Sytuacja epidemiologiczna inwazyjnej choroby meningokokowej w województwie śląskim. Renata Cieślik Tarkota 1, 2 1 Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Katowicach 2 Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach Wydział Nauk o Zdrowiu Sepsa, posocznica, meningokoki to słowa, które u większości ludzi wzbudzają niepokój, każdy z nas powinien znać kilka podstawowych informacji, by mógł szybko i właściwie zareagować w sytuacji w której liczą się godziny, a nawet minuty. Inwazyjna choroba meningokokowa jest ciężką chorobą wywołaną przez bakterię Neisseria Meningitidis. Bakteria ta jest gram-ujemnym ziarniakiem, który tworzy pary (dwoinki), swoim wyglądem dwa połączone ziarenka kawy. Bakteria ta posiada otoczkę, która stanowi główny czynnik zjadliwości. Natomiast zróżnicowanie antygenowe otoczek jest podstawą klasyfikacji tych bakterii na grupy serologiczne. Większość zakażeń wywoływanych jest przez serotypy Neisseria meningitidis grup A, B, C, Y i W-135. Choroba ta może przebiegać pod postacią posocznicy zwanej inaczej sepsą lub zapalenia opon mózgowo rdzeniowych [1]. Rezerwuar bakterii Neisseria meningitidis stanowi człowiek chory lub nosiciel, u którego nie występują objawy choroby. Ilość nosicieli w środowisku jest określana jako 5-10 % w populacji ludzi dorosłych i 1% dzieci i ludzi starszych [2]. Natomiast w środowiskach zamkniętych (koszary, więzienia, domy dziecka, domy opieki) ilość nosicieli może sięgać od 40 do 80% [3]. Do transmisji Neisseria meningitidis dochodzi droga kropelkową lub przez bezpośredni kontakt z wydzieliną górnych dróg oddechowych do którego może dojść podczas pocałunku, picia z jednej butelki, jedzenia tej samej kanapki, używania tych samych sztućców. Do zakażenia drogą kropelkową dochodzi podczas kaszlu, kichania, głośnych rozmów itd. Okres wylęgania choroby to zazwyczaj 3-4 dni, ale może wynosić od 2 do 10 dni. U niemowląt i małych dzieci choroba może przebiegać piorunująco i w ciągu kilku godzin może zakończyć się śmiercią [4]. Objawy posocznicy (sepsy) w przebiegu inwazyjnej choroby meningokokowej choroby są mało charakterystyczne, wśród nich należy wymienić: - bóle głowy, - wysoką gorączkę, 1
- dreszcze, - nadmierne pocenie się, - spadek ciśnienia krwi, - zimne dłonie i stopy, - bladość skóry, - bóle w okolicach lędźwi (wylewy do nadnerczy), - na skórze pojawiają się wybroczyny skórne, które mogą przechodzić w większe zmiany krwotoczne, jednakże objaw ten pojawiają się u około 10-50% chorych. Przy zmianach skórnych warto przeprowadzić test przy użyciu szklanki: bok szklanki przykładamy do zmian skórnych i obserwujemy czy bledną. W sytuacji gdy zmiany wysypkowe nie bledną, można podejrzewać, że jest to wysypka krwotoczna występująca w przebiegu inwazyjnej choroby meningokokowej [2, 4]. Objawy zapalenia opon mózgowo rdzeniowych to: - objawy oponowe (silne bóle głowy, sztywność karku, światłowstręt) - wysoka gorączka, - pobudzenie psychoruchowe, - zaburzenia świadomości, przeczulica, - objaw Kerniga, objaw Brudzińskiego (przy przygięciu głowy do klatki piersiowej następuje zgięcie kończyn dolnych w stawach), - karkowo- midriatyczny Flataua (przy biernym pochyleniu głowy do przodu dochodzi do rozszerzenia źrenic) [1, 5]. Postępowanie w przypadku podejrzenia inwazyjnej choroby meningokokowej z uwagi na jej bardzo piorunujący przebieg, polega na jak najszybszym kontakcie z lekarzem (pogotowie, szpitalny oddział ratunkowy, izba przyjęć szpitala, lekarz). Lekarz, który będzie podejrzewał chorobę, natychmiast podejmie działanie zmierzające do diagnostyki i wdroży natychmiastowe leczenie. Osobom z otoczenia zalecane jest ograniczenie kontaktów do absolutnego minimum z uwagi na możliwość zakażenia oraz w przypadku ryzyka zakażenia, podanie profilaktyczne antybiotyku po konsultacji z lekarzem. Każda osoba z kontaktu z chorym na IChM musi być jak najszybciej skonsultowana przez lekarza, celem rozważenia konieczności podania chemioprofilaktyki [4, ]. Powikłania to między innymi martwica, która występuje w miejscach krwawych wylewów i zmian wybroczynowych w skórze i narządach wewnętrznych. Rozległa martwica w obrębie 2
kończyn górnych i dolnych może skutkować koniecznością amputacji. Wśród innych powikłań należy wymienić reaktywne zapalenie stawów, zapalenie błon surowiczych (w tym wysięki do jamy osierdziowej w sercu i jamy opłucnej), głuchotę i uszkodzenie nerwów czaszkowych [7]. Leczeniem z wyboru pozostaje zastosowanie antybiotyków z grupy penicylin oraz leczenie objawowe. Inwazyjna choroba meningokokowa jest zagrożeniem życia, w którym ważna jest każda minuta, dlatego też leczenie antybiotykiem musi być wdrożone jak najszybciej. Im szybciej wdrożone leczenie tym większa szansa na wyleczenie i mniejsze ryzyko powikłań [4]. Profilaktyka swoista polega na uodpornieniu osób przy zastosowaniu dostępnych szczepionek. W Polsce są dostępne preparaty szczepionkowe uodparniające przeciwko meningokokom wszystkich najczęściej wywołujących chorobę serotypów meningokoków. Do tej pory zarejestrowano preparaty szczepionkowe uodparniające przeciwko meningokom: - grupy B, - grupy C, - grupy A+ C, - grup A, C, W-135, Y. Uodpornienie przeciwko meningokokom można już rozpocząć po ukończeniu 1 miesiąca życia dziecka (przeciwko meningokokom grupy B) lub 2 miesiąca życia (przeciwko meningokokom grup A, C, W-135, Y). Sczepienia te oczywiście mogą być wykonywane również u osób dorosłych. W związku z tym, iż dostępnych jest kilka preparatów szczepionkowych należy podczas planowania tej formy profilaktyki lekarz dokona doboru właściwych preparatów szczepionkowych [8]. Profilaktyka nieswoista polega na zachowaniu właściwej higieny, która zmniejsza ryzyko zachorowania na inwazyjną chorobę meningokokową. Należy unikać następujących zachowań: - picia z jednego naczynia (szklanki, butelki itp.), - wspólnego jedzenia tej samej kanapki, ciastka, owocu, lodów, - palenia tego samego papierosa, - używania tych samych sztućców. TO DLA CIEBIE WAŻNE! MENINGOKOKI WYWOŁUJĄ CHOROBY, KTÓRE MOGĄ ZAKOŃCZYĆ SIĘ ŚMIERCIĄ. 3
1972 r. 1973 r. 1974 r. 1975 r. 197 r. 1977 r. 1978 r. 1979 r. 1980 r. 1981 r. 1982 r. 1983 r. 1984 r. 1985 r. 198 r. 1987 r. 1988 r. 1989 r. 1990 r. 1991 r. 1992 r. 1993 r. 1994 r. 1995 r. 199 r. 1997 r. 1998 r. 1999 r. 2000r. 2001 r. 2002 r. 2003 r. 2004 r. 2005 r. 200 r. 2007 r. 2008 r. 2009 r. 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r. 2014 r. 2015 r. Sytuacja epidemiologiczna inwazyjnej choroby meningokokowej na terenie województwa śląskiego. Inwazyjna choroba meningokokowa jest monitorowana na terenie Polski od 195 roku. W latach 195-1970 do Państwowej Inspekcji Sanitarnej województwa śląskiego nie zgłoszono zachorowań na Inwazyjną chorobę meningokokową. Pierwsze zachorowania odnotowano w 1971 roku. Obserwując zachorowania na terenie województwa śląskiego należy stwierdzić, iż na przestrzeni lat 1971-2015 najwięcej zachorowań odnotowano w 2007 roku (58 osób). 70 0 58 50 40 30 20 10 17 14 1 17 12 1111 2 25 31 33 25 2830 2222 35 2 21 24 17 9 11 7 13 1212 19 1 8 2929 27 40 35 30 3334 32 14 21 0 Wykres 1. Liczba zachorowań na inwazyjną chorobę meningokokową w latach 1972-2015. W przypadku wystąpienia inwazyjnej choroby meningokokowej, na przestrzeni ostatnich 7 lat 99% chorych było hospitalizowanych (202 osoby na 204 chorych). Śmiertelność w tej jednostce chorobowej wyniosła 10,8% (zmarły 22 osoby). W 201 roku do końca maja na inwazyjną chorobę meningokokową w województwie śląskim zachorowało 9 osób. Tabela 1. Liczba zachorowań na inwazyjną chorobę meningokokową, ilość osób hospitalizowanych oraz liczba zejść niekorzystnych choroby, w latach 2009-2015. rok Liczba zachorowań Zapadalność hospitalizacja ilość zgonów 2015 21 0,4 21 2 4
2014 14 0,30 14 1 2013 32 0,9 32 7 2012 34 0,74 33 3 2011 33 0,71 33 4 2010 30 0,5 30 2 2009 40 0,8 39 3 razem 204-202 22 rok Inwazyjna choroba meningokokowa może przebiegać pod postacią posocznicy (sepsy), zapalenia opon mózgowo rdzeniowych ale i również jako połączenie dwóch ww. W analizowanym okresie 40,7% zachorowań przebiegało pod postacią posocznicy, 39,2% pod postacią zapalenia opon mózgowo- rdzeniowych oraz 1,7% pod postacią zapalenia opon mózgowo rdzeniowych i posocznicy. Tabela 2. Postacie inwazyjnej choroby meningokokowej, w latach 2009-2015. zapalenie opon mózgowo rdzeniowych posocznica zapalenie opon mózgowo rdzeniowych i posocznica zapalenie opon mózgowo rdzeniowych i mózgu zapalenie mózgu i posocznica inna określona i nieokreślona choroba meningokokowa 2015 7 10 3-1 - 2014 7 5 1 1 - - 2013 9 13 9 1 - - 2012 15 1 3 - - - 2011 10 14 5 1-3 2010 12 12 0-0 2009 20 13 7 - - - razem 80 83 34 3 1 3 5
Najczęściej inwazyjna choroba meningokokowa była wywołana serogrupą B Neisseria meningitidis 3,7% spośród wszystkich zachorowań. Neisseria meningitidis serogrupy C wywołała 25,5% zachorowań. Wystąpiły też pojedyncze zachorowania wywołane typami A, W 135 i Y. Dodatkowo w przypadku 7,8% zachorowań nie przyporządkowano Neisseria meningitidis do żadnej z serogrup. Tabela 3. Serotypy Neisseria meningitidis wywołujące IChM w latach 2009-2015. rok/ serotyp Neisseria meningitidis 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2009 razem A - - - - - - 1 1 B 1 11 21 25 20 14 23 130 C 2 3 10 8 7 14 8 52 W 135 1-1 - - 1-3 Y 1 - - 1 - - - 2 nie ustalono 1 - - - 1 8 1 Na terenie województwa śląskiego zachorowania występowały u pacjentów w każdym wieku, jednakże najczęściej u małych dzieci w grupie wiekowej do 4 lat- 120 osób chorych (58,8%). Drugi przedział wiekowy osób, u których występowała zwiększona ilość zachorowań to przedział wiekowy między 15 a 44 rż., zachorowały 43 osoby (21,1%). Dlatego też należało by podkreślić, iż szczepienia przeciwko meningokokom należy rozpoczynać jak najwcześniej, gdyż najbardziej narażoną grupą wiekowa są małe dzieci. Tabela 4. Grupy wiekowe osób chorych na inwazyjną chorobę meningokokową, w latach 2009-2015. Okres zachorowań/ wiek 0-4 5-14 15-44 45-4 5+ 2015 r. 13 3 1 2 2 2014 r. 9 3 2 - - 2013 r. 17 4 8 3 -
2012 r. 18 8 1 1 2011 r. 20 2 4 1 2010 r. 22-1 1 2009 r. 21 2 14 2 1 razem 120 20 43 15 W grupie wiekowej powyżej 5 roku życia rejestrowane są pojedyncze zachorowania, w związku z tym iż producenci niektórych szczepionek nie posiadają badań klinicznych dotyczących badań skuteczności szczepionki w tej grupie wiekowej należy rozważyć zaszczepienie się we wcześniejszym okresie. 25 20 17 18 20 22 21 15 13 14 10 5 0 9 8 8 4 4 3 3 3 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 2015 r. 2014 r. 2013 r. 2012 r. 2011 r. 2010 r. 2009 r. 0-4 r.ż 5-14 r.ż. 15-44 r.ż. 45-4 r.ż. 5+ r.ż Wykres 2. Inwazyjna choroba meningokokowa w województwie śląskim z podziałem na grupy wiekowe w latach 2009-2015. Inwazyjna choroba meningokokowa jest bardzo ciężką chorobą, o piorunującym przebiegu. Tylko swoista profilaktyka w postaci szczepień ochronnych, izolowanie osób chorych oraz obejmowanie osób z kontaktu chemioprofilaktyką mogą poprawić sytuację epidemiologiczną tej groźnej choroby. 7
Literatura: 1. Patrick Murray, Ken Rosenthal, Michael Pfaller. Mikrobiologia. wydawnictwo Elsevier Urban& Partner, Wrocław 2011. ISBN 978-83-709-294-2 2. Wiesław Magdzik, Danuta Naruszewicz Lesiuk, Andrzej Zieliński, Choroby zakaźne i pasożytnicze epidemiologia i profilaktyka, Wyd. α-medica Press, Bielsko- Biała 2007. ISBN 978-83-7522-010-0 3. Anna Skoczyńska, Marcin Kadłubowski, Waleria Hryniewicz. Inwazyjna choroba meningokokowa i inne bakteryjne zakażenia ośrodkowego układu nerwowego- zasady postępowania. Wyd. α-medica Press, Warszawa 2004. ISBN 83-88778-5-X 4. Piotr Albrecht, Waleria Hryniewicz i inni. Rekomendacje postępowania w zakażeniach bakteryjnych ośrodkowego układu nerwowego. Wyd. Narodowy Instytut Leków, Warszawa 2011 r. ISBN 978-83-93219-5-0 5. Zdzisław Dziubek. Choroby zakaźne i pasożytnicze, Wyd. PZWL Warszawa 2010. ISBN 978-83-200-378-5. Ulotka informacyjna Śląskiego Państwowego Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego: Inwazyjna choroba meningokokowa, posocznica (sepsa) meningokokowa. Umieszczona na stronie internetowej WSSE w Katowicach http://www.wsse.katowice.pl/pliki/ip/inwazyjna_choroba_meningokokowa.pdf (data dostępu 18.08.2015 r.) Opracowana przez: Renata Cieślik- Tarkota. 7. Barbara Bannister, Norman Begg, Stephen Gillespie. Choroby zakaźne. Wyd. Urban& Partner. Wrocław 1998: 27-281. ISBN 83-85842-14-4 8. Jacek Wysocki, Hanna Czajka. Szczepienia w pytaniach i odpowiedziach. Wydawnictwo Help Med., Kraków 2014 r. INBN 978-83-93304-7-3 9. Andrzej Wojtyła. Ulotka informacyjna: Uwaga Meningokoki opracowana na potrzeby Społecznej Kampanii przeciwko meningokokom, koordynowanej przez Główny Inspektorat Sanitarny. oraz Materiały pochodzące ze sprawozdań opracowywanych przez Oddział Epidemiologii WSSE w Katowicach i analizy własne. 8