1 Dr Arkadiusz Kowalski arkadiusz.kowalski@sgh.waw.pl Instytut Gospodarki Światowej Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Rola klastrów w podnoszeniu innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw I II Sesja IP workshop Moduł ekonomiczny Politechnika Warszawska, 20-21 listopada 2009 r. 1 2 Czym jest klaster przemysłowy? Klaster (def. M. Porter) - geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, jednostek naukowych, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale również współpracujących. Klaster (def. P. Doeringer i D. Tekla, 1995) - przestrzenna koncentrację sektorów przemysłu, które dzięki wspólnej lokalizacji na danym obszarze osiągają wyższy poziom wydajności. Klaster (def. M. Fromhold-Eisebith i G. Eisebith, 2005) regionalna aglomeracja firm i innych organizacji (takich jak uniwersytety, centra badawczo-rozwojowe, agencje państwowe) powiązanych sektorowo bądź powiązanych łańcuchem wartości dodanej, uzyskujących przewagę konkurencyjną dzięki kolokalizacji oraz współpracy. 3 4 Przykład definicji klastra w polskich programach wspierania innowacyjności Wymagania dotyczące klastrów stawiane przez PARP w programie pilotażowym PO IG Wsparcie na rozwój klastra członkami klastra są podmioty działające na rzecz rozwoju gospodarczego oraz co najmniej 10 przedsiębiorców wykonujących działalność gospodarczą na terenie przynajmniej 2 sąsiednich województw, co najmniej 50% podmiotów funkcjonujących w ramach klastra stanowią przedsiębiorcy, podmioty funkcjonujące w ramach klastra są przestrzennie i sektorowo skoncentrowane, przez co rozumie się, że konkurują i współpracują w tych samych lub pokrewnych branżach, podmioty funkcjonujące w ramach klastra są powiązane rozbudowaną Przykład: Dolina Krzemowa (Silicon Valley) w Kalifornii, USA Najsłynniejszy klaster na świecie. Na przestrzeni 300 mil kwadratowych między Palo Alto i San Jose w Kalifornii ulokowanych jest obecnie ponad 6 tys. firm wysokotechnologicznych, w których pracuje ponad 1 mln osób. Dolina Krzemowa to dziś wspólnota technologiczna, cechująca się bardzo wysoką mobilnością personelu (średni czas pracy pracowników w firmie to 2-3 lata, przy czym zdarza się, że wracają oni do tego samego przedsiębiorstwa powtórnie). Źródłem postępu technologicznego w Dolinie Krzemowej jest region i sieci współpracy, a nie pojedyncze firmy. siecią relacji o formalnym i nieformalnym charakterze. 5 6
2 Źródła koncepcji klasteringu: teorie lokalizacji przedsiębiorstw przemysłowych => (A. Webera) kryterium optymalnej lokalizacji - punkt minimalnych kosztów czynników wyborów lokalizacyjnych (transportu, pracy) => (A. Löscha) - maksymalizacja zysku czyli punkt zapewniający maksymalny dochód przy minimalnych kosztach wytwarzania => (teoria W. Isarda) - zasada substytucji czynników produkcji (np. substytucja nakładów na transport w miejsce nakładów na surowce). teoria A. Marshalla (marshalowski dystrykt przemysłowy) => zlokalizowane efekty zewnętrzne (korzyści lokalizacji, korzyści aglomeracji), w tym przede wszystkim dyfuzja wiedzy teoria biegunów wzrostu F. Perroux => polaryzacja rozwoju Klastering jako nowe podejście do polityki rozwoju regionalnego Tendencje w UE i OECD: coraz większa waga przywiązywana do lokalnej koncentracji określonych branż i zachodzących w nich dyfuzji innowacji Wzrost zainteresowania klastrami przemysłowymi, których koncepcja nawiązuje do marschallowskich okręgów przemysłowych Klastering obecny w ponadnarodowych (UE) i narodowych politykach/strategiach rozwoju gospodarczego Szczególny nacisk kładzie się na klastry w sektorach wysokich technologii (wg OECD: przemysł lotniczy i kosmiczny, farmaceutyczny, komputerowy i urządzeń biurowych, wyposażenia radiowego, telewizyjnego, i telekomunikacyjnego oraz instrumentów precyzyjnych, medycznych i optycznych) 7 8 Jaka skala przestrzenna jest optymalna dla wzmacniania procesów innowacyjnych? Poziom lokalny? Poziom krajowy? Poziom regionalny? Poziom Wspólnotowy? Doświadczenia państw wysoko rozwiniętych wskazują na regionalizację zdolności innowacyjnych Definicja regionu: Region geograficznie zdefiniowana i administracyjnie wyodrębniona przestrzeń, czy Region jednorodna gospodarczo i kulturowo przestrzeń, posiadająca swoją specyfikę i wewnętrzną spójność. nacisk (push) i ssanie (pull) innowacyjne od linearnego do interakcyjnego modelu procesu innowacyjnego Kluczowe aspekty funkcjonowania klastrów Koncentracja przestrzenna (wymiar geograficzny) Interakcje Bliskość (proximity) Powiązania (linkages) polaryzacja rozwoju efekty synergii i spillovers Innowacje koncentrują się w mniejszej strukturze przestrzennej niż region administracyjny w regionie ekonomicznym (kategoria Partnerzy Koncentracja sektorowa przestrzenno-ekonomiczna, w którą wpisuje się koncepcja klastra) 9 10 Klaster a inicjatywa klastrowa Inicjatywa klastrowa - mniej lub bardziej zinstytucjonalizowane działanie grupy aktorów lokalnych mające na celu zainicjowanie funkcjonowania danego klastra bądź rozwiązanie istotnych problemów już funkcjonującego klastra. => celowe działanie mające na celu budowę sformalizowanej struktury wspomagającej sieciowanie partnerów gospodarczych i naukowych należących do spontanicznie zainicjowanego klastra lub jego zalążka. Animator (koordynator) klastra instytucja tworzona do reprezentowania członków klastra, artykulacji wspólnych interesów i zarządzania relacjami zewnętrznymi, a także wewnętrznymi. I 11 12
3 Determinanty produktywności Konkurencyjność w ujęciu mikroekonomicznym Jakość działań i strategii przedsiębiorstw Konkurencyjność w ujęciu makroekonomicznym Infrastruktura społeczna i instytucje Stan rozwoju klastrów Jakość środowiska otoczenia biznesu Polityka makroekonomiczna 13 Czynniki przewagi konkurencyjnej ( diament Portera ) Systemowe ujęcie 4 grup czynników determinujących potencjał konkurencyjny konkretnych przemysłów w określonych lokalizacjach : 1. Czynniki wytwórcze (zasoby) relatywne wyposażenie w czynniki produkcji takie jak zasoby naturalne, wykwalifikowana siła robocza, infrastruktura, sektor B+R, 2. Charakter popytu determinanty popytu, wielkość i struktura rynku, obecność wymagających klientów, 3. Przemysły powiązane i wspierające obecność przemysłów i podmiotów stanowiących zaplecze danej branży, czy z nią powiązanych, wyspecjalizowanych poddostawców itp., 4. Strategia firm oraz struktura i rywalizacja uwarunkowania dotyczące takich aspektów jak tworzenie przedsiębiorstw, ich organizacja i zarządzanie, specyfika konkurencji (i współpracy). 14 Czynniki przewagi konkurencyjnej ( diament Portera ) Przemysły powiązane i wspierające Klaster a konkurencyjność gospodarcza model diamentu konkurencyjności Portera Klastrów nie należy traktować w oderwaniu od pozostałych czynników, lecz jako przejaw wzajemnego oddziaływania poszczególnych składników diamentu Czynniki wytwórcze Przedsiębiorcy Alianci Charakter popytu Klastry wytwarzają wartość dodaną, która wzmacnia konkurencyjność oraz kreuje szereg korzyści: zwiększona wydajność przedsiębiorstw należących do klastra, zwiększona zdolność podejmowania działań innowacyjnych, Przemysły powiązane i wspierające 15 stworzenie zachęt do tworzenia nowych firm 16 Wpływ klastrów na innowacyjność i konkurencyjność przedsiębiorstw Korzyści Dostęp do wyspecjalizowanych usług Rozwój kapitału ludzkiego i mobilności siły roboczej redukcja niepewności i ryzyka Sieć dostawców Informacja o nowych technologiach Efekty zewnętrzne (externalities) Efekty synergii Efekty spillovers Dyfuzja innowacji Dostęp do infrastruktury Dostęp do informacji o rynku (np. o bieżących potrzebach nabywców) Identyfikacja nisz produkcyjnych Wspólne działania marketingowe Koszty Konkurencja na rynku czynników produkcji (zasoby pracy, nieruchomości) Problemy związane z zatłoczeniem (np. transport) Problemy z definiowaniem IPR problem wolnego jeźdźca Konkurencja na rynku zbytu (strona popytowa) 17 Korzyści clusteringu z perspektywy: poziomu regionu Sukces klastrów budzi entuzjazm dla współpracy w regionie i wzmacnia lokalny patriotyzm Tworzenie lokalnego łańcucha podażowego Powstają nowe miejsca pracy, a jednocześnie zwiększa się podaż wyspecjalizowanej siły roboczej Korzystna atmosfera przedsiębiorczości wokół klastrów przyciąga inwestorów Łatwy dostęp do specjalistycznych usług poziomu gospodarki narod. Klastry są katalizatorem poprawy koniunktury gospodarczej Klastry są stymulatorami innowacyjności Klastry aktywizują eksport i przyciągają inwestycje zagraniczne Klastry aktywizują działalność gospodarcza, zwiększając PKB 18
4 Relacja między klasteringiem a PKB per capita dla regionów poziomu NUTS 2 w UE-15 (2004) Związek między rozwojem klastrów a innowacyjnością przedsiębiorstw (wyniki badania Innobarometer 2006) 78% innowacyjnych przedsiębiorstw działających w klastrze wprowadziło innowacje produktowe (wobec 74% ogółu innowacyjnych przedsiębiorstw) 63% innowacyjnych przedsiębiorstw działających w klastrze wprowadziło innowacje procesowe (wobec 56% ogółu innowacyjnych przedsiębiorstw) 53% innowacyjnych przedsiębiorstw działających w klastrze prowadzi badania marketingowe (wobec 33% ogółu innowacyjnych podmiotów) 29% innowacyjnych przedsiębiorstw działających w klastrze aplikowało o uzyskanie patentu (wobec 12% ogółu innowacyjnych podmiotów) 29% innowacyjnych przedsiębiorstw działających w klastrze aplikowało o uzyskanie znaku towarowego (wobec 14% ogółu innowacyjnych podmiotów) Źródło: European Commission, Innovation Clusters in Europe, A statistical analysis and overview of current policy support, DG Enterprise and Industry Report, 2007. 19 65% menedżerów przyznaje, że klaster pomaga im w zwiększeniu dostępu do lokalnych / regionalnych rynków. 20 Korzyści clusteringu z perspektywy przedsiębiorstw: twarde korzyści Korzyści clusteringu z perspektywy przedsiębiorstw: miękkie korzyści Źródło: Prof. Janusz Zaleski, Zasady tworzenia i funkcjonowania klastrów w warunkach polskich 21 Źródło: Prof. Janusz Zaleski, Zasady tworzenia i funkcjonowania klastrów w warunkach polskich 22 Dzielenie się wiedzą w klastrach I Wiedza jawna (może być spisana, udokumentowana) (np. patenty) Wiedza ukryta (tacit knowledge) (możliwa do przekazania jedynie w bezpośrednich interakcjach, nie może być udokumentowana) Możliwość wykorzystania IPR (Intellectual Property available) Możliwości wspólnego działania 23 24
5 Problem wolnego jeźdźca (gapowicza) (free-rider problem) w strukturach klastrowych Bliskość geograficzna może sprzyjać imitacji technologii Niektórzy przedsiębiorcy mogą chcieć wykorzystywać technologię powstałą w klastrach bez partycypowania w kosztach jej wytworzenia Im bliżej firmy współpracują, tym ich korzyść wzrasta wraz ze wzrostem wydatków partnera na B+R Przedsiębiorstwo ma zachętę ekonomiczną, aby zredukować swoje wydatki na B+R mając nadzieję, że jednostka partnerska tego nie zrobi Potrzebny jest mechanizm, który zapewni równowagę w wymianie wiedzy między partnerami w ramach struktur klastrowych 25 Jak wiedza może być chroniona w klastrach? Zależy to od: Rodzaju wiedzy: - Know-what (informacja, fakty) - Know-why (wiedza naukowa, odnosząca się do zasad i praw) - Know-how (umiejętności) - Know-who (wiedza o ekspertach i ich umiejętnościach) Rodzaju podmiotu: - przedsiębiorstwo - jednostka naukowa - ośrodek innowacyjności 26 Podmioty w strukturach klastrowych i rodzaje wiedzy Know-What Know-How Przemysł Know-Why (wiedza naukowa) Nauka Know-Who 27 Rodzaj podmiotu Jednostki naukowe Koordyna- torzy Przedsiębiorstwa Jednostki koordynujące/ pośredniczące Rodzaj wiedzy Cele Mechanizmy IP Know-why (wiedza naukowa) Know-what (fakty) Know-how (umiejętności) Know-who (wiedza o ekspertach i podmiotach na rynku) Odkrywanie nauki Wdrażanie wiedzy w praktycznej działalności gospodarczej Łączenie przedsiębiorców z naukowcami Inicjowanie wspólnych działań Dostarczanie wiedzy o najnowszych osiągnięciach technologicznch Publikacje Prawa autorskie (copyright) Patenty Licencje Tajemnice handlowe Bazy danych Otwarte platformy, organizacje sieciowe 28 Interaktywna (!) mapa klastrów w Polsce http://www.pi.gov.pl/klastry/index.html I 29 30
6 Przykład Klastra Medialnego dane z mapy klastrów w Polsce Przykład (2) OPTOKLASTER dane z mapy klastrów w Polsce Województwo łódzkie Województwo mazowieckie http://www.pi.gov.pl/klastry/index.html 31 http://www.pi.gov.pl/klastry/index.html 32 Identyfikacja klastrów w Polsce Cykl rozwoju klastra do 2009 r. program badań statystycznych statystyki publicznej nie obejmował zgrupowań podmiotów gospodarczych. 2009 r. - rozszerzenie o zagadnienia związane z klastrami Formularza PNT-02 Sprawozdanie o innowacjach w przemyśle Do programu badań statystycznych statystyki publicznej na 2010 r. wpisane zostały prace metodologiczne mające na celu badania klasteringu poprzez badania wtórne, oparte na bazach danych statystycznych będących w posiadaniu GUS: - metoda przepływów międzygałęziowych (Input/Output) oparta o współczynnik koncentracji, - metoda badania skupień (tzw. high points) oparta na współczynniku lokalizacji (LQ location quotient) 33 34 Źródło: European Commission, Regional Clusters in Europe Observatory of European SMEs, Brussels 2002, No 3, s.15 Cykl życia klastra (cd.) Czynniki zapewniające wysoką innowacyjność i sukces klastra Klastry ustabilizowane - dalszy rozwój Aktywna rola przemysłu Wysoki poziom naukowego zaplecza badawczego Efektywna współpraca i komunikacja pomiędzy członkami klastra Klastry embrionalne - wczesny etap rozwoju Klastry upadające - chyląsięku upadkowi, jednak mogąponownie wejśćw cykl rozwoju Klastry dojrzałe - Stabilne, jednak z wyczerpanym potencjałem rozwoju 35 Wsparcie ze strony regionu i miasta (przy zachowaniu bottom-up approach) Nowy etap rozwoju klasteringu INTERNACJONALIZACJA inicjatyw klastrowych! (globalizacja i integracja => możliwości przepływu zasobów i zwiększona specjalizacja łańcucha wartości ponad granicami krajowymi) 36
7 Klastry jako ważny element polityki gospodarczej Innowacyjnej Regionalnej Horyzontalnej polityki przemysłowej I Podejście oddolne (bottom-up approach) do roli polityki klastrowej dominujące podmioty w klastrze to lokalne przedsiębiorstwa działania państwa pełnią jedynie rolę pomocniczą selektywne programy wsparcia: - tworzenie odpowiedniej infrastruktury instytucjonalnej - zasadne w obszarach realnych niedoskonałości rynku 37 - zależna od fazy rozwoju klastra. 38 Klastering jako element polityki rozwoju gospodarczego identyfikowanie nowych oraz potencjalnych skupisk klastrowych na poziomie regionalnym, ciągłe inwestowanie w sektor B + R ukierunkowanie prac badawczych na potrzeby regionu, rozwijanie przedsiębiorczości (procedury dla strategicznych inwestorów), dążenie do wzmacniania marki regionu, sporządzanie specjalistycznych ekspertyz, promowanie współpracy i ułatwianie nawiązywania kontaktów pomiędzy podmiotami z klastra oraz uczestnikami z zewnątrz, monitorowanie jakości klastrów zastosowanie ciągłej analizy i benchmarkingu => w kierunku excellent clusters 39 Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-2013 Kierunek 5. Infrastruktura dla innowacji podkreśla znaczenie wspierania wspólnych działań przedsiębiorców o charakterze sieciowym, ukierunkowanych na realizację przedsięwzięć innowacyjnych Rekomendowane działania zwiększenie świadomości przedsiębiorców dotyczących korzyści płynących ze współpracy z jednostkami naukowymi oraz innymi przedsiębiorstwami, ustanowienie efektywnego partnerstwa publiczno-prywatnego, zapewnianie warunków do współpracy sieciowej, wsparcie rozwoju klastrów, wsparcie rozwoju platform technologicznych w zaawansowanych technologicznie sektorach. 40 Program Operacyjny Innowacyjna gospodarka, 2007-2013 (PO IG) Priorytet 5 Dyfuzja innowacji, Działanie 5.1 Wspieranie powiązań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym. Cel działania 5.1: wzmocnienie pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw poprzez wsparcie rozwoju powiązań pomiędzy przedsiębiorstwami oraz między przedsiębiorstwami i jednostkami naukowo-badawczymi. Wsparcie przeznaczone na rozwój powiązań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym (działających na terenie dwu i więcej województw) => potencjale wsparcie mogą tym samym uzyskać silne i relatywnie rozległe przestrzennie klastry. Wparciu klastrów regionalnych (z jednego województwa) służą natomiast regionalne programy operacyjne (RPO). 41 Projekty finansowane w ramach działania 5.1 zakup środków trwałych i wartości niematerialnych i prawnych związanych z nową inwestycją, doradztwo z zakresu opracowania planów rozwoju i ekspansji powiązania (tj. klastra), udział w krajowych i międzynarodowych spotkaniach w celu wymiany doświadczeń, zakup ogólnodostępnej infrastruktury badawczej (laboratorium, miejsce do przeprowadzania testów), infrastruktura sieci szerokopasmowych, działania promocyjne powiązania w celu pozyskania nowych przedsiębiorstw do udziału w ugrupowaniu, zarządzenie ogólnodostępnym zapleczem technicznym klastra, organizacja programów szkoleniowych, warsztatów i konferencji celem wspierania procesu dzielenia się wiedzą oraz tworzenia sieci powiązań między członkami powiązania. 42
Kryteria w ramach działania 5.1 Działanie 5.2 PO IG Wspieranie sieci proinnowacyjnych udział w projekcie co najmniej 10 przedsiębiorców, w tym przynajmniej połowy spełniających definicję MSP, jak również co najmniej jednej organizacji badawczej i co najmniej jednej instytucji otoczenia biznesu, udział w przychodach ze sprzedaży poza obszar, na którym zlokalizowane jest powiązanie kooperacyjne, na poziomie co najmniej 30% (kryterium stopnia otwartości na zewnątrz), instytucji otoczenia biznesu o znaczeniu ponadregionalnym. wsparcie proinnowacyjnych instytucji otoczenia biznesu, takich jak: - parki naukowo-technologiczne, - inkubatory technologiczne, - centra transferu technologii itd. zagwarantowanie równego dostępu do produktu projektu wszystkim członkom powiązania kooperacyjnego, przedmiot działalności podmiotu realizacja przedsięwzięć na rzecz uczestników powiązania kooperacyjnego oraz na rzecz współpracy uczestników powiązania z jednostkami otoczenia przedsiębiorstw i jednostkami naukowymi. 43 44 Program Operacyjny Kapitał Ludzki Regionalne Programy Operacyjne - cztery możliwe podejścia: Działanie 2.1 Rozwój kadr nowoczesnej gospodarki. Cel: podniesienie konkurencyjności przedsiębiorstw poprzez zwiększenie inwestowania w kapitał ludzki przedsiębiorstw oraz poprawa jakości i dostępności usług szkoleniowo-doradczych wspierających rozwój przedsiębiorczości. Poddziałania: 2.1.1 Rozwój kapitału ludzkiego w przedsiębiorstwach, 2.1.2 Partnerstwo dla zwiększania adaptacyjności 1) wyodrębnienie osobnych działań na wspieranie klastrów 2) łączenie działań wspierających klastry z innymi działaniami mającymi na celu wspieranie przedsiębiorczości, instytucji otoczenia biznesu lub mającymi na celu budowanie relacji pomiędzy przedsiębiorstwami a sferą B+R. 3) brak osobnego działania wspierającego klastry, przy jednoczesnym nadaniu odpowiedniego priorytetu działaniom o charakterze klastrowym przez umieszczenie odpowiednich zapisów w kryteriach wyboru projektów (np. RPO Województwa Podlaskiego) 4) pominięcie możliwości wsparcia inicjatyw klastrowych, co zmusza potencjalnych beneficjentów do aplikowania o środki krajowe 2.1.3 Wsparcie systemowe na rzecz zwiększenia zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorstw. => asymetryczność realnego wsparcia w układzie regionalnym 45 46 Internacjonalizacja inicjatyw klastrowych PRO INNO Europe CLUSTER Alliance I 47 48 8
9 Projekty pilotażowe w ramach programu BSR InnoNet (PIC) Klastry a umiędzynaradawianie gospodarki Sektor Uczestnik z Polski Projekt 1 Projekt 2 Projekt 3 Projekt 4 Biotechnologia Sektor Sektor ICT Przemysł z żywnościowy drzewno- aspektami meblarski ochrony środowiska Bałtycki Klaster Ekoenergetyczny (Baltic Eco- Energy Cluster) Grupa przedsiębiorst w reprezentowanych przez SGGW Klaster ICT Pomorze Zachodnie (ICT West Pomeranian cluster) Wielkopolski Klaster Meblarski (Wielkopolska Furniture Cluster) uczestnictwo w klastrze, który wchodzi w interakcje z klastrami zagranicznymi, jest bodźcem dla przedsiębiorstwa do internacjonalizacji jego działalności gospodarczej =>korzyści: - zwiększenie eksportu i nawiązanie nowych kontaktów, - większe możliwości uczenia się i udziału w projektach międzynarodowych, rozwój struktur klastrowych jest efektywnym czynnikiem zwiększającym atrakcyjność lokalizacyjną dla BIZ Inne uczestniczące kraje Szwecja Finlandia Norwegia Islandia Szwecja Finlandia Norwegia Islandia Szwecja Finlandia Norwegia Łotwa Dania Finlandia Łotwa Litwa Szwecja 49 50 uczestnictwo w programach umiędzynarodowienia klastrów może pociągać transfer wiedzy oraz nowoczesnych technologii. dotychczasowe doświadczenia potwierdzają potencjał polskich podmiotów do nawiązywania relacji biznesowych z partnerami zagranicznymi oraz możliwość uzyskiwania korzyści ekonomicznych 50 Dziękuję Arkadiusz.Kowalski@sgh.waw.pl 51