CENTRUM MEDYCZNE KSZTAŁCENIA PODYPLOMOWEGO Program specjalizacji w MIKROBIOLOGII LEKARSKIEJ Program dla lekarzy posiadających specjalizację I stopnia w mikrobiologii lekarskiej Warszawa 2003
Program specjalizacji przygotował zespół ekspertów Prof. dr hab. Anna Przondo-Mordarska konsultant krajowy Doc. dr hab. Piotr Jakoniuk przedstawiciel konsultanta krajowego Prof. dr hab. Waleria Hryniewicz - przedstawiciel CMKP Prof. dr hab. Stanisław Kałużewski przedstawiciel NRL Prof. dr hab. Stefania Giedrys- Kalemba przedstawiciel Kolegium Lekarzy Mikrobiologów w Polsce 1. Cele studiów specjalizacyjnych Cele edukacyjne Celem specjalizacji w mikrobiologii jest wykształcenie specjalisty o szerokiej wiedzy we wszystkich działach mikrobiologii lekarskiej, który zna i umie stosować laboratoryjne techniki diagnostyczne oraz posiada umiejętności interpretowania i przetwarzania wyników uzyskanych w laboratorium. Posiadane wykształcenie medyczne uzupełnione stażami klinicznymi w różnych oddziałach, a także przeszkolenie w zakresie higieny szpitalnej i epidemiologii pozwoli na podejmowanie decyzji o rozpoznaniu zakażenia szpitalnego, ukierunkowaniu diagnostyki, interpretacji wyników, konsultacje terapeutyczne w zakażeniach, a także postępowanie zapobiegające zakażeniom. Uzyskane kompetencje Lekarz po ukończeniu studiów specjalizacyjnych w mikrobiologii klinicznej i otrzymaniu tytułu specjalisty uzyska szczególne kwalifikacje uprawniające do: pełnienia funkcji epidemiologa (infekcjologa) szpitalnego prowadzącego programy kontroli zakażeń szpitalnych, kierującego zespołami terapeutycznymi, podejmującego odpowiedzialność za racjonalną antybiotykoterapię, kierowania pełnoprofilowymi laboratoriami mikrobiologicznymi, które obok zadań diagnostycznych mają pełnić rolę ośrodków konsultacyjnych w sprawach diagnozowania i leczenia zakażeń, orzekania w sprawach sądowych, lekarskich i ubezpieczeniowych związanych z zakażeniami szpitalnymi i pozaszpitalnymi, kierowania prawidłowym postępowaniem w zagrożeniach biologicznych, kierowania specjalizacją z zakresu mikrobiologii, doskonalenia zawodowego pracowników medycznych w zakresie prewencji i prawidłowego rozpoznawania i zwalczania zakażeń szpitalnych i pozaszpitalnych. 2. Wymagana wiedza Oczekuje się, że lekarz po ukończeniu specjalizacji wykaże się przedstawioną poniżej wiedzą. A. Mikrobiologia ogólna: a) systematyka, morfologia, fizjologia, i genetyka bakterii, wirusów grzybów i pierwotniaków, b) wrażliwość drobnoustrojów (wszystkich) na czynniki fizyczne i chemiczne - podstawy sterylizacji i dezynfekcji, c) antybiotyki i chemioterapeutyki, mechanizmy ich działania na drobnoustroje, mechanizmy oporności drobnoustrojów na leki - genetyczne podstawy oporności i ekspresja fenotypowa. B. Mikrobiologia kliniczna: a) cechy chorobotwórcze bakterii, inwazyjność, toksynogenność, specyfika chorobotwórczości wirusów, grzybów i pierwotniaków, CMKP 2003 2
podstawy genetyczne cech chorobotwórczych u drobnoustrojów, b) etiopatogeneza poszczególnych zakażeń n.p. działanie toksyn, właściwości adhezyjne, inwazyjność, c) postacie kliniczne zakażeń układowych i innych, związek między obrazem klinicznym i przebiegiem zakażenia a cechami drobnoustroju i odpowiedzią organizmu na infekcję, d) odporność człowieka na zakażenie podstawy immunologii infekcyjnej, sposoby ucieczki drobnoustrojów przed mechanizmami obronnymi organizmu zakażonego d/ szczepienia ochronne, e) podstawy stosowania antybiotyków i chemioterapeutyków, (parametry farmakodynamiczne, farmakokinetyczne,) farmakoekonomika, f) epidemiologia zakażeń, g) statystyka biomedyczna. C. Zakażenia szpitalne: a) podstawy rozpoznania zakażeń szpitalnych, b) specyfika zakażenia związana z chorobą podstawową i oddziałem szpitalnym, c) czynniki ryzyka zakażeń szpitalnych związane z florą szpitalną, chorym, praktykami leczniczymi i diagnostycznymi, d) epidemiologia zakażeń szpitalnych e) higiena szpitalna, sterylizacja i dezynfekcja, f) organizacja kontroli zakażeń szpitalnych, g) przetwarzanie i analiza danych. D. Promocja zdrowia, prewencja chorób infekcyjnych: a) podnoszenie wiedzy w społeczeństwie o chorobach infekcyjnych, o zasadach higieny jako prewencji chorób zakaźnych, o roli szczepień ochronnych (artykuły, wykłady), b) zapobieganie nadużywaniu antybiotyków, c) współpraca z lekarzami klinicystami w zakresie badań mikrobiologicznych i antybiotykoterapii, d) profilaktyka ryzykownych zachowań. 3. Wymagane umiejętności praktyczne A. Diagnostyka mikrobiologiczna Oczekuje się, że lekarz po ukończeniu specjalizacji, w zakresie mikrobiologii lekarskiej, wykaże się umiejętnością: a) posługiwania się technikami mikroskopowymi (mikroskop świetlny, fluorescencyjny), b) przygotowania preparatu, stosowania metod barwienia, c) hodowli i identyfikacji bakterii tlenowych, beztlenowych drobnoustrojów o specjalnych wymaganiach odżywczych, wolnorosnących, d) diagnostyki zakażeń grzybiczych, e) diagnostyki laboratoryjnej zakażeń pasożytniczych, f) diagnostyki zakażeń wirusowych (hodowle tkankowe, izolacja i identyfikacja wirusów), g) identyfikacji i typowania drobnoustrojów do celów epidemiologicznych, za pomocą technik automatycznych i technik z zakresu biologii molekularnej, h) oznaczania wrażliwości bakterii i grzybów na leki przeciwdrobnoustrojowe, stosowania metod wykrywania mechanizmów oporności, i) stosowania metod wykrywania przeciwciał i antygenów dla diagnozowania zakażeń (metody automatyczne i inne techniki serologiczne), interpretacji wyników tych badań, j) mikrobiologicznej oceny skuteczności środków dezynfekcyjnych i sterylizacji, k) pobierania i przesyłania próbek w celu izolacji drobnoustroju (bakterii, wirusów, grzybów, pierwotniaków), wykrywania antygenów, kwasów nukleinowych i oznaczenia przeciwciał, CMKP 2003 3
l) badania mikrobiologicznego żywności, wody i powietrza, m) badania jałowości leków i preparatów medycznych, n) organizacji laboratorium mikrobiologicznego z uwzględnieniem bezpieczeństwa pracy. B. Zakażenia szpitalne Oczekuje się, że lekarz po ukończeniu specjalizacji, w zakresie mikrobiologii lekarskiej, wykaże się umiejętnością: a) badania przedmiotowego i podmiotowego oraz interpretacji badań dodatkowych w rozpoznawaniu chorób infekcyjnych, b) pobierania materiałów od chorych do badań mikrobiologicznych, c) prowadzenia dochodzenia epidemiologicznego w szpitalu, d) przeprowadzania badań środowiska szpitalnego, e) interpretacji wyników badań mikrobiologicznych dla celów leczniczych i epidemiologicznych, f) komputerowego przetwarzania danych dla Zespołu Kontroli Zakażeń Szpitalnych czynna rejestracja zakażeń szpitalnych, g) prowadzenia szkoleń personelu medycznego. 4. Formy i metody zdobywania wiedzy i umiejętności praktycznych A. Kursy specjalizacyjne Uwaga: Lekarze specjalizujący się uzyskają zaliczenie uczestniczenia tylko w tych kursach specjalizacyjnych objętych programem specjalizacji, które zostały pozytywnie zaopiniowane przez konsultanta krajowego oraz wpisane na prowadzoną przez CMKP listę kursów specjalizacyjnych organizowanych przez uprawnione do tego podmioty. Lista kursów podawana jest corocznie do wiadomości lekarzy na stronie Internetowej CMKP: www.cmkp.edu.pl. 1) Kurs: Wybrane zagadnienia z farmakoterapii zakażeń Treść kursu: Interpretacja antybiogramu, dobór antybiotyku do leczenia empirycznego i celowanego. Antybiotykoterapia zakażeń wywoływanych szczepami wieloopornymi. Wybór antybiotyku do leczenia z uwzględnieniem jego farmakokinetyki, działań niepożądanych, indukcji oporności. Czas trwania kursu:.2 dni Forma zaliczenia kursu: kolokwium z wiedzy objętej programem kursu przeprowadzane przez kierownika kursu. Miejsce kształcenia: - Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego, Centralne Laboratorium Surowic i Szczepionek, Warszawa CMKP 2003 4
2) Kurs: Diagnostyka zakażeń wirusowych Treść kursu: Program teoretyczny: Etiopatogeneza zakażeń wywołanych przez wirusy. Epidemiologia zakażeń wirusowych w Polsce. Program praktyczny: Poznanie technik wykrywania przeciwciał i antygenów wirusowych, metod izolacji i identyfikacji wirusa w hodowlach tkankowych, metod z zakresu biologii molekularnej stosowanych w diagnostyce wirusologicznej. Czas trwania kursu:.5 dni Forma zaliczenia kursu: kolokwium z wiedzy objętej programem kursu przeprowadzane przez kierownika kursu. Miejsce kształcenia: - Katedra Mikrobiologii Lekarskiej AM w Warszawie i Zakład Wirusologii Państwowego Zakładu Higieny, Warszawa. 3) Kurs: Rola laboratorium mikrobiologicznego w zakażeniach szpitalnych Treść kursu: Specyfika zakażeń związana z rodzajem oddziału szpitalnego oddział intensywnej terapii, hematologii, neonatologii, chirurgii, transplantologii. Rodzaj badań mikrobiologicznych wykonywanych w wymienionych oddziałach. Interpretacja wyników posiewu i antybiotykowrażliwości. Zestawienia wyników badań dla poszczególnych chorych, środowiska, zbiorczych, miesięcznych lub kwartalnych. Czas trwania kursu:.5 dni Forma zaliczenia kursu: kolokwium z wiedzy objętej programem kursu przeprowadzane przez kierownika kursu. Miejsce kształcenia: - Katedra i Zakład Mikrobiologii AM Wrocław. 4) Kurs: Metody biologii molekularnej w diagnostyce mikrobiologicznej Treść kursu: Uczenie się metod molekularnych stosowanych dla identyfikacji drobnoustrojów, dochodzeń epidemiologicznych i wykrywania mechanizmów oporności na wybranych przykładach. Czas trwania kursu:.3 dni Forma zaliczenia kursu: kolokwium z wiedzy objętej programem kursu przeprowadzane przez kierownika kursu. Miejsce kształcenia: - Zakład Mikrobiologii Klinicznej Instytut Pomnik - Centrum Zdrowia Dziecka, Warszawa 5) Kurs: Diagnostyka serologiczna wybranych zakażeń bakteryjnych Treść kursu: Celem kursu jest nauka technik serologicznych i interpretacji wyników badań. CMKP 2003 5
Teoretyczne podstawy serologicznych metod diagnostyki mikrobiologicznej. Serologiczna diagnostyka zakażeń bakteryjnych: borelioza, krztusiec, Cl. difficile, paciorkowce, Chlamydia, Mycoplasma. Diagnostyka zakażeń wirusowych dróg oddechowych (wirus RS, adenovirusy) i innych parvovirusy, TORCH Serologiczne rozpoznawanie wybranych chorób pasożytniczych toksoplazmozy, pasożytów przewodu pokarmowego. Czas trwania kursu:.3 dni Forma zaliczenia kursu: kolokwium z wiedzy objętej programem kursu przeprowadzane przez kierownika kursu. Miejsce kształcenia: - Centrum Zdrowia Matki Polki Łódź. 6) Kurs: "Promocja zdrowia" Treść kursu: Pojęcie zdrowia i jego uwarunkowań. Promocja zdrowia, pojęcia podstawowe, definicje. Organizacja promocji zdrowia w Polsce i na świecie - przykłady programów. Metody promocji zdrowia. Promocja zdrowia w zakładach opieki zdrowotnej. Wybrane problemy promocji zdrowia kobiet. Ocena skuteczności. Promocja zdrowia w Narodowym Programie Zdrowia. zapoznanie się z aktualnymi aktami prawnymi w opiece zdrowotnej i w ochronie zdrowia związanymi z chorobami zakaźnymi, poznanie rodzaju i zakresu zakażeń występujących w Polsce. Czas trwania kursu: 3 dni Forma zaliczenia kursu: kolokwium z wiedzy objętej programem kursu przeprowadzane przez kierownika kursu. Miejsce kształcenia: Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego B. Staże specjalizacyjne Staże nie kliniczne 1) Staż specjalizacyjny podstawowy w bakteriologii ogólnej Oczekuje się, że lekarz w czasie stażu nabędzie niżej wymienione wiadomości: a) Zasady pracy w laboratorium, b) Poznanie diagnostyki bakteriologicznej i procedur, od kwalifikacji próbki poprzez jej opracowanie, izolację i identyfikację drobnoustroju, oznaczenie wrażliwości na antybiotyki i sformułowanie wyniku, c) Poznanie zasad badania mikrobiologicznego środowiska, kontroli sterylizacji i dezynfekcji, badania jałowości leków i preparatów medycznych, d) Poznanie praktycznie metod hodowli i identyfikacji bakterii (pałeczek, ziarniaków, laseczek, bakterii spiralnych, nitkowatych) tlenowych i beztlenowych. CMKP 2003 6
Lekarz w czasie stażu powinien opanować: umiejętność opracowania materiału i znajomość procedur badania mikrobiologicznego: krwi, płynów ustrojowych, ropy, moczu, kału, plwociny, wydzieliny oskrzelowej, wymazów z błon śluzowych, bioptatów w kierunku badania ogólnego, metody pracy aseptycznej, kontroli sterylizacji, procedury izolacji i identyfikacji bakterii tlenowych: gram dodatnich, ziarniaków, laseczek, maczugowców i innych form cylindrycznych, gram - ujemnych pałeczek i ziarniaków, bakterii spiralnych, sposoby izolacji i identyfikacji bakterii beztlenowych, techniki oznaczania wrażliwości bakterii na antybiotyki i określania mechanizmów oporności, umiejętność sporządzania zestawień wyników badań dla celów leczniczych, epidemiologicznych, dla programów związanych z zakażeniami szpitalnymi. potwierdzenie, że lekarz wykonał samodzielnie czynności i badania wymienione w programie stażu lub uczestniczył w ich wykonywaniu. Czas trwania stażu: 8 miesięcy Miejsce stażu: laboratorium mikrobiologiczne wytypowane (akredytowane) do prowadzenia specjalizacji lekarzy w zakresie mikrobiologii lekarskiej 2) Staż kierunkowy w wirusologii W okresie stażu lekarz poznaje diagnostykę zakażeń wirusowych: a) zasady pobierania i przesyłania próbek materiałów do badań wirusologicznych, b) izolację wirusa na hodowlach tkankowych, w zarodkach kurzych, c) metody identyfikacji wirusów, d) bezpośrednie metody wykrywania wirusa (metody immunofluorescencyjne), e) metody serologiczne stosowane w diagnostyce wirusologicznej, f) metody molekularne i genetyczne. Lekarz w czasie stażu powinien nauczyć się: a) prowadzenia hodowli tkankowych, zakażania ich wirusem i wykrywania zakażenia hodowli, b) zakażania zarodków kurzych, c) metod immunofluerescencyjnych (wykrywanie antygenu, wykrywanie przeciwciał), d) metod immunoenzymatycznych, e) stosowanych w diagnostyce metod genetycznych. potwierdzenie, że lekarz wykonał samodzielnie badania wymienione w programie stażu lub uczestniczył w ich wykonywaniu. CMKP 2003 7
Miejsce stażu: wytypowane laboratorium 3) Staż kierunkowy w zakresie mikologii Celem stażu jest nauka diagnostyki w zakażeniach grzybiczych, a) poznanie podłoży dla hodowli grzybów, b) podstaw identyfikacji grzybów izolowanych od chorych, c) diagnostyki serologicznej w zakażeniach grzybiczych, d) oznaczanie lekowrażliwości grzybów i interpretacja wyników. : W czasie stażu lekarz powinien nabyć umiejętność: a) hodowli i identyfikacji grzybów drożdżopodobnych, b) hodowli i identyfikacji Aspergillus, c) wykonania preparatu bezpośredniego ze zmian grzybiczych (skóra, włosy, paznokcie) i wstępnego rozpoznania, d) zasad wykonania i interpretacji mikogramu. potwierdzenie, że lekarz wykonał samodzielnie badania wymienione w programie stażu lub uczestniczył w ich wykonywaniu. Miejsce stażu: wytypowane laboratorium wykonujące diagnostykę także serologiczną w układowych zakażeniach grzybiczych i grzybic skóry. 4) Staż kierunkowy w zakresie gruźlicy W czasie stażu lekarz powinien opanować poniższe wiadomości: Charakterystyka i specyficzne właściwości prątków. Patomechanizm zakażenia gruźliczego. Epidemiologia gruźlicy w Polsce. Wykrywanie i zapobieganie gruźlicy. Mikobakteriozy. Oporność prątków na leki. Celem stażu jest nauka laboratoryjnego diagnozowania gruźlicy i mikobakterioz: a) rodzaj materiału od chorego i sposób pobierania, b) opracowanie materiału, c) wykrywanie prątków metodami bakterioskopowymi, d) hodowla prątka i oznaczanie wrażliwości na leki, e) szybkie metody diagnostyczne automatyczne, molekularne. potwierdzenie, że lekarz wykonał samodzielnie badania wymienione w programie stażu lub uczestniczył w ich wykonywaniu. CMKP 2003 8
Miejsce stażu: wytypowane laboratorium, w którym wykonywana jest pełna diagnostyka zakażeń bakteriami z rodzaju Mycobacterium. 5) Staż kierunkowy w zakresie serologii a) technik serologicznych: lateksowych, hemaglutynacyjnych, immunoenzymatycznych, immunofluorescencyjnych, stosowanych w diagnozowaniu chorób infekcyjnych poprzez wykrycie antygenu lub przeciwciała, b) prawidłowego wyboru metody i interpretacji wyniku. W czasie stażu lekarz powinien nauczyć się: a) technik serologicznych stosowanych w diagnostyce serologicznej zakażeń bakteryjnych, wirusowych, grzybiczych i pierwotniakowych, b) metod: aglutynacyjnych, immunofluorescencyjnych, immunoenzymatycznych, c) wykonania badania różnymi technikami (szkiełkowe, probówkowe, automatyczne). potwierdzenie, że lekarz wykonał samodzielnie testy lub badania wymienione w programie stażu lub uczestniczył w ich wykonywaniu. Miejsce stażu: laboratorium mikrobiologiczne, w którym wykonywana jest diagnostyka serologiczna chorób infekcyjnych. 6) Staż kierunkowy w zakresie diagnostyki chorób przenoszonych drogą płciową W czasie stażu lekarz powinien zapoznać się z: a) zakresem występowania kiły, rzeżączki, rzęsistkowicy, zakażeń wirusem HIV w Polsce, b) zasadami i organizacją zgłaszalności tych zakażeń, c) metodami serologicznymi stosowanymi w diagnostyce kiły, metodami hodowlanymi i bakterioskopowymi w diagnostyce rzeżączki i rzęsistkowicy, diagnostyką zakażeń HIV. W czasie stażu lekarz powinien nabyć umiejętność: a) praktycznego wykonania odczynu USR, immunofluorescencyjnego i biernej hemaglutynacji w diagnostyce kiły, b) odczytania preparatu bezpośredniego z ropy CMKP 2003 9
rzeżączkowej, c) wykonania posiewu i identyfikacji w kierunku N. gonorrhoeae. Praktyczna znajomość odczynów serologicznych dla rozpoznania zakażenia wirusem HIV. potwierdzenie, że lekarz wykonał samodzielnie testy lub badania wymienione w programie stażu lub uczestniczył w ich wykonywaniu. Miejsce stażu: laboratorium wykonujące badania diagnostyczne chorób przenoszonych drogą płciową (pion wenerologiczny). 7) Staż kierunkowy w zespole ds. zakażeń szpitalnych a) organizacji pracy Komitetu ds. Zakażeń Szpitalnych, b) zasad prowadzenia rejestracji zakażeń, c) sposobów zapobiegania zakażeniom u chorych hospitalizowanych, d) zasad racjonalnej antybiotykoterapii, a) rozpoznawania zakażenia szpitalnego na podstawie wywiadów, badania fizykalnego, objawów, badań laboratoryjnych, b) zorganizowania i prowadzenia monitoringu oddziałów szpitala pod kątem możliwości wystąpienia zakażeń szpitalnych, c) prowadzenia w szpitalu rejestru zakażeń szpitalnych, d) przygotowywania procedur, ich wprowadzenie i egzekwowanie, przydatnych w kontroli i zapobieganiu zakażeniom szpitalnym, e) przeprowadzenia dochodzenia epidemiologicznego i sporządzania analiz statystycznych dotyczących zakażeń szpitalnych, f) organizowania szkoleń o tematyce zakażeń szpitalnych dla personelu szpitalnego, g) prowadzenia analiz antybiotykowrażliwości szczepów pod kątem wprowadzenia prawidłowej antybiotykoterapii. potwierdzenie, że lekarz wykonał samodzielnie czynności wymienione w programie stażu lub uczestniczył w ich wykonywaniu. Miejsce stażu: wytypowany szpital, w którym jest i prawidłowo działa zespół ds. zakażeń szpitalnych. CMKP 2003 10
8) Staż kierunkowy w zakresie epidemiologii zakażeń Celem stażu jest: a) opanowanie podstawowych pojęć z zakresu epidemiologii chorób zakaźnych, b) zapoznanie się z podstawowymi chorobami zakaźnymi występującymi w Polsce (ich rozprzestrzenienie, częstość występowania), c) poznanie podstawy prawnej i zasad obowiązkowego zgłaszania chorób zakaźnych, obowiązkowego leczenia i obowiązkowej hospitalizacji w Polsce, d) zapoznanie się z międzynarodowymi przepisami zdrowotnymi dotyczącymi chorób zakaźnych, e) poznanie podstaw teoretycznych szczepień ochronnych a) prowadzenia kontroli, analizy i oceny sytuacji epidemiologicznej w danym czasie, dla danego obszaru, b) organizowania i prowadzenia nadzoru epidemiologicznego, c) organizowania profilaktyki chorób zakaźnych, d) postępowania w przypadku wybuchu endemii, epidemii, zasad izolacji chorych, ochrony ludności, personelu, pobierania próbek do badań, e) kwalifikacji do szczepień ochronnych potwierdzenie, że lekarz wykonał samodzielnie czynności wymienione w programie stażu lub uczestniczył w ich wykonywaniu. Miejsce stażu: wojewódzka stacja sanitarno epidemiologiczna, powiatowa stacja sanitarno - epidemiologiczna 9) Staż kierunkowy w zakresie higieny Celem stażu jest poznanie przez lekarza zasad: a) dezynfekcji, sterylizacji, postępowania aseptycznego i antyseptycznego, b) utylizacji różnych typów odpadów szpitalnych, c) higieny szpitalnej, d) higieny produkcji żywności, e) higieny pracy a) tworzenia procedur minimalizujących ryzyko transmisji patogenów i zakażeń, b) organizowania szkolenia personelu medycznego pod kątem stosowania procedur z zakresu higieny, c) kontroli wyjaławiania, d) kontroli czystości mikrobiologicznej produktów spożywczych, e) kontroli czystości kuchni szpitalnej. CMKP 2003 11
potwierdzenie, że lekarz samodzielnie stosował procedury wymienione w programie stażu lub uczestniczył w ich stosowaniu. Czas trwania stażu: 2 tygodnie Miejsce stażu: wojewódzka stacja sanitarno-epidemiologiczna 10) Staż kierunkowy w zakresie mikrobiologii sanitarnej Celem stażu jest zapoznanie się lekarza z pojęciem czystości mikrobiologicznej: a) środowiska, b) wody, c) powietrza, d) gleby, e) środowiska szpitalnego. a) wykonania środowiskowych badań mikrobiologicznych i ich interpretacji, b) wykonania mikrobiologicznych badań produktów spożywczych, c) badania mikrobiologicznego wody. potwierdzenie, że lekarz wykonał samodzielnie badania wymienione w programie stażu lub uczestniczył w ich wykonywaniu. Miejsce stażu: wojewódzka stacja sanitarno-epidemiologiczna 11) Staż kierunkowy w mikrobiologii związanej z krwiolecznictwem a) podstaw transfuzjologii, zasad stosowania preparatów krwiopochodnych, b) kontroli i badania krwiodawców, c) kontroli jałowości krwi i preparatów krwiopochodnych, d) ryzyka biologicznego i powikłań związanych z przetaczaniem krwi i preparatów krwiopochodnych (czynniki zakaźne). a) pobrania krwi, b) sprawdzenia jałowości krwi w kierunku wykrycia: bakterii, wirusów, grzybów, pierwotniaków z zastosowaniem różnych metod, c) kwalifikacji krwiodawców z punktu widzenia mikrobiologicznego. potwierdzenie, że lekarz wykonał samodzielnie badania wymienione w programie stażu lub uczestniczył w ich wykonywaniu. Czas trwania stażu: 2 tygodnie CMKP 2003 12
Miejsce stażu: wojewódzka stacja krwiodawstwa 12) Staż kierunkowy w zakresie analityki klinicznej Celem stażu jest: a) zapoznanie się z organizacją i podstawowymi zasadami wykonywania badań analitycznych, b) poznanie biochemicznych wykładników stanu zapalnego. a) interpretacji badań analitycznych pod kątem istnienia zakażenia, b) dobrania badań analitycznych dla rozpoznania różnych zakażeń, c) kojarzenia wyników badań biochemicznych z mikrobiologicznymi. potwierdzenie, że lekarz stosował samodzielnie procedury wymienione w programie stażu lub uczestniczył w ich stosowaniu. Czas trwania stażu: 2 tygodnie Miejsce stażu: wytypowane laboratorium analityczne Staże specjalizacyjne kliniczne 1) Staż kierunkowy w zakresie chorób zakaźnych a) diagnostyki klinicznej i laboratoryjnej hospitalizowanych chorych, b) sposobów ich leczenia, szczególnie w zakażeniach wirusem HIV i wirusami hepatitis A, B, C i D, c) zasad postępowania i higieny obowiązujących w oddziałach zakaźnych, d) symptomatologii klinicznej chorób zakaźnych, e) przepisów prawnych dotyczących chorób zakaźnych. a) pobierania krwi żylnej i tętniczej do badań mikrobiologicznych, b) nakłucia lędźwiowe z pobraniem PMR do badań mikrobiologicznych, c) nakłucia wątroby metodą Menghiniego, d) nakłucia jamy otrzewnej: diagnostycznego i odbarczającego, e) nakłucia jamy opłucnej: diagnostycznego i odbarczającego, f) biopsji szpiku kostnego z talerza kości biodrowej, g) wykonania bronchofiberoskopii z pobraniem materiału do badań mikrobiologicznych, h)wykonania rektoskopii i/lub kolonoskopii z pobraniem materiału do badań mikrobiologicznych, i) zaplanowanie, zorganizowanie i prowadzenie intensywnej terapii w CMKP 2003 13
chorobach zakaźnych stwarzających zagrożenie życia, j) pozajelitowe podanie surowic obcogatunkowych w leczeniu chorób zakaźnych i w ich profilaktyce, k) leczenia p/wirusowego w AIDS, WZW potwierdzenie, że lekarz wykonał samodzielnie zabiegi lub badania wymienione w programie stażu lub uczestniczył (asystował) w ich wykonywaniu. Czas trwania stażu: 3 miesiące Miejsce stażu: klinika lub oddział chorób zakaźnych 2) Staż kierunkowy w zakresie immunologii klinicznej i transplantologii Celem stażu jest zapoznanie się lekarza z: a) zasadami postępowania w zabiegu transplantacyjnym dla uniknięcia zakażenia wczesnego lub późnego, b) zasadami opieki nad chorym w stanie głębokiej immunosupresji, c) badaniami immunologicznymi wykonywanymi u chorych w immunosupresji, d) specyfiką procedur z zakresu higieny szpitalnej. a) dobrania materiałów i badań mikrobiologicznych wykonywanych u chorych w immunosupresji, b) prowadzenia nadzoru epidemiologicznego i mikrobiologicznego monitoringu oddziału, c) monitoringu chorych pod katem wczesnego wykrycia zakażenia i przeciwdziałania, d) różnicowania stanów gorączkowych u chorych w immunosupresji, e) interpretacji badań immunologicznych wykonywanych u chorych w immunosupresji, f) przygotowywania i wdrażania procedur z zakresu higieny szpitalnej. potwierdzenie, że lekarz stosował samodzielnie procedury wymienione w programie stażu lub uczestniczył w ich stosowaniu. Miejsce stażu: oddział szpitalny i laboratorium immunologiczne 3) Staż kierunkowy w zakresie intensywnej terapii i medycyny ratunkowej a) zasad funkcjonowania oddziału intensywnej opieki medycznej, b) zasad higieny, opieki medycznej i pielęgnacji chorego w stanach krytycznych, c) specyfiki zakażeń na OIT, d) specyfiki stosowania antybiotyków na OIT (terapia empiryczna), e) patofizjologii wstrząsu CMKP 2003 14
septycznego, jego rozpoznawania i leczenia, f) pojęcia bioterroryzmu, postępowania w razie podejrzenia lub wykrycia ataku bioterrorystycznego, zasad ochrony personelu, ludności, zasad pobrania, przechowywania, transportu i identyfikacji próbek z podejrzanym materiałem biologicznym, g) zasad organizacji służb odpowiedzialnych za działania związane z groźbą ataku bioterrorystycznego. a) intubacji, b) zakładania wkłuć, c) wykonania nakłuć: jamy otrzewnej, opłucnej, lędźwiowego i pobrania materiału do badania mikrobiologicznego, d) pobrania materiału z dolnych dróg oddechowych, e) prowadzenia nadzoru mikrobiologicznego nad chorymi w stanach krytycznych, f) postępowania w razie ataku bioterrorystycznego (organizacja, kierowanie działaniem służb ratunkowych). potwierdzenie, że lekarz wykonał samodzielnie czynności, zabiegi lub badania wymienione w programie stażu lub uczestniczył (asystował) w ich wykonywaniu. Czas trwania stażu: 3 miesiące Miejsce stażu: oddział intensywnej terapii 4) Staż kierunkowy w diagnostyce i terapii zakażeń w chorobach wewnętrznych a) zakażeń różnych układów, ich diagnostyki, sposobów i rodzaju pobieranego materiału do badań mikrobiologicznego, b) zagadnień związanych z gruźlicą płuc, z uwzględnieniem specyfiki przebiegu u chorych w immunosupresji i w przebiegu zakażenia wirusem HIV, gruźlica pozapłucna, próba tuberkulinowa, c) specyfiki zakażeń u chorych z cukrzycą, d) specyfiki zakażeń u chorych dializowanych, e) zagadnień związanych z boreliozą z Lyme, powikłań chorób zakaźnych w reumatologii, f) specyfiki zakażeń, ich leczenia w geriatrii a) pobierania materiałów biologicznych do badań mikrobiologicznych (krew, plwocina, wymazy, punktaty), b) wykonania gastroskopii, bronchofiberoskopii z pobraniem materiału do badań mikrobiologicznych, c) wykonania punkcji lędźwiowej, jamy opłucnej, otrzewnej z pobraniem materiału do badań mikrobiologicznych, d) interpretacja wyników badań mikrobiologicznych z uwzględnieniem specyfiki chorych leczonych na oddziałach wewnętrznych o różnej specjalności (w szczególności nefrologii, pulmonologii, hematologii), e) doradztwa w antybiotykoterapii. CMKP 2003 15
potwierdzenie, że lekarz wykonał samodzielnie zabiegi lub badania wymienione w programie stażu lub uczestniczył (asystował) w ich wykonywaniu. Miejsce stażu: oddział pulmonologiczny i/lub oddział hematologiczny/ oddział nefrologiczny / oddział dializ 5) Staż kierunkowy w chirurgii a) zasad pracy oddziału, sal operacyjnych, b) zakażeń bakteryjnych, grzybiczych, wirusowych w chirurgii (zasad diagnostyki, pobierania materiału, w tym śródoperacyjnie, interpretacji wyników pod kątem powikłań septycznych, zakażeń szpitalnych, epidemiologii oddziału, profilaktyki okołooperacyjnej), b) patofizjologii gojenia się ran czystych i zakażonych, c) postępowania w zakażeniach ropnych (szczególnie sposób i rodzaj pobierania materiału do badań mikrobiologicznych, interpretacji wyniku, wdrożenia odpowiedniego leczenia), d) metod zapobiegania, rozpoznawania i leczenia powikłań septycznych zabiegu operacyjnego, e) patofizjologii rany oparzeniowej, powikłań septycznych ran oparzeniowych. a) pobierania materiału śródoperacyjnie do badań mikrobiologicznych, b) prowadzenia racjonalnej profilaktyki antybiotykowej, okołooperacyjnej, c) opieki i leczenia powikłań septycznych rany operacyjnej, oparzeniowej, d) współtworzenia procedur wykonywania zabiegów z uwzględnieniem zasad aseptyki i antyseptyki. potwierdzenie, że lekarz wykonał samodzielnie czynności wymienione w programie stażu lub uczestniczył (asystował) w ich wykonywaniu. Miejsce stażu: oddział chirurgii ogólnej, ortopedii 6) Staż kierunkowy w onkologii a) etiopatogenezy nowotworów ze szczególnym uwzględnieniem czynników zakaźnych w ich powstawaniu, b) powikłań septycznych u chorych leczonych chemio-, radioterapią, c) specyfiki zakażeń u chorych w stanie terminalnym, zasad opieki paliatywnej, d) CMKP 2003 16
diagnostyki różnicowej stanów gorączkowych u chorych onkologicznych, e) metod biologicznych w leczeniu nowotworów. a) prowadzenia chorych w stanie terminalnym, pod katem rozpoznawania, zapobiegania i leczenia powikłań septycznych, b) leczenia odleżyn, c) monitorowania pod kątem zakażeń chorych poddanych chemio-, radioterapii, d) różnicowania stanów gorączkowych u chorych poddanych chemio-, radioterapii. potwierdzenie, że lekarz wykonał samodzielnie czynności wymienione w programie stażu lub uczestniczył (asystował) w ich wykonywaniu. Miejsce stażu: oddział chemioterapii, radioterapii 7) Staż kierunkowy w urologii a) zasad pracy oddziału, sal operacyjnych, b) specyfiki zakażeń bakteryjnych, grzybiczych, wirusowych w urologii, c) profilaktyki okołooperacyjnej), d) patofizjologii gojenia się ran czystych i zakażonych, e) metod zapobiegania, rozpoznawania i leczenia powikłań septycznych zabiegu operacyjnego na układzie moczowym. a) pobierania materiału śródoperacyjnie do badań mikrobiologicznych, b) cewnikowania chorego, c) prowadzenia racjonalnej profilaktyki antybiotykowej, okołooperacyjnej, c) opieki i leczenia powikłań septycznych rany operacyjnej, d) współtworzenia procedur wykonywania zabiegów z uwzględnieniem zasad aseptyki i antyseptyki. potwierdzenie, że lekarz wykonał samodzielnie zabiegi lub badania wymienione w programie stażu lub uczestniczył (asystował) w ich wykonywaniu. Czas trwania stażu: 2 tygodnie Miejsce stażu: oddział urologii CMKP 2003 17
8) Staż kierunkowy w położnictwie i ginekologii a) zasad pracy oddziałów (ginekologicznych, położniczych), sal operacyjnych, b) zakażeń bakteryjnych, grzybiczych, wirusowych w ginekologii i położnictwie, zasad diagnostyki, interpretacji wyników pod kątem powikłań septycznych, zakażeń szpitalnych, epidemiologii oddziału, profilaktyki okołooperacyjnej), c) patofizjologii gojenia się ran czystych i zakażonych, d) postępowania w zakażeniach ropnych (szczególnie sposób i rodzaj pobierania materiału do badań mikrobiologicznych, interpretacji wyniku, wdrożenia odpowiedniego leczenia), e) metod zapobiegania, rozpoznawania i leczenia powikłań septycznych zabiegu operacyjnego, f) zakażeń j. Douglasa, g) zakażeń narządu rodnego, jako przyczyny bezpłodności, h) patofizjologii gorączki połogowej, i) pojęcia zakażeń przezłożyskowych i okołoporodowych, j) pojęcia zespołu TORCH. a) pobierania materiału śródoperacyjnie do badań mikrobiologicznych, b) prowadzenia racjonalnej profilaktyki antybiotykowej, okołooperacyjnej, c) opieki i leczenia powikłań septycznych rany operacyjnej, d) współtworzenia procedur wykonywania zabiegów z uwzględnieniem zasad aseptyki i antyseptyki, e) rozpoznania, ustalenia etiologii i leczenia gorączki połogowej, f) monitorowania przebiegu ciąży pod katem zasiedlania ciężarnej i noworodka przez florę szpitalną i możliwych powikłań septycznych, g) diagnostyki klinicznej i mikrobiologicznej zakażeń przezłożyskowych, okołoporodowych i zespołu TORCH. potwierdzenie, że lekarz wykonał samodzielnie czynności wymienione w programie stażu lub uczestniczył (asystował) w ich wykonywaniu. Miejsce stażu: oddział położniczo-ginekologiczny 9) Staż kierunkowy w neonatologii a) specyfiki pracy oddziału intensywnej opieki nad wcześniakiem i noworodkiem, b) epidemiologii i rodzaju zakażeń występujących u wcześniaka i noworodka, c) zasady stosowania antybiotyków u wcześniaków i noworodków. CMKP 2003 18
Celem stażu jest nabycie umiejętności: a) dobrania i pobrania materiału do badań bakteriologicznych i wirusologicznych, b) stosowania antybiotyków (rodzaj, dawki) u noworodków i wcześniaków, c) pobrania krwi, PMR, wymazów (w tym podnagłośniowych), moczu do badań mikrobiologicznych, d) intubacji wcześniaka, noworodka. potwierdzenie, że lekarz wykonał samodzielnie zabiegi lub badania wymienione w programie stażu lub uczestniczył (asystował) w ich wykonywaniu. Miejsce stażu: Oddział Intensywnej Opieki nad Noworodkiem 10) Staż kierunkowy w pediatrii a) specyfiki pracy oddziałów pediatrycznych, b) epidemiologii, rodzajów zakażeń u dzieci ze szczególnym uwzględnieniem biegunek i ich etiologii, c) specyfiki stosowania (dobór, dawkowanie) antybiotyków u dzieci) chorób zakaźnych wieku dziecięcego, e) szczepień a) rozpoznania i różnicowania chorób zakaźnych wieku dziecięcego z uwzględnieniem poszczególnych układów, b) pobierania materiału do badań mikrobiologicznych u dzieci, c) doboru i dawkowania antybiotyków, d) leczenia biegunek, e) przeprowadzenia kwalifikacji do szczepień. potwierdzenie, że lekarz wykonał samodzielnie czynności wymienione w programie stażu lub uczestniczył (asystował) w ich wykonywaniu. Miejsce stażu: oddział ogólny dziecięcy CMKP 2003 19
11) Staż kierunkowy w dermatologii a) specyfiki pracy oddziału dermatologii, b) zakażeń grzybiczych, bakteryjnych, wirusowych w dermatologii, ich różnicowania, c) zasad leczenie miejscowego zakażeń skóry i tkanek miękkich. a) podstaw różnicowania zmian skórnych, b) leczenia miejscowego zakażeń skóry i tkanek miękkich, c) pobierania materiału w zakażeniach grzybiczych skóry paznokci i włosów. potwierdzenie, że lekarz wykonał samodzielnie czynności i badania wymienione w programie stażu lub uczestniczył (asystował) w ich wykonywaniu. Miejsce stażu: klinika dermatologiczna i laboratorium mikologiczne C. Kształcenie umiejętności wykonywania zabiegów i procedur medycznych Wykaz procedur medycznych i zabiegów, w których specjalizujący się lekarz ma obowiązek uczestniczyć: obchód pacjentów, omówienie przypadków, posiedzenia kliniczne, zabiegi operacyjne, porody, inwazyjne procedury lecznicze i diagnostyczne, (punkcja lędźwiowa, pobieranie bioptatu, punkcja opłucnej, punkcja i drenaż jamy brzusznej), intubacja, tracheotomia, praca w pokoju zabiegowym, obserwacja rany, zmiany opatrunków. Wykaz procedur medycznych i zabiegów, które specjalizujący się lekarz musi wykonać: pobieranie materiału od chorych następującymi technikami: wymazy z błon śluzowych, ropa z ropni i owrzodzeń, pobieranie krwi na posiew, próbki pośmiertne, pobieranie materiałów środowiskowych, badanie przedmiotowe chorego oraz diagnostyka i rozpoznawanie chorób infekcyjnych. D. Pełnienie dyżurów lekarskich i mikrobiologicznych: lekarz odbywa 10 dyżurów w laboratorium mikrobiologicznym, lekarz odbywa 10 dyżurów w oddziałach klinicznych. CMKP 2003 20
E. Formy samokształcenia Studiowanie piśmiennictwa Lekarz zobowiązany jest do studiowania piśmiennictwa z zakresu: mikrobiologii ogólnej, mikrobiologii klinicznej, zakażeń, epidemiologii zakażeń, zakażeń szpitalnych, antybiotyków i antybiotykoterapii. Zalecane czasopisma: Clinical Microbiology and Infection (oficjalne pismo ESCMID), Acta Microbiologica Polonica, Postępy Mikrobiologii, Przegląd Epidemiologiczny, Mikologia Lekarska, Mikrobiologia, Medycyna. Medycyna Doswiadczalna i Mikrobiologia Zalecane podręczniki Lekarz zobowiązany jest do posługiwania się jako źródłami wiadomości nowo wydawanymi podręcznikami i czasopismami z wymienionych wyżej zakresów, polsko i angielskojęzycznymi: Medical Microbiology, Murray P.R. at all., Ed Mosby Inc., 1998 Clinical and Pathogenic Microbiology, Howard B.,J., Ed.Mosby, 1994 Immunologia, Roitt I, Brostoff J., Male D., wyd II polskie pod red. J. Żeromskiego, PZWL, 2000. Antybiotyki w profilaktyce i leczeniu Zakażeń, Hryniewicz W. Meszaros J., PZWL, 2001 Zakażenia Szpitalne, Dzierżanowska D. Medica press, 1999r Mikrobiologia i Choroby Zakaźne, Virella G.(tłumaczenie Heczko P.), Urban &Partner, 2000 Mikrobiologia lekarska dla studentów medycyny, M. L. Zaremba, J. Borowski, PZWL, 1997 Zarys Mikologii Lekarskiej, Baran E. Volumed,1998, Wirusologia Lekarska: Kańtoch M.,PZWL, 1998 Wirusologia, Collyer J., Oxford J., (tłumaczenie M.Łuczak) PZWL, 1996 Diagnostyka różnicowa chorób zakaźnych, J. Juszczyk, A. Gładysz, PZWL, 1998 Zakażenia i zarażenia człowieka. Magdzik W., Naruszewicz-Lesiuk D., PZWL 2001. Uczestniczenie w działalności edukacyjnej towarzystw naukowych Lekarz zobowiązany jest do uczestniczenie w życiu towarzystw naukowych: posiedzeniach naukowych, seminariach, konferencjach, zjazdach Polskiego Towarzystwa Mikrobiologów, Polskiego Towarzystwa Zakażeń Szpitalnych, Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych. Przygotowanie pracy poglądowej Lekarz specjalizujący się zobowiązany jest do przygotowania pracy poglądowej i oryginalnej - dwu publikacji z zakresu mikrobiologii klinicznej i opublikowanie tych prac, w polskim lub zagranicznym czasopiśmie. CMKP 2003 21
5. Metody oceny wiedzy i umiejętności praktycznych a) Kolokwia Kolokwia z zakresu mikrobiologii klinicznej, obejmujące wybrane zagadnienia powinny, być zdawane w formie ustnej u kierownika specjalizacji sukcesywnie w trakcie trwania specjalizacji. Zakres tematyczny kolokwiów Pierwszy rok. Wybrane zakażenia wirusowe HIV, wirusy hepatotropowe, Herpeswirusy, wirus grypy - etiopatogeneza, epidemiologia. Drugi rok Zakażenia szpitalne epidemiologia, czynniki ryzyka, specyfika zakażeń związana z oddziałem, organizacja rejestracji i kontroli zakażeń szpitalnych Zasady organizacji pracy w laboratoriach mikrobiologicznych, organizacja i budowa systemów jakości w laboratoriach mikrobiologicznych. Trzeci rok Bioterroryzm, charakter drobnoustrojów, postępowanie w sytuacji zagrożeniu Podstawy klasyfikacji drobnoustroju, metody molekularne w diagnozowaniu zakażeń, wykrywaniu oporności na leki, i dochodzeniach epidemiologicznych. Sprawdzian wiadomości praktycznych Podstawy diagnostyki mikrobiologicznej Sprawdzianem wiadomości teoretycznych i praktycznych są także kolokwia zdawane jako zaliczenie kursów obowiązkowych u kierowników kursów: 1) Metody oznaczania wrażliwości na antybiotyki, podstawy antybiotykoterapii. 2) Diagnostyka toksoplazmozy. 3) Diagnostyka zakażeń wirusowych. 4) Diagnostyka zakażeń- Helicobacter, Chlamydia, Mycoplasma. Lekarz zdaje kolokwium na zakończenie każdego stażu kierunkowego u kierownika stażu. b) Sprawdziany umiejętności praktycznych Na zakończenie każdego stażu kierunkowego lekarz zdaje sprawdzian umiejętności praktycznych w formie zaliczenia przez kierownika specjalizacji lub kierownika stażu kierunkowego przewidzianych w programie stażu procedur, które lekarz wykonał lub, w których uczestniczył (asystował). c) Ocena pracy poglądowej Prace poglądowe i oryginalne przygotowane przez lekarza ocenia i zalicza kierownik specjalizacji. 6 - Znajomość języków obcych Oczekuje się, że specjalizujący się lekarz wykaże się praktyczną znajomością przynajmniej jednego z języków obcych: angielskiego, francuskiego, niemieckiego lub hiszpańskiego w stopniu umożliwiającym: CMKP 2003 22
rozumienie tekstu pisanego, w szczególności dotyczącego literatury fachowej i piśmiennictwa lekarskiego, porozumienie się z pacjentem, lekarzami i przedstawicielami innych zawodów medycznych, pisanie tekstów medycznych, w szczególności opinii i orzeczeń lekarskich Obowiązuje zaliczenie znajomości języka obcego w studium języków obcych akademii medycznej. 7 - Czas trwania specjalizacji Czas trwania specjalizacji w mikrobiologii lekarskiej dla lekarzy posiadających specjalizację wynosi 3 lata (36 miesięcy) w tym kursy, staże i urlopy. 8. Państwowy egzamin specjalizacyjny Studia specjalizacyjne w mikrobiologii lekarskiej kończą się państwowym egzaminem specjalizacyjnym złożonym z części teoretycznej i części praktycznej. Egzamin zdaje się w następującej kolejności: egzamin testowy, - zbiór zadań testowych wielorakiego wyboru z zakresu wymaganej wiedzy wymienionej w programie specjalizacji, egzamin praktyczny, - egzaminowany przeprowadza: a) badanie mikrobiologiczne próbki od chorego (moczu, plwociny, kału), z identyfikacją zarazka (zarazków) i oznaczeniem wrażliwości na antybiotyki, b) wykonuje badanie serologiczne z interpretacją wyniku, egzamin ustny - pytania ustne problemowe z zakresu wymaganej wiedzy wymienionej w programie specjalizacji. 9 - Ewaluacja programu studiów specjalizacyjnych Program studiów specjalizacyjnych będzie okresowo poddawany ewaluacji i w razie potrzeby modyfikowany przede wszystkim w związku z postępami wiedzy medycznej i koniecznością ciągłego doskonalenia procesu specjalizacji lekarskich - po zasięgnięciu opinii nadzoru specjalistycznego, samorządu lekarskiego, towarzystw naukowych, CMKP i Ministerstwa Zdrowia. Specjalizujący się lekarze oraz ich kierownicy specjalizacji zobowiązani są śledzić i uwzględniać zmiany programowe i odpowiednio korygować proces własnych studiów specjalizacyjnych. Aktualna, obowiązująca wszystkich specjalizujących się lekarzy wersja programu studiów specjalizacyjnych w mikrobiologii lekarskiej, dostępna jest na stronie Internetowej CMKP www.cmkp.edu.pl CMKP 2003 23