczba mieszkańców na 1 km2 Przyrost naturalny %o Saldo migracji (%o) Gmina Olesno 99 2,7 0,8 Powiat D.T. (wieś) 91 2,2 2,3 B. Na tle terenów wiejskich b. woj. tarnowskiego 1996 r. Jednostka terytorialna Wskaźnik przyrostu ludności 19901996 % osób w wieku: przedprod. produkcyjnym poprodukc. Gmina Olesno 1,03 31,3 54,2 14,5 B. woj. tarnowskie 1,04 30,4 56,2 13,4 8

Mapa 3. GMINA OLESNO Sołectwa wg. liczby mieszkańców. 9

Średni udział użytków rolnych w ogólnej powierzchni gm. Olesno wynosi 81,4 %. Poniżej średniego udziału gruntów rolnych posiadają wsie Podborze, Oleśnica i Wielopole. Wsie te charakteryzuje znaczny udział lasów i gruntów zakrzewionych w użytkowaniu gruntów. Struktura użytków rolnych w/g poszczególnych jednostek osadniczych L.p. Jednostka osadnicza 1. Adamierz 2. Ćwików 3. Powierzchnia użytków rolnych gruntów ornych w tym: sadów łąk i pastwisk 290 ha 100% 960 ha 100% 278,0 95,8 898,0 93,5 3,0 1,0 21,0 2,2 9,0 3,2 41,0 4,3 Dąbrówki Breńskie 783 ha 100% 454,0 58,0 17,0 2,2 312,0 39,8 4. Dąbrówka Gorzycka 5. Niwki 6. Olesno 116 ha 100% 174 ha 100% 750 ha 100% 112,0 96,5 165,0 94,8 721,0 96,1 1,0 0,9 1,0 0,6 16,0 2,2 3,0 2,6 8,0 4,6 13,0 1,7 7. Oleśnica 8. Pilcza Żelichowska 9. Podborze 10. Swarzów 11. Wielopole 392 ha 100% 218 ha 100% 569 ha 100 % 502 ha 100% 839 ha 100% 348,0 88,8 210,0 96,4 518 91,0 452,0 90,0 711,0 84,7 9,0 2,3 4,0 1,8 14,0 2,5 15,0 3,0 10,0 1,2 35,0 8,9 4,0 1,8 37,0 6,5 35,0 7,0 118,0 14,1 12. Zalipie 720 ha 100% 6.313 ha 100% 703,0 97,6 5.570,0 88,3 11,0 1,5 122,0 1,9 6,0 0,9 621,0 9,8 Gmina Dane: Starostwo Powiatowe Dąbrowa Tarnowska Użytki rolne gminy zajmują 6.313 ha stanowiąc 81,4 % ogólnej jej powierzchni. Struktura użytkowania gruntów charakteryzuje się dominacją gruntów ornych 88,3 %. Sady mają niewielkie znaczenie, a udział łąk i pastwisk wynosi 9,8 %. 10

Struktura u użytków terenów w gm. Olesno (w ha) 1. Adamierz 338 ha 100% 290,0 85,8 16,0 4,7 Grunty zadrzewienia i zakrzewieni 2,0 0,6 2. Ćwików 1.082 ha 100% 960,0 88,8 7,0 0,6 23,0 2,1 12,0 1,1 24,0 2,2 36,0 3,3 16,0 1,5 4,0 0,4 3. Dąbrówki Breńskie 865 ha 100% 783,0 90,5 12,0 1,4 2,0 0,2 12,0 1,4 18,0 2,1 25,0 2,9 11,0 1,3 2,0 0,2 4. Dąbrówka Gorzycka 140 ha 116,0 6,0 3,0 2,0 4,0 8,0 1,0 100% 82,9 4,3 2,1 1,4 2,9 5,7 5. Niwki 193 ha 100% 174,0 90,1 3,0 1,5 1,0 0,6 6,0 3,1 8,0 4,1 1,0 0,6 6. Olesno 905 ha 100 % 750,0 82,9 53,0 5,8 8,0 0,9 9,0 1,0 30,0 3,3 49,0 5,4 1,0 0,1 5,0 0,6 7. Oleśnica 524 ha 100,0% 392,0 74,8 87,0 16,6 5,0 0,9 4,0 0,8 12,0 2,3 21,0 4,0 3,0 0,6 8. Pilcza Żelichowska 246 ha 100% 218,0 88,6 1,0 0,4 3,0 1,2 3,0 1,2 9,0 3,7 10,0 4,1 2,0 0,8 9. Podborze 1.001 ha 100% 569,0 56,8 353,0 35,3 9,0 0,9 14,0 1,4 21,0 2,1 29,0 2,9 3,0 0,3 3,0 0,3 1 0. Swarzów 609 ha 502,0 27,0 37,0 4,0 14,0 22,0 1,0 2,0 100% 82,4 4,4 6,1 0,7 2,3 3,6 0,2 0,3 L p. Miejscowość Powierzchnia ogółem Użytki rolne Lasy i grunty leśne Grunt y pod wodam i 11,0 3,2 Tereny komunikacyj ne Tereny osiedl owe Nieuży tki 9,0 2,7 Tere ny rożn e 4,0 1,2 6,0 1,8 0,7

1 1. Wielopole 1 2. Zalipie Gmina 1.049 ha 839,0 94,0 46,0 12,0 25,0 28,0 3,0 2,0 100% 80,0 9,0 4,4 1,1 2,4 2,6 0,3 0,2 805 ha 720,0 13,0 10,0 24,0 36,0 2,0 100% 89,5 1,6 1,2 3,0 4,5 0,2 7.757 ha 100% 6.313,0 81,4 656,0 8,5 154,0 1,9 94,0 1,2 193,0 2,6 281, 39,0 0,5 27,0 0,3 3,6 Dane: Starostwo Powiatowe Dąbrowa Tarnowska 4. Sołectwa i ich zróżnicowanie Gminę Olesno tworzy 12 sołectw o bardzo zróżnicowanej liczbie mieszkańców: grupa czterech najmniejszych wsi, liczących poniżej trzystu albo niewiele ponad trzystu mieszkańców, zajmuje niewielki obszar we wschodniej części gminy. Średniej wielkości wsi, liczących od 500 do 700 mieszkańców jest również cztery. Pozostałe liczą od 700 do 1000 mieszkańców, a stolica gminy, wieś Olesno, nieco powyżej 1600 mieszkańców (mapa 3).Niemniej zróżnicowany jest ich obszar, w tym powierzchnia użytków rolnych, a także liczba mieszkańców przypadająca na 100 ha UR. Średnio w gminie wynosi ona 122 osoby/100 ha, a więc jest wprawdzie wyższa od średniej dla obszarów wiejskich kraju wynoszącej 78 osób/100 ha, ale znacznie niższa od przeciętnej dla b. woj. tarnowskiego (167 osób/ 100 ha). Jest ona niższa również od przeciętnej dla powiatu dąbrowskiego. Jednakże średnia ta kryje bardzo duże różnice pomiędzy poszczególnymi sołectwami, wśród których obok kilku takich, gdzie na 100 ha przypada poniżej stu, albo nieznacznie powyżej stu osób, spotkać można również takie, gdzie wskaźnik ten jest dwukrotnie wyższy Najogólniej mówiąc, pas relatywnie gęstszego zaludnienia przebiega przez środek gminy (obejmując Olesno mające najwyższy w gminie wskaźnik 218 osób/100 ha) na osi północny zachód południowy wschód. Dwa przeciwstawne krańce gminy: północnowschodni i południowozachodni, mają najmniejszą liczbę mieszkańców na 100 ha, poniżej 90 (tab. 2, mapa 4).

Tab. 2. Ludność, powierzchnia UR oraz liczba mieszkańców na 100 ha UR w poszczególnych sołectwach gminy Olesno Liczba ludności Powierzchnia UR (ha) Liczba mieszkańców na 100 ha UR Adamierz 296 290 102 Ćwików 921 957 96 Dąbrówka Gorzycka 244 116 211 Dąbrówki Breńskie 680 777 87 Niwki 235 174 135 Olesno 1629 746 218 Oleśnica 659 391 168 Pilcza Żelichowska 312 218 143 Podborze 578 555 102 Swarzów 747 501 149 Wielopole 682 839 81 Zalipie 715 720 99 Razem gmina 7698 6284 122 Miejscowość

Mapa 4. GMINA OLESNO

4. Warunki naturalne Jak całe Powiśle Dąbrowskie, Olesno odznacza się bardzo korzystnym klimatem. Średnia temperatura roczna jest wysoka, opady wystarczające (w granicach 700 750 mm rocznie), a okres wegetacyjny relatywnie długi, powyżej 220 dni. Gmina jest nieco oddalona zarówno od Wisły, jak Dunajca, nie jest więc bezpośrednio zagrożona wylewami tych rzek. Przez jej teren przepływają liczne, lecz bardzo niewielkie cieki wodne, będące prawobrzeżnymi dopływami Wisły. Największym z nich jest Breń wraz ze swymi dopływami, jak Żabnica i inne. Na terenie gminy brak złóż surowców, nadających się do eksploatacji. Warunki dla produkcji rolniczej na obszarze gminy nie są już tak znakomite jak w nadwiślańskich gminach Gręboszowie czy Bolesławiu, ale są mimo to niewątpliwie dobre, dużo lepsze niż przeciętnie w kraju, choć nieznacznie gorsze od przeciętnych w b. woj. tarnowskim. Wskaźnik waloryzacji wg IUNG wynosi dla gminy Olesno 71,9 punktów (średnia krajowa 66,6 pkt). Wśród składowych tej oceny szczególnie korzystnie przedstawiają się: ocena rzeźby terenu i agroklimatu (tab. 3). Tab. 3. Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej gminy Olesno, na tle b. woj. tarnowskiego i kraju Jednostka terytorialna Wskaźnik bonitacji jakości i przydatności rolniczej agroklimatu rzeźby terenu warunków wodnych Wskaźnik ogólny wg IUNG Gmina Olesno 51,3 13,0 4,1 3,5 71,9 B. woj. tarnowskie 55,6 11,7 2,9 3,7 73,9 Polska 49,5 9,9 3,9 3,3 66,6

Podobnie jak w sąsiednich, nadwiślańskich gminach Gręboszów i Bolesław, w północnozachodniej połowie gminy dominują mady, natomiast południowowschodnia połowa ma, tak jak sąsiednia Dąbrowa Tarnowska, gleby bielicowe, piaskowe i gliniaste. Dwie trzecie użytków rolnych gminy ma gleby kwaśne i bardzo kwaśne, wymagające w mniejszym lub większym stopniu wapnowania. Są to gleby dość ubogie w fosfor (na 61 % powierzchni zawartość fosforu jest niska i bardzo niska) i w nieco mniejszym stopniu w potas (51% powierzchni). Gleby gminy mają niski stopień skażeń przemysłowych. Zawartość metali ciężkich jest bliska naturalnej, natomiast co do skażenia siarką, jego stopień jest zróżnicowany. Wschodni i zachodni skraj gminy jest b. słabo zanieczyszczony (poniżej 2 mg/kg gleby), natomiast przez środek gminy przebiega południkowe pas terenu o nieco podwyższonej zawartości siarki, a w części południowej (wieś Wielopole) zawartość siarki przekracza 3 mg/kg. Ponad połowę powierzchni użytków stanowią gleby klasy IV, ponad jedną piątą gleby klasy V, niespełna jedną piątą gleby klasy III. Gleb klasy l i II w zasadzie brak. Średni wskaźnik bonitacji gleb wynosi dla gminy 0,98 pkt, a różnice pomiędzy sołectwami nie są bardzo duże. Wskaźniki zawierają się pomiędzy 0,88 (Olesno) a 1,12 (Zalipie) punktów. Wyraźnie lepsze gleby występują na północnozachodnim krańcu gminy, podczas gdy centrum i skraj wschodni mają gleby najsłabsze (tab. 4, mapa 5).

Tab. 4. Udział poszczególnych klas bonitacyjnych gleb w powierzchni użytków rolnych w poszczególnych sołectwach gminy Olesno Miejscowość Użytki rolne (ha)= 100% W tym % gleb klasy: I II III IV V VI Wskaźnik bonitacji gleb Adamierz 290,2 87 12 1 0,97 Ćwików 956,7 4 77 17 2 0,96 Dąbrówka Gorzycka 115,7 14 28 55 3 0,90 Dąbrówki Breńskie 777,3 1 7 53 37 2 0,94 Niwki 174,1 65 32 3 1,11 Olesno 746,5 2 56 31 11 0,89 Oleśnica 391,1 1 49 44 6 0,88 Pilcza Żelichowska 217,6 32 59 6 3 1,04 Podborze 566,5 26 51 13 10 0,98 Swarzów 500,9 10 56 31 3 0,94 Wielopole 839,0 3 74 23 0,96 Zalipie 720,2 62 38 1,12 Razem gmina 6295,8 1 19 55 22 3 0,98 Współczynniki bonitacyjne: klasa I 1,8 I 1,6 III 1,2 IV 1,0 V 0,8 VI 0,5

MAPA 5 GMENA OLESNO

III. STRUKTURA SPOŁECZNOZAWODOWA l ŹRÓDŁA UTRZYMANIA MIESZKAŃCÓW 1. Gospodarstwa domowe i ludność wg posiadania ziemi Charakterystyczną cechą gminy Olesno jest bardzo niewielka liczba rodzin, które nie posiadają ziemi. W przeciętnej małopolskiej gminie rodzin takich jest zwykle kilkanaście procent a nawet więcej: np. w powiecie Dąbrowa Tarnowska stanowią one 22,2%. Tymczasem w gminie Olesno spośród 1555 gospodarstw domowych, ziemi poza ewentualnie parcelą siedliskową nie posiada zaledwie 3,3%, a więc najmniej wśród gmin Powiśla Dąbrowskiego. Na 12 sołectw w gminie, w siedmiu, rodzin bez ziemi nie ma wcale. Najwięcej stosunkowo, bo 10%, jest ich w samym Oleśnie. Również rodziny użytkujące działki, tj. mikrogospodarstwa od 0,1 do 1 ha, są stosunkowo nieliczne (choć odsetek ich jest nieco wyższy aniżeli średnio w powiecie dąbrowskim) do tej kategorii należy 18,3% gospodarstw domowych w gminie. Znaczna większość, bo 78,4% rodzin użytkuje gospodarstwa rolne o powierzchni ponad 1 ha UR. W powiecie Dąbrowa Tarnowska gospodarstwa rolne ma tylko 61,5% rodzin, co zresztą nie odbiega od przeciętnego, zwykle spotykanego w Małopolsce stanu rzeczy. W znacznej większości sołectw odsetek rodzin mających więcej niż 1 ha UR zawiera się w przedziale od 75 do 85%. Pewien wyjątek stanowi położone na wschodzie gminy Podborze, gdzie rodzin mających gospodarstwa rolne jest 66%, a więc najmniej w gminie. Z kolei szczególnie duży odsetek gospodarstw domowych użytkujących więcej niż 1 ha, występuje na północnozachodnim (Niwki, Zalipie) i na południowowschodnim (Oleśnica, Swarzów) krańcach gminy (tabela 5, mapa 6). W liczbach bezwzględnych struktura gospodarstw domowych w gminie Olesno przedstawia się następująco: 52 rodziny bez ziemi, 285 rodzin z działką i 1218 rodzin mających gospodarstwa rolne. Co do ludności, która wchodzi w skład każdej z w/w kategorii rodzin, to w gminie Olesno, inaczej niż zazwyczaj, nie wydaje się aby rodziny rolnicze składały się z większej, a rodziny bez ziemi z mniejszej przeciętnie liczby osób, gdyż struktura procentowa mieszkańców i struktura procentowa gospodarstw domowych różnią się b. nieznacznie

Tab. 5. Gospodarstwa domowe wg użytkowania ziemi w poszczególnych miejscowościach gminy Olesno Miejscowość Liczba gospodarstw domowych (= bez ziemi 100%) % gospodarstw domowych: z działką < 1 ha z gospod. rolnym > 1 ha Adamierz 48 22,9 77,1 Ćwików 125 6,4 19,2 74,4 Dąbrówka Gorzycka 44 2,3 13,6 84,1 Dąbrówki Breńskie 179 5,6 16,8 77,6 Niwki 44 9,9 90,1 Olesno 319 10,0 15,7 74,3 Oleśnica 82 8,5 91,5 Pilcza Żelichowska 62 1,6 22,6 75,8 Podborze 76 34,2 65,8 Swarzów 256 16,8 83,2 Wielopole 160 25,0 75,0 Zalipie 160 18,8 81,2 Razem gmina 1555 3,3 18,3 78,4 2. Struktura źródeł utrzymania Pomimo, że większość rodzin zamieszkujących gminę Olesno posiada gospodarstwa rolne, tylko dla części z nich stanowią one podstawę utrzymania. Jak na Małopolska jest to część wyjątkowo duża: głównie z gospodarstwa utrzymuje się 38% rodzin. Dwa, w przybliżeniu równorzędne źródła dochodu, tj. gospodarstwo i pracę zarobkową poza

rolnictwem ma 24% rodzin, natomiast dla 12% podstawę utrzymania stanowi praca zarobkowa poza rolnictwem. Kolejną czwartą grupą rodzin są te, dla których podstawą egzystencji stały się źródła niezarobkowe, socjalne, jak emerytury, renty i zasiłki. Stanowią one 26%. Tak więc zarobki pozarolnicze dostarczają środków utrzymania jako pomocnicze bądź główne źródło utrzymania ponad jednej trzeciej (24% +12%) rodzin w gminie, zaś gospodarstwa rolne stanowią źródło dochodów główne lub pomocnicze dla 62% (38% + 24%). Rolnictwo pozostaje więc najważniejszą podstawą egzystencji mieszkańców gminy. Dla blisko 600 rodzin jest to źródło podstawowe, dla niemal 370 źródło pomocnicze. Rodzin, które wyłącznie lub niemal wyłącznie opierają swój byt na pracy zarobkowej, jest w gminie 188, a większość z nich mieszka w Oleśnie i Swarzowie, natomiast w połowie sołectw rodzin takich nie ma wcale. Cechą, charakterystyczną gminy Olesno są bowiem znaczne różnice pomiędzy poszczególnymi miejscowościami pod względem struktury źródeł utrzymania ich mieszkańców. Tak np. gospodarstwo rolne jest głównym źródłem utrzymania dla blisko dwu trzecich rodzin w Pilczy Żelichowskiej, Niwkach czy Zalipiu, a tylko dla 2% w Dąbrówce Gorzyckiej i dla niespełna 10% w Oleśnicy. Źródła socjalne występują jako podstawa utrzymania z nie mniejszą różnorodnością: od 8% w Pilczy do 91 % w Dąbrówce (tab. 6).

Tab. 6. Gospodarstwa domowe wg rodzaju źródeł utrzymania w poszczególnych miejscowościach gminy Olesno (dane szacunkowe) Rodzaj źródeł utrzymania (%): Liczba gospodarstw domowych (=100%) głównie gospod. rolne gospod, rolne + zarobki nierolnicze głównie lub wyłącznie zarobki nierolnicze głównie źródła niezarobkowe Adamierz 48 31,3 20,8 22,9 25,0 Ćwików 125 49,6 34,4 16,0 Dąbrówka Gorzycka 44 2,3 6,8 90,9 Dąbrówki Breńskie 179 20,7 39,7 39,6 Niwki 44 63,6 11,4 13,6 11,4 Olesno : 319 26,6 22,0 29,8 21,6 Oleśnica 82 9,8 47,6 42,6 Pilcza Żelichowska 62 64,5 25,8 1,6 8,1 Podborze 76 32,9 26,3 40,8 Swarzów 256 45,3 15,6 25,4 13,7 Wielopole 160 50,0 25,0 25,0 Zalipie 160 62,4 6,3 6,3 25,0 Razem gmina 1555 38,4 23,6 12,1 25,9 Miejscowość

Znaczenie rolnictwa i zarobkowych źródeł dochodu dla zamieszkujących gminę rodzin jest zróżnicowane na obszarze gminy w podobny sposób, co jakość gleb (por. mapę 5 imapy 7 i 8). Rolnictwo dominuje w północnozachodniej części gminy, praca zarobkowa jako pomocnicze względnie główne źródło utrzymania ma znaczenie w centralnej i południowowschodniej części. Znaczna część gospodarstw domowych w gminie Olesno, podobnie jak na całym obszarze Małopolski, ma dwa a nawet trzy różne źródła dochodu, a wyżej przedstawiony podział odnosił się do głównego, najważniejszego z nich. Jeśli za. przedmiot analizy przyjąć nie całe rodziny, ale pojedyncze osoby, to jak wynika ze spisu 1996 r., osoby w wieku ponad 15 lat, wchodzące w skład rodzin użytkujących ziemię, dzieliły się pod względem źródeł utrzymania następująco: 88,9% z nich miało własne dochody, a 11,1 % pozostawało na ich utrzymaniu.wśród mających własne dochody najliczniejsza była grupa utrzymująca się ze źródeł niezarobkowych, socjalnych. Stanowiła ona 41,3%, podobnie jak jest to w innych gminach małopolskich, gdzie emerytury, renty i zasiłki otrzymuje dwie piąte dorosłych mieszkańców. Jednakże w odróżnieniu od większości gmin małopolskich, w przypadku Olesna (a także innych gmin Powiśla Dąbrowskiego) praca we własnym gospodarstwie rolnym.stanowi źródło utrzymania częstsze niż praca zarobkowa (odnośne odsetki wynoszą 28,8 i 1 7,5%). Praca na własny rachunek wciąż ma znaczenie marginalne stanowi źródło utrzymania dla 1,3% dorosłych osób. 3. Znaczenie pozarolniczych działów gospodarki Poza rolnictwem pracuje zarobkowo około 900 osób z terenu gminy, w tym około 200 dojeżdża do miejsca pracy położonego poza gminą, głównie do Dąbrowy Tarnowskiej, ale również do Tarnowa, do fabryki silników elektrycznych. Okresowe wyjazdy za granicę w celach zarobkowych zdarzają się, ale nie są zbyt liczne. Kraje do których mieszkańcy gminy wyjeżdżają, to zwykle Niemcy, Austria i Włochy. Drobna przedsiębiorczość rozwinięta jest w gminie Olesno dość dobrze, na poziomie podobnym jak w większości gmin wiejskich byłego woj. tarnowskiego. Liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych wynosi 192, co w przeliczeniu na sto rodzin

zamieszkałych w gminie daje wskaźnik 12,3. W latach 19931997 zarejestrowano 103 nowe przedsiębiorstwa, natomiast w tym samym okresie zlikwidowanych zostało 15 przedsiębiorstw. Stosunek tych dwu liczb pozwala określić tzw. stopę niepowodzeń na 14,6% a więc wyjątkowo niewielką. Struktura przedsiębiorstw wskazuje na ogromną przewagę placówek handlowych i usługowych, podczas gdy rzemiosło i drobna wytwórczość, a więc działalność produkcyjna, stanowi w gruncie rzeczy margines (tab. 7). Podobnie jest w innych gminach wiejskich na obszarze b. woj. tarnowskiego, tymczasem właśnie działalność produkcyjna, nie ograniczona popytem na rynku lokalnym, lecz mogąca wytwarzać na rynki odległe, kryje niewykorzystane możliwości. Tab. 7. Struktura drobnych przedsiębiorstw w gminie Olesno wg rodzaju działalności Liczba przedsiębiorstw (= 100%) 192 w tym (%): drobna wytwórczość handel budownictwo gastronomia pozostałe usługi 3,2 44,3 15,1 1,0 36,4 W poszczególnych miejscowościach liczba istniejących tam przedsiębiorstw znacznie się różni od 2 w Dąbrówce Gorzyckiej do 73 w samym Oleśnie. Ponieważ jednak miejscowości różną się też wielkością (liczba mieszkańców), o rozwoju przedsiębiorczości lepiej mówi liczba podmiotów na 100 rodzin. Wskaźnik ten najwyższy jest w Oleśnie i Oleśnicy (powyżej 20 podmiotów/100 rodzin), a następnie w Podborzu i Ćwikowie. W wielu miejscowościach nie przekracza jednak poziomu 7 przedsiębiorstw na 100 rodzin (tab. 8, mapa 9).

Tab. 8. Liczba drobnych przedsiębiorstw ogółem i na 100 rodzin, w poszczególnych wsiach gminy Olesno Liczba przedsiębiorstw Miejscowość ogółem na 100 rodzin Adamierz 3 6,2 Ćwików 18 14,4 Dąbrówka Gorzycka 2 4,5 Dąbrówki Breńskie 12 6,7 Niwki 5 11,4 Olesno 73 22,9 Oleśnica 17 20,7 Pilcza Żelichowska 6 9,7 Podborze 12 15,8 Swarzów 17 6,6 Wielopole 15 9,4 Zalipie 11 6,9

W gminie jest ponad dziesięcioprocentowe bezrobocie. W 1998 r. było zarejestrowanych 563 bezrobotnych, wśród których najliczniejszą grupę stanowiły osoby młode, w wieku 1 824 lat, o niskich kwalifikacjach i z krótkim na ogół stażem pracy (tab. 9). Jeszcze liczniejsza jest grupa osób, które chętnie podjęłyby pracę zarobkową, gdyby tylko zaistniała taka możliwość. Ocena, dokonana w poszczególnych sołectwach, pozwala określić ją na 1031 osób, w tym 618 mężczyzn i 413 kobiet. Szczególnie liczne są takie osoby w Swarzowie, Pilczy Żelichowskiej, Dąbrówkach Breńskich i Oleśnie. Po przeliczeniu na 1000 mieszkańców, relatywna liczba chętnych osiąga najwyższe wartości na zachodnim (Pilcza Żelichowska i Dąbrówka Gorzycka) oraz wschodnim krańcu gminy (Swarzów). Obrazuje to tabela 10 i mapa 10. Tab. 9. Bezrobotni zarejestrowani z gminy Olesno wg wieku, wykształcenia i stażu pracy Wiek (lat): Wykształcenie Staż pracy (lat): 1517 Podstawowe 30,7 Brak 19,5 1824 35,9 Zasadn. zawód. 49,4 < 1 rok 13,7 2544 32,8 Średnie ogóln. 2,3 15 31,1 4554 31,1 Średnie zawód. 17,2 510 16,0 > 55 0,2 Wyższe 0,4 > 10 lat 19,7 Razem 100,0 Razem 100,0 Razem 100,0

Tab. 10. Przybliżona liczba osób gotowych podjąć pracę zarobkową poza rolnictwem w poszczególnych wsiach gminy Olesno Liczba osób gotowych podjąć pracę: Miejscowość mężczyźni kobiety razem w przeliczeniu na 1000 mieszkańców Adamierz 30 14 44 149 Ćwików 30 20 50 54 Dąbrówka Gorzycka 38 25 63 258 Dąbrówki Breńskie 50 80 130 191 Niwki 20 10 30 128 Olesno 60 40 100 61 Oleśnica. 50 20 70 106 Pilcza Żelichowska 100 50 150 481 Podborze 60 30 90 156 Swarzów 100 79 179 240 Wielopole 30 15 45 66 Zalipie 50 30 80 112 Razem gmina 618 413 1031 134 Należy dodać, że o ile bardzo poszukiwana jest stała praca zarobkowa, której brak mocno daje się odczuć w gminie, nie ma zbyt wielu chętnych do prac dorywczych na rzecz sąsiadów. Cena dniówki w wolnym najmie kształtuje się na poziomie 3540 zł, jednakże bardzo trudno znaleźć kogoś do pomocy w gospodarstwie, a niekiedy również do prac budowlanych, choć te ostatnie podejmowane są chętniej.

MAPA 11. GMINA OLESNO

IV. ROLNICTWO I PRODUKCJA ROLNICZA 1. Użytkowanie ziemi W powierzchni ogólnej gminy dominują użytki rolne, zajmujące 81 % gruntów; lasy stanowią zaledwie 8,3%, drogi, tereny pod zabudowę i nieużytki zajmują około 10% (tab. 11). Spośród 6284 ha UR do gospodarstw chłopskich > 1 ha należy 5668 ha, a do użytkowników działek 117 ha; łącznie stanowi to 5785 ha, a więc 92% DR. Z innych form własności w powierzchni użytków uczestniczą grunty Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa we wsi Podborze, grunty Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej (w upadłości) w Wielopolu oraz grunty komunalne, w których jest 70 ha UR. Struktura użytkowania ziemi charakteryzuje się ogromną przewagą gruntów ornych i bardzo niewielkim udziałem sadów oraz niewielkim w skali gminy, ale silnie zróżnicowanym w poszczególnych wsiach udziałem użytków zielonych, W gospodarstwach indywidualnych w gminie grunty orne zajmują 87% użytków, sady 2%, a łąki i pastwiska 11 %. Jednakże jeśli chodzi o te ostatnie, w większości sołectw zajmują one znikomą część użytków: w czterech sołectwach nie więcej niż 3%, w dalszych czterech nie więcej niż 6%, w jednym niewiele ponad 7%. Na tym tle wyróżniają się trzy wsie: Wielopole gdzie użytki zielone zajmują 14%, Oleśnica gdzie udział ten sięga 27% UR, a zwłaszcza Dąbrówki Breńskie, mające blisko 40%towy udział łąk i pastwisk w powierzchni użytków rolnych (tab. 12, mapa 11). Mb., miejscowości te nie mają zbyt dobrych gleb: średni wskaźnik bonitacji wynosi w nich mniej niż 1. 2. Struktura obszarowa gospodarstw Jak była już o tym mowa w rozdziale II, w gminie Olesno ziemię użytkuje przygniatająca większość zamieszkujących ją rodzin. Łącznie ziemię posiadają 1 503 rodziny, w tym 1218 rodzin ma gospodarstwa rolne większe niż 1 ha UR, a 285 rodzin jedynie działki o powierzchni 0,1 1 ha. Na powierzchni 100 ha UR gospodaruje w gminie Olesno 26 rodzin, co wprawdzie

Tab. 11. Struktura użytkowania gruntów w gminie Olesno Użytki rolne Wyszczególnienie Grunty ogółem gr. orne Gmina ogółem Lasy w tym: razem sady Pozostałe uż. zielone ha 7757 6296 5376 115 805 640 821 % 100,0 81,2 69,3 1,5 10,4 8,3 10,5 100,0 85,4 1,8 12,8 6373 5668 4914 115 639 276 429 100,0 88,9 77,1 1,8 10,0 4,3 6,8 100,0 86,7 2,0 11,3 % Grunty gosp. ha indyw. > 1 ha % % Tab. 12. Struktura użytków rolnych w gospodarstwach indywidualnych > 1 ha w poszczególnych wsiach gminy Olesno Udział (%) Użytki rolne ha (= 100%) grunty orne plantacje trwałe użytki zielone Adamierz : 282 95,8 1,0 3,2 Ćwików 896 93,0 2,2 4,8 Dąbrówka Gorzycka 114 96,1 0,9 3,0 Dąbrówki Breńskie 715 57,8 2,4 39,8 Niwki 164 95,3 1,3 3,4 Olesno 684 95,8 2.3 1,9 Oleśnica 379 71,5 1,9 26,6 Pilcza Żelichowska 208 96,0 1,8 2,2 Podborze 374 92,5 2,2 5,3 Swarzów 491 89,7 3,0 7,3 Wielopole 665 84,8 1,3 13,9 Zalipie 696 97,6 1,5 0,9 Razem gmina 5668 86,7 2,0 11,3 Miejscowość

przewyższa przeciętny wskaźnik krajowy (19 rodzin/100 ha), ale jest liczbą wyraźnie niższą od średniej dla regionu Małopolski (34 rodziny/100 ha). Statystycznie rzecz biorąc, na jedną rodzinę użytkującą ziemię przypada średnio 3,85 ha UR. Jednakże jeśli wyłączyć działki i brać pod uwagę wyłącznie gospodarstwa, okaże się że średnio na jedno gospodarstwo przypada 4,65 ha. Jest to o wiele za mało, aby mogło wystarczyć jako jedyne źródło utrzymania rodziny, tak więc gmina Olesno nie jest wolna od problemu rozdrobnienia ziemi jednakże rozdrobnienie to nie osiągnęło tak ostrej postaci, jak w większości gmin małopolskich.

Wśród gmin powiatu dąbrowskiego gmina Olesno pod względem rozdrobnienia ziemi zajmuje środkową pozycję: przeciętna powierzchnia gospodarstwa mniejsza niż w Oleśnie, jest w trzech gminach (w Dąbrowie Tarnowskiej, Radgoszczy i Szczucinie), zaś mniejsza powierzchnia przypadająca na jedną rodzinę użytkującą ziemię, w dwu (w Dąbrowie Tarnowskiej i w Mędrzechowie). Na tle powiatu dąbrowskiego, ujętego jako całość, gmina Olesno cechuje się mniejszym udziałem, wśród rodzin użytkujących ziemię, grupy gospodarstw w przedziale 25 ha, za to większym udziałem dwu grup sąsiednich, tj. 12 ha i 57 ha. Ponadto trzykrotnie mniejszy jest w gminie Olesno udział gospodarstw mających powyżej 7 ha UR (tab. 13). Tab. 13. Struktura obszarowa gospodarstw domowych użytkujących ziemię w gminie Olesno na tle powiatu Dąbrowa Tarnowska A. Udział w liczbie gospodarstw domowych Jednostka terytorialna Grupy obszarowe < 1 ha 12 25 57 > 7 ha razem Gmina Olesno 19,0 22,5 29,9 25,3 3,3 100,0 Powiat Dąbrowa Tarnowska 18,5 16,4 41,4 13,7 10,0 100,0

B. Udział w powierzchni DR Jednostka terytorialna Grupy obszarowe < 1 ha 12 25 57 > 7 ha razem Gmina Olesno 2,0 9,9 29,6 42,2 16,3 100,0 Powiat Dąbrowa Tarnowska 2,5 7,3 40,8 22,7 26,7 100,0 Jeśli pod uwagę brać same tylko gospodarstwa rolne, najliczniejsza jest wśród nich grupa z przedziału 25 ha, a następnie grupa z przedziału 57 ha. Do tych dwu grup razem wziętych należy ponad dwie trzecie gospodarstw w gminie i władają one blisko trzema czwartymi powierzchni użytków rolnych (tab. 14). Struktura obszarowa nie jest jednak w rzeczywistości taka sama na całym obszarze gminy, a przeciwnie poszczególne sołectwa ogromnie się od siebie różnią. Z jednej strony takie wsie, jak Swarzów, Olesno czy Dąbrówka Gorzycka mają rolnictwo bardzo rozdrobnione, a przeciętna powierzchnia gospodarstwa nieznacznie przekracza 2 ha (Swarzów) względnie 3 ha (Dąbrówka). Z drugiej strony jest w gminie również taka wieś jak Ćwików, gdzie średnia powierzchnia gospodarstwa zbliża się do 10 ha. W połowie sołectw średnia powierzchnia jest podobna jak w całej gminie i zawiera się w przedziale od 4 do 5,5 ha (tab. 15, mapa 12). Tab. 14. Struktura obszarowa gospodarstw > 1 ha w gminie Olesno Udział Grupy obszarowe 12 ha 25 57 > 7 ha razem W liczbie gospodarstw 27,8 36,9 31,2 4,1 100,0 W powierzchni UR 10,1 30,2 43,1 16,6 100,0

3. Wyposażenie gospodarstw w siłę pociągową W gminie zarejestrowanych jest 687 ciągników rolniczych co oznacza, że na jeden ciągnik przypada 8,4 ha UR. Z punktu widzenia potrzeb, a także z uwagi na stopień wykorzystania ciągników, wskaźnik ten uznać można za całkowicie wystarczający (choć w powiecie dąbrowskim są gminy gdzie nasycenie ciągnikami jest jeszcze wyższe). Inny jednak aspekt stanowi liczba ciągników na 100 gospodarstw > 1 ha: wynosi ona w gminie 56, a więc nie jest zbyt wysoka. Jeśli do liczby ciągników dodać liczbę 113 koni, które są w gminie, możemy ocenić liczbę gospodarstw dysponujących własną siłą pociągową na około 800. Oznacza to, że dwie trzecie gospodarstw ma siłę pociągową, zaś jedna trzecia nie. Do tej drugiej kategorii należą gospodarstwa drobne, nie przekraczające powierzchni 3 ha UR, dlatego problem braku siły pociągowej zaznacza się w tych sołectwach, gdzie rozdrobnienie ziemi jest największe.

Tab. 15. Liczba rodzin użytkujących ziemię (gospodarstwa rolne i działki) oraz średnia powierzchnia UR w jednym gospodarstwie rolnym, w poszczególnych sołectwach gminy Olesno Miejscowość Rodziny użytkujące ziemię: ogółem średnia powierzchnia gospodarstwa (ha) w tym: gospodarstwa działki Adamierz 48 37 11 7,6 Ćwików 117 93 24 9,6 Dąbrówka Gorzycka 43 37 6 3,1 Dąbrówki Breńskie 169 139 30 5,1 Niwki 44 40 4 4,1 Olesno 287 237 50 2,9 Oleśnica 82 75 7 5,0 Pilcza Żelichowska 61 47 14 4,4 Podborze 76 50 26 7,5 Swarzów 256 213 43 2,3 Wielopole 160 120 40 5,5 Zalipie 160 130 30 5,4 Razem gmina 1503 1218 285 4,6

Mapa 12. GMINA OLESNO Średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego

4. Zatrudnienie w rolnictwie Jak wykazał spis z 1996 r., w gospodarstwach i działkach gminy Olesno pracuje w pełnym wymiarze 2137 osób. Spis nie uwzględnia nakładów pracy, jakie w swe gospodarstwa wnoszą chłopi robotnicy, emeryci, renciści, zarejestrowani bezrobotni itp., ograniczając się do tzw. osób pełnozatrudnionych. Wskaźnik zatrudnienia w rolnictwie gminy wynosi 37 takich osób na 100 ha UR. Jeśli pominąć działki, w samych gospodarstwach > 1 ha pracuje 2035 pełnozatrudnionych, co daje wskaźnik 36 osób na 100 ha. Jest on nieco niższy aniżeli przeciętnie w Małopolsce (w 9ciu południowowschodnich województwach pracowało w 1996 r. średnio 41 osób/100 ha), co przypisać można mniejszemu rozdrobnieniu ziemi w gminie Olesno. Wskaźniki zatrudnienia w poszczególnych grupach obszarowych znacznie bowiem się różnią i szczególnie wysokie są w przedziałach 12 ha oraz 25 ha, co ukazuje tab. 16. Pozwala ona też stwierdzić, że pod względem obsady siły. roboczej w rolnictwie, gmina Olesno nie odbiega od średnich wskaźników dla całego powiatu dąbrowskiego. Tab. 16. Liczba osób pełnozatrudnionych na 100 ha UR w gospodarstwach > 1 ha w gminie Olesno i średnio w powiecie Dąbrowa Tarnowska Jednostka terytorialna Liczba pełnozatrudnionych na 100 ha UR ogółem w grupach obszarowych: 12 ha 25 57 710 > 10 ha Gmina Olesno 35,9 46,5 44,9 32,9 24,3 14,1 Powiat Dąbrowa Tarnowska 35,7 60,0 44,4 32,8 25,4 16,3 Niewątpliwie wskaźniki zatrudnienia w większości gospodarstw są o wiele za wysokie i problem nadwyżek siły roboczej w rolnictwie dotyczy również gminy Olesno. Rozmiar tych nadwyżek określić można obliczając, ile osób zatrudnić powinno rolnictwo przy zakładanym w Małopolskim Programie Rozwoju Wsi i Rolnictwa poziomie 20 osób/100 ha UR. Uzyskana liczba wynosi 1157 pełnozatrudnionych, a zatem nadwyżka, równa różnicy z obecnym

stanem zatrudnienia, wynosi 980 osób. Przypomnijmy, że chętnych do podjęcia pracy zarobkowej jest w gminie 1031 osób, co jest wielkością podobną. Tak więc w strategii rozwoju gminy można założyć konieczność przesunięcia z rolnictwa do pracy poza rolnictwem około 1000 osób i na tyle też trzeba ocenić liczbę potrzebnych stanowisk pracy. 5. Struktura produkcji W produkcji roślinnej prowadzonej przez gospodarstwa chłopskie dominują w gminie Olesno uprawy na gruntach ornych (gdyż te zajmują 87% użytków), a wśród nich zboża. Zbożami obsiewa się, 57% powierzchni gruntów ornych, a ich udział w produkcji globalnej przeliczonej na jednostki zbożowe stanowi ponad 48%. Jednakże to co stanowi o swego rodzaju wyjątkowości gminy, jest odejście w strukturze zasiewów od typowego schematu, w którym powierzchnia gruntów ornych niemal bez reszty służy produkcji zbóż, ziemniaków i roślin pastewnych. W przypadku gminy Olesno schemat ten, dający się akceptować w regionach gdzie gospodarstwa są duże, a zatrudnienie w rolnictwie niezbyt wysokie, lecz zupełnie nieodpowiedni dla Małopolski został zdecydowanie przełamany. Tak więc drugą po zbożach pozycją pod względem udziału w powierzchni zasiewów są warzywa polowe, zajmujące ponad 12% gruntów ornych i dostarczające ponad 14% roślinnej produkcji globalnej. Obok warzyw, ważne miejsce zajmują plantacje truskawek (9% gruntów ornych, 6% roślinnej produkcji globalnej), a ponadto są też uprawiane, choć w niewielkim wymiarze, buraki cukrowe. Wymienione uprawy, intensywne i pracochłonne, a zarazem dające produkty drogie, co do których bardzo ważna jest ich jakość zajmują łącznie 22% powierzchni gruntów ornych i dostarczają takiejże części roślinnej produkcji globalnej. Innymi słowy to, co w innych gminach jest na razie postulowane czy zalecane, w gminie Olesno zostało w znacznej mierze już urzeczywistnione. Poza uprawami o których wyżej była mowa, wymienić trzeba jeszcze ziemniaki zajmujące i10% gruntów ornych oraz rośliny pastewne (11%). Udział sadów i plantacji krzewów, a także udział użytków zielonych w roślinnej produkcji globalnej jest niewielki: te pierwsze dostarczają około 1 %, te drugie niespełna 6%, przy czym pamiętać należy o znacznych różnicach pomiędzy wsiami pod względem

powierzchni użytków zielonych (tab. 17). W produkcji zwierzęcej tak jak wszędzie dominuje w gminie Olesno chów bydła, które w pogłowiu przeliczonym na sztuki duże ma udział 57%, zaś w produkcji globalnej wyrażonej w jednostkach zbożowych 53%. Jednakże w innych gminach udział bydła bywa zazwyczaj znacznie wyższy. W gminie Olesno zwraca uwagę natomiast znaczny udział trzody chlewnej, tak w pogłowiu (23%). jak zwłaszcza w zwierzęcej produkcji globalnej (33%). Konie mają dziesięcioprocentowy udział w pogłowiu, nie odgrywają natomiast większej roli w strukturze produkcji; natomiast drobny inwentarz (drób, króliki), z racji powszechnego występowania, ma podobny co konie udział w pogłowiu i nie mniejszy w produkcji (tab. 18). Obsada zwierząt, wobec znacznej redukcji pogłowia w całym kraju, jaka zaszła w bieżącej dekadzie, również w gminie Olesno nie jest wysoka i wynosi 63 SD/100 ha UR. Nie jest ona jednak rażąco niska, jak to zdarza się w wielu gminach, ale pozostaje na poziomie zbliżonym 'do obecnych średnich wielkości, spotykanych w Małopolsce. Produkcja globalna wytwarzana przez rolnictwo gminy, w przeliczeniu na jednostki zbożowe odpowiada 21 5,8 tyś. jednostek w postaci produktów roślinnych oraz 1 32,3 tys. jednostek w postaci produktów zwierzęcych, tj. łącznie wynosi 348,1 tyś. j. zbóż. Udział produktów roślinnych wynosi 62%, zaś zwierzęcych 48%. Podsumowując, należy podkreślić, że rolnictwo gminy Olesno zdołało w przeciwieństwie do znacznej większości innych gmin małopolskich wypracować sobie określony profil, który w skrócie ująć można następująco: warzywa, truskawki, trzoda chlewna. Nasuwa się też uwaga, że pomimo znacznego udziału upraw intensywnych w strukturze zasiewów, obliczony dla gminy metodą Kopcia wskaźnik intensywności organizacji produkcji wynosi 300 punktów, co oznacza poziom zaledwie średni i co sytuuje gminę dopiero na piątej pozycji wśród gmin powiatu dąbrowskiego. Przyczyną tego jest zapewne dość wysoki udział zbóż w strukturze zasiewów oraz niska obecnie obsada zwierząt. Oznacza to zarazem, że możliwości produkcyjne rolnictwa gminy nie są w pełni wykorzystane. Z drugiej strony nie występują w gminie Olesno na większą skalę zjawiska skrajnej ekstensyfikacji czy ograniczania produkcji, obserwowane w niektórych gminach małopolskich. Odłogi zajmują około 2% powierzchni UR, gospodarstw podupadłych jest zaledwie kilka słowem jest to jedynie margines.

Tab. 17. Struktura zasiewów, struktura użytków oraz wielkość (w jednostkach zbożowych) i struktura procentowa produkcji globalnej roślinnej w gminie Olesno (w gospodarstwach > 1 ha) Powierzchnia Produkcja globalna (%) Wyszczególnienie gruntów ornych użytków rolnych Zboża 57.0 49,1 48,4 Ziemniaki 9,9 8,7 10,5 Buraki cukrowe 0,6 0,5 1,5 Warzywa gruntowe 12,3 10,8 14,4 Truskawki 8,9 7.8 6,3 okopowe 2,0 1,7 3,2 motylkowe 9,3 8,1 8,8 100,0 86,7 93,1 Plantacje trwałe (115) 2,0 1,3 Użytki zielone (639) 11,3 5,6 100,0 100,0 Zasiewy Uprawy pastewne Razem grunty orne (4914) Globalna produkcja roślinna % jedn. zbóż. 215800 Tab. 18. Struktura gatunkowa pogłowia i globalnej produkcji zwierzęcej oraz obsada zwierząt (SD/100 ha UR) w gminie Olesno Wyszczególnienie Bydło Trzoda Owce i kozy Konie Drób i króliki Razem Obsada SD/100 ha UR SD 1999 811 17 370 331 3528 63.1 % 56,7 23,0 0,5 10,5 9,3 100,0 j.zbóż. 70156 43390 918 4351 13471 132286 53,0 32,8 0,7 3,3 10.2 100,0 Pogłowie Produkcja globalna %

6. Produktywność ziemi i pracy. Dochód rolniczy Gospodarstwa rolne w gminie Olesno wytwarzają na powierzchni 5668 ha UR produkt globalny odpowiadający 348,1 tyś. jednostek zbożowych, tak więc z 1 ha UR uzyskują 61 jednostek zbożowych. Produkcję końcową z 1 ha UR ocenić można w przybliżeniu na około 37 jednostek zbożowych, a więc na poziomie nieco niższym od zadowalającego, za jaki zwykło się uznawać 40 j. zbóż. Problem leży jednak nie w wydajności ziemi, lecz w wydajności pracy, gdyż od niej zależy dochód rolniczy, będący opłatą tej pracy. Wychodząc od wielkości produkcji globalnej z 1 ha, można ocenić produkcję przeciętnego gospodarstwa w gminie o powierzchni 4,65 ha UR na 284 jednostki zbożowe, a średnią produkcję wytwarzaną przez jedną osobę pracującą w gospodarstwie na 169 j. zbóż. W przeliczeniu na jedną osobę pracującą w rolnictwie gminy (gospodarstwa i działki razem wzięte) będzie to 165 j. zbożowych (tab. 19) Zgodnie z oceną GUS, dochód rolniczy odpowiada wartości 30% produkcji globalnej. Jeśli za cenę jednostki zbożowej przyjąć cenę 1q pszenicy, a więc w przybliżeniu 50 zł, dochód rolniczy uzyskiwany z 1 ha UR w gminie Olesno wyniesie 915 zł rocznie, tj. około 76 zł miesięcznie. Jest on tylko nieznacznie wyższy od średniej krajowej w gospodarstwach chłopskich, ocenianej zgodnie z danymi GUS na 74 zł miesięcznie. Dochód rolniczy w przeliczeniu na 1 gospodarstwo o średniej w gminie powierzchni wynosi 4255 zł rocznie tj. 355 zł miesięcznie. Osoba pracująca w takim gospodarstwie wypracowuje sobie dochód 2535 zł rocznie tj. 211 zł miesięcznie, zaś w przeliczeniu na jedną osobę pracującą w rolnictwie gminy będzie to 2475 zł rocznie, a więc 206 zł miesięcznie. Tak niskie dochody są w pierwszym rzędzie spowodowane przerostami zatrudnienia: wartość wytworzona na określonej powierzchni użytków i podzielona przez wysoką liczbę pracujących nie pozwala na zaspokojenie podstawowych potrzeb. Sytuację tą zmienić może jedynie radykalne zmniejszenie zatrudnienia w rolnictwie.

Tab. 19. Produkcja globalna i dochód rolniczy w gminie Olesno (wartości średnie). A. Produkcja globalna w jednostkach zbożowych Na 1 ha UR Na 1 gospodarstwo rolne 61 284 Na 1 osobę pracującą w gospodarstwie w rolnictwie gminy 169 165 B. Dochód rolniczy w zł/miesiąc Na 1 ha UR 76 Na 1 gospodarstwo rolne 355 Na 1 osobę pracującą: w gospodarstwie w rolnictwie gminy 21 206 7. Produkcja towarowa, przejawy specjalizacji produkcji Według oceny WUS w Tarnowie, dokonanej w oparciu o wyniki spisu z 1996 r. wartość produkcji towarowej z 1 ha UR kształtuje się w gminie Olesno na poziomie 703 zł. Wartość produkcji tak globalnej jak końcowej z 1 ha UR ocenić można w przybliżeniu, przyjmując cenę 1q pszenicy tj. 50 zł, jako równą cenie jednostki zbożowej. Tak więc produkcja globalna z 1 ha odpowiada sumie 3050 zł, a produkcja końcowa 1850 zł. Stosunek wartości produkcji sprzedanej do wytworzonej, tj. wskaźnik towarowości, wynosi w gminie Olesno 23% produkcji globalnej i 38% produkcji końcowej. Towarowość produkcji końcowej okazuje się niezbyt wysoka, co świadczy, że rolnictwo gminy w znacznej mierze produkuje na spożycie własne, a jego związek z rynkiem jest ograniczony. Jednakże z drugiej strony trzeba też podkreślić istnienie grupy mocnych, dobrze prowadzonych gospodarstw o towarowym charakterze, dostarczających duże ilości produktów określonego rodzaju. Liczbę takich gospodarstw ocenia się na 326, co stanowi 27% ogółu gospodarstw w gminie. Jest to odsetek podobny jak w kilku innych gminach Powiśla Dąbrowskiego, ale na tle ogółu gmin małopolskich uznać go należy za wysoki

(zwykle kształtuje się on bowiem w granicach od kilku do kilkunastu procent). Rozkład terytorialny tych gospodarstw wskazuje, że szczególnie znaczny ich odsetek niekiedy powyżej 50% występuje na zachód i północ od centrum gminy (wsie: Adamierz, Dąbrówka Gorzycka, Pilcza, Ćwików), natomiast jest on wyraźnie niższy na jej wschodnim skraju (tab. 19, mapa 13). Więcej niż połowa tych gospodarstw specjalizuje się w produkcji roślinnej, w tym najliczniejsza grupa (92 gospodarstwa) w uprawie truskawek, względnie truskawek oraz warzyw polowych (34 gospodarstwa), samych tylko warzyw polowych (28), względnie warzyw i zboża (20). Wyłącznie w produkcji zbóż specjalizuje się 11 gospodarstw. Niezależnie od tego, liczne są gospodarstwa wytwarzające na mniejszą skalę i zachowujące różnorodność produkcji, ale podejmujące między innymi również uprawę warzyw polowych (około 150 gospodarstw, głównie w Zalipiu, Ćwikowie i Oleśnie), krzewów owocowych (17 gospodarstw) czy produkcję ziarna fasoli (17 gospodarstw). Nb., w gminie Olesno jak dotąd nie ma żadnego gospodarstwa ekologicznego. Około 140 gospodarstw towarowych specjalizuje się w produkcji zwierzęcej, głównie w chowie trzody (128 gospodarstw). Sporadycznie występuje produkcja mleka (12) oraz pojedyncze przypadki innych kierunków produkcji (2 fermy drobiu, jedna ferma koni, 5 niewielkich pasiek). Kierunek, który obrało rolnictwo gminy uznać należy za właściwy, a wydaje się też, że jest on już obecnie mocno ugruntowany. Zasygnalizować należy istnienie w gminie stowarzyszenia producentów warzyw i owoców, działającego w dwu wsiach, Oleśnie i Dąbrówce Gorzyckiej.

Tab. 19. Gospodarstwa towarowe o zdecydowanym kierunku produkcji w poszczególnych wsiach gminy Olesno Miejscowość Liczba gospodarstw > 1 ha Gospodarstwa towarowe liczba % Adamierz 37 24 64,9 Ćwików 93 49 52,7 Dąbrówka Gorzycka 37 15 40,5 Dąbrówki Breńskie 139 30 21,6 Niwki 40 8 20,0 Olesno 237 51 21,5 Oleśnica 75 10 13,3 Pilcza Żelichowska 47 31 66,0 Podborze 50 8 16,0 Swarzów 213 30 14,1 Wielopole 120 35 29,2 Zalipie 130 35 26,9 Razem gmina 1218 326 26,7 V. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA l SPOŁECZNA GMINY 7. Drogi, środki transportu, łączność Łączna długość dróg utwardzonych w gminie wynosi 80 km, co w stosunku do powierzchni gminy daje dość dobry wskaźnik 103 km dróg na 100 km2, o jedną trzecią wyższy od średniego wskaźnika dla powiatu dąbrowskiego. Inną sprawą jest stan nawierzchni, wymagającej na wielu odcinkach poprawienia, a także jakość dróg wewnątrz wiejskich, z powodu której do części zagród dojazd jest utrudniony. W kilku sołectwach, takich jak Dąbrówka Gorzycka, Dąbrówki Breńskie, Olesno, Oleśnica, Pilcza Żelichowska, Zalipie dotyczy to ponad 20% zagród.wyposażenie mieszkańców w środki transportu jest dobre. W gminie zarejes samochodów wych i 233 dostawczych i ciężarowych oraz 10 autobusów.

Na 100 gospodarstw domowychprzypada 65 samochodów osobowych, a jeśli wziąć pod uwagę również dostawcze można przyjąć, że blisko 80% rodzin ma własny środek transportu. Łączność zapewniają 3 urzędy pocztowe (w Oleśnicy, Ćwikowie i Zalipiu) oraz 4 centrale telefoniczne. Gmina jest stelefonizowana w całości, jednak liczba podłączeń, 53 na 100 rodzin, pozostaje na razie na średnim poziomie. 2. Zaopatrzenie w energię Gmina jest zgazyfikowana i 80% gospodarstw domowych korzysta z gazu sieciowego. Ponadto jest też w gminie punkt napełniania butli gazowych oraz stacja paliw (w Oleśnie). Z prądu trójfazowego korzysta 83% gospodarstw domowych. Stan zaopatrzenia w energię można ogólnie określić jako dobry. 3. Woda i ścieki Gmina nie ma własnego ujęcia wody, ale wodociąg sieciowy doprowadzający wodę spoza terenu gminy zaopatruje 80% gospodarstw domowych. Ponadto pewna liczba zagród korzysta z hydroforu, tak więc nieliczne tylko rodziny nie mają w domu wody bieżącej.

Najwięcej (około 10%) jest takich przypadków w Niwkach, Oleśnicy, Podborzu i Wielopolu. Domy wyposażone w wodę bieżącą są jednocześnie skanalizowane i wyposażone w indywidualne szamba. Zorganizowane opróżnianie szamb jest tylko w dwu sołectwach, Oleśnicy i Swarzowie. Niedawno rozpoczęto w gminie budowę sieci kanalizacyjnej w miejscowości Olesno; oczyszczalni ścieków gmina na razie nie ma. Zawartość szamb wylewana jest na pola, poza tym wiele jest przypadków nieszczelnych szamb, wypuszczania ścieków do rowu itp. Słowem, problem ścieków oczekuje dopiero na rozwiązanie. 4. Usuwanie śmieci W gminie brak jest komunalnego wysypiska. Pojemniki na śmieci rozstawione są jedynie w 5 miejscowościach (opróżnianie ich organizuje Urząd Gminy), tak więc plaga dzikich wysypisk stanowi bolączkę gminy. Problem śmieci i ścieków, a więc zanieczyszczania i zatruwania środowiska naturalnego wysuwa się na czoło listy problemów wymagających rozwiązania. 5. Zasoby mieszkaniowe i ruch budowlany Stan substancji mieszkaniowej w gminie jest dobry, tak pod względem powierzchni mieszkalnej jak standardu wyposażenia domów w instalacje. Natomiast obecnie od kilku lat ruch budowlany bardzo osłabł, o czym świadczy liczba wydanych w okresie 199397 zezwoleń. Średnio w roku na 100 rodzin wydawane było 2,3 zezwolenia z tego 1,4 na budynki mieszkalne budowę domu rozpoczynało zatem niewiele więcej rodzin, niż jedna na sto rocznie. 6. Ochrona zdrowia W gminie są dwa ośrodki zdrowia (co nie jest częstym przypadkiem), mianowicie w Oleśnie i Zalipiu, a personel medyczny gminy składa się z 4 lekarzy, stomatologa, 12 pielęgniarek i położnej. Tak więc w przeliczeniu na 10 tyś. mieszkańców wskaźniki charakteryzujące opiekę zdrowotną w gminie są dobre, jednakże wykazuje też ona pewien

brak: personel ten jest skoncentrowany wokół ośrodków zdrowia, a na 1 2 sołectw w ośmiu nie ma nikogo kto mógłby udzielić pierwszej pomocy czy zrobić zastrzyk. Ponadto na terenie gminy nie ma apteki. 7. Oświata, kultura, dziedzictwo kulturowe W tej ważnej dla przyszłego rozwoju gminy dziedzinie życia, działają na obszarze gminy następujące placówki: trzy przedszkola, siedem szkół podstawowych (z których dwie prowadzą tylko klasy młodsze) oraz średnia szkoła rolnicza w Podborzu. W Oleśnie jest biblioteka gminna, mająca w trzech miejscowościach punkty filialne. Brak w gminie regionalnego czasopisma, mogącego integrować lokalną społeczność. Spuścizna kulturowa i odrębność regionalna są raczej słabo zachowane (nie ma np. ani jednego zespołu folklorystycznego) poza jednym wyjątkiem: jest to szeroko znana z malowanych domów wieś Zalipie z Domem malarek", gdzie znajduje się muzeum Felicji Curyłowej, (należy tylko żałować, że mieści się on w tak brzydkim, bezstylowym budynku). Zalipie jest celem licznych wycieczek i może stanowić cenny instrument w promocji gminy, a nawet całego Powiśla Dąbrowskiego. 8. Inne składniki infrastruktury Spośród ważniejszych składników infrastruktury, obecnych w gminie wymienić należy Bank Spółdzielczy, tartak, piekarnię, dwa składy budowlanoopałowe (obydwa w Oleśnie), jeden całoroczny punkt skupu żywca i dziewięć sezonowych punktów skupu truskawek i warzyw, ponadto trzy kuźnie, jeden warsztat mechanicznoślusarski, cztery warsztaty samochodowe, jeden punkt usług mechanizacyjnych dla rolnictwa. Zwraca uwagę brak w gminie posterunku policji; nie ma również młyna. Wyjątkowo nieliczne są placówki Ochotniczej Straży Pożarnej: w gminie są tylko 4 koła (wszystkie mają strażnice). We wszystkich niemal sołectwach poza dwoma są wiejskie sale zebrań. Baza gastronomiczna jest niezmiernie szczupła brak np. w gminie restauracji, a jakiejkolwiek bazy noclegowej nie ma wcale. Brak też jakichkolwiek urządzeń rekreacyjnosportowych (poza